وسى ۋاقىتقا دەيىن، بيلىك كوپشىلىككە رەسمي تۇردە لاتىن قارپىندەگى قازاق ءالىپبيىن ءۇش رەت جاريا ەتتى. قوعام ونىڭ ءبىرىن دە قابىلدامادى. ال قوعامنىڭ لاتىن قارپىنە دەگەن ماحابباتى كۇشتى. مەكەمەلەردىڭ ماڭدايشالارى مەن كوشەدەگى كورنەكى جارنامانى بىلاي قويعاندا، گازەت-جۋرنالدار اتتارى تۇگەلگە جۋىق لاتىن قارپىنە كوشىپ العان. الايدا ءار باسىلىم داۋلى تاڭبالاردى ءارتۇرلى جازىپ ءجۇر. بۇل - سول باسىلىمدى باسقارىپ وتىرعان جۋرناليست اعايىنداردىڭ لاتىن تاڭباسىنا كوشۋىمىزدىڭ ءمانىسىن بىلمەي، ايتەۋىر لاتىن قارپىندە تۇرسا بولدى دەگەن تۇسىنىگى.

وسى باق اتاۋلارىنداعى باسىم قاتە – «JuldYz»، «AiqYn»، «AlmatY  aqshamY»، «OrtalYq Qazaqstan»، «Arqa ajarY»، «QaragandY habarY»، «Arqa aqshamY»، «Talas tYnYsY» دەگەندەگى كەلەتىن «ى» دىبىسىن  لاتىن گرافيكاسىندا داۋىسسىز «ي» دىبىسىنا سايكەس كەلەتىن «Y»  تاڭباسىمەن بەرۋ. بۇل قاتە جونىندە كەشەگى قۇرىلتايدا دا ايتىلدى.پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ: «تىلىمىزگە ارنالعان ورفوگرافيالىق قاعيدالاردى قايتا قاراعان ءجون. مىسالى، كيريلليتسا گرافيكاسىنداعى قازاق ءتىلىنىڭ ءتول سوزدەرىندە «ى» ءارپى ءجيى كەزدەسەدى. وسى ءارىپتى مەحانيكالىق تۇردە لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرسە، اعىلشىن تىلىندەگى «ءۇ» ءارپى ءاربىر ءتيىستى سوزدە پايدا بولادى. بۇل – دۇرىس ەمەس. بىزگە جانە تۇركىتىلدەس باۋىرلارىمىزعا «ءۇ» ءارپى ءجيى كەزدەسەتىن سوزدەردى وقۋ قيىنعا سوعادى. مىسالى، «تىنىشتىق» («tYnYshtYq») دەگەن ءسوزدى الىپ قاراڭىزدار، ءۇش «ءۇ» ءارپى پايدا بولدى. ءسوزدىڭ ءوزى كوزگە جاعىمسىز كورىنەدى. وسىنداي مىسالدار وتە كوپ. مىنە، سول سەبەپتى، مەن ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنا قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا ورفوگرافياسى تۋرالى ارنايى ەڭبەك ازىرلەۋدى تاپسىردىم» دەدى. ءبىزدىڭ عىلىمي مەكەمەدە وتىرعاندار مۇنى سوزبە ءسوز ۇعىپ، «tYnYshtYq» دەپ ءوز جازعاندارىن جەتىلدىرىپ  ى-سىز tnshtq دەپ جازاتىن ەرەكشە نۇسقا ۇسىنباسا دەپ، سەزىكتەنىپ وتىرمىن. بۇلاردان شىعادى. بۇلار دەپ وتىرعانىم لاتىن تاڭباسىنا كوشۋگە قاتىستى ماسەلەنىڭ عىلىمي دۇرىستىعىنا كەپىل بولاتىن اقىمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى، ۇكىمەتتىڭ پارمەنىمەن بەكىتىلگەن ورفوگرافيالىق جۇمىس توبى ء(تىزىم بويىنشا) جانە ولاردىڭ جۇمىسىن قارجىمەن قامتاماسىز ەتىپ ۇيىمداستىراتىن ءتىل كوميتەتى مەن ونىڭ قاراۋىنداعى ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق ءتىل ورتالىعى.

وسى ۋاقىتقا دەيىن پرەزيدەنت جارلىعىمەن اينالاسى بەس ايدىڭ ىشىندە بەكىتىلگەن ءۇش نۇسقا جارامسىز بولىپ شىقتى.

ءبىرىنشى نۇسقا 2017 جىلى 11 قىركۇيەك كۇنى پارلامەنتتە لاتىن نۇسقاسىنداعى قازاق ءالىپبيىنىڭ العاشقى ۆاريانتتارى تانىستىرىلدى. بۇنىڭ كەمشىلىگى ءبىر دىبىستى قوس ارىپپەن تاڭبالاۋ. بۇل قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا جات.

ەكىنشى نۇسقا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2017 جىلعى 26 قازانداعى № 569 جارلىعىمەن بەكىتىلدى. بۇنىڭ كەمشىلىگى قازاق تىلىنە ءتان دىبىستاردى توبەسىنەن اپوستروف دەگەن تەرىس ۇتىرمەن ەرەكشەلەپ، سوزدەردىڭ اراسىن اشىپ جىبەرۋ.

ءۇشىنشى نۇسقا 2018 جىلدىڭ 19 اقپانىندا الدىڭعى شىعارعان «قازاق ءتىلى ءالىپبيىن كيريلليتسادان لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ تۋرالى» جارلىعىنا وزگەرىس ەنگىزدى. بۇنىڭ كەمشىلىگى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستارىن اكۋت دەگەن تاڭبامەن ەرەكشەلەپ ش جانە چ دىبىستارىن ءبىرىنشى نۇسقاداعىداي قوس تاڭبامەن بەلگىلەۋ.

وسىنداعى بىردە ءبىر نۇسقادا عىلىم جوق، ۇلتتىق ۇستانىم جوق. اناۋ جاراماسا مىناسىن ۇسىنىپ كورەيىك دەگەن ءمانوبىر عانا بار. و باستان وسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەندەر بۇعان دا توقتاماي ازىرگە دەيىن «جەتىلدىرىلگەن» دەگەن نۇسقانى سۇيرەپ ءجۇردى. نەعۇرلىم بىلىقتىرساق سوعۇرلىم عىلىمي بولادى دەپ ويلايتىن بولسا كەرەك، ونىڭ ىشىندە الەمدەگى دياكريتيكانىڭ (سەديل، ماكرون، برەۆيس، ۋملاۋت) ءبارىن اكەلىپ تاققان. پرەزيدەنت ق.توقاەۆتىڭ: «مەن  ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنا قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا ورفوگرافياسى تۋرالى ارنايى ەڭبەك ازىرلەۋدى تاپسىردىم» - دەگەنىنە بۇلار «قۇپ بولادى» دەپ ەندى باسقا ءبىر نۇسقانى جاساۋعا  كىرىسىپ تە كەتكەن  بولار.

ورفوگرافيالىق جازۋ نورماسىنىڭ ەرەجەلەرىنەن تۇرادى، جازۋدىڭ ءوزى ارىپتەردى تۇزۋدەن كورىنەدى. ال ءارىپ دىبىستىڭ كەلبەتى. ياعني، ءالىپبي جاساۋدى الدىمەن تىلىمىزدە قانشا دىبىس بار، ولار قانداي تاڭبالارمەن بەلگىلەنەدى دەگەننەن باستاۋ كەرەك ەمەس پە؟! جازۋدى قۇرايتىن تاڭبالار انىقتالماي تۇرىپ، ونىڭ ەرەجەسىن جاساۋعا بولا ما ەكەن. بۇل تاڭدالعان كىرپىشى جوق، بىراق قابىرعا ورەم دەۋمەن بىردەي. ونىڭ ۇستىنە بۇلار (الگى جوعارىدا ايتقان مەكەمەلەر) ۇكىمەت وتىرىسىندا ماقۇلداتىپ،  2019 جىلى 18 قاڭتاردا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە (الگى بەكىتىلگەن نۇسقالاردىڭ بىرىمەن) جاپ-جاڭا ەملەنىڭ ەرەجەلەرىن جاريالاعان ەدى. ول جوبا قازىر كۇرەسىندە جاتىر. سوندىقتان بۇلاردان ەشتەڭە شىقپايدى. الدىمىزدا الەم مويىنداعان اقىمەت ءالىپبيىنىڭ پرينتسيپتەرى جانە ءبىر دىبىس ءبىر ءارىپ ۇستانىمىنا ءدال كەلەتىن سىمداي تارتىلعان جۇيەسى بار ءتىلىمىز بولا تۇرىپ وسىنشاما قاتە جىبەرگەن بۇلارعا ەندى ەشتەڭە جۇكتەۋگە بولماس. بۇلار ەلدى تاعى وتىز جىل اداستىرادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن جوعارعىداعى شالا الىپبيلەرمەن جىن قۋعانداي ەلدى شۋلاتىپ ديكتانت الىپ ەدى. ەندى اياعىنان باستاڭدار دەسە، سونى ىستەمەكشى، 2030 جىلعا دەيىن قويا تۇرىڭدار دەسە، وعان دا كونبەكشى.

ءالىپبي ءتۇزۋ، ەملە ەرەجەلەرىن جازۋدىڭ ەكەۋى دە ساياساتقا قاراپ ەمەس، ءتىلدىڭ جۇيەسىنە، دىبىستىڭ ىشكى زاڭدارىنا سۇيەنىپ جاسالادى. سوندىقتان ونى ساياساتتاعىلار نە جاساپ بەر دەسە سونى ىستەي قوياتىن «قىتاي زاۋىتى» ەمەس، ءتىلشى عالىمدار وندا دا لينگۆيستيكالىق ءبىلىمى تولىق ماماندار جاساۋى كەرەك.

بيجومارت قاپالبەك

Abai.kz