ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا جەر، ءتىل، ءدىن، تاريح، ءداستۇر، ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپاپتار، ۇلتتىق ويىنداردى، ادەبيەت، اڭىز-ءاپسانا-قيسسالاردى جاتقىزساق بولادى. قازىرگى تاڭدا ۇلتتىق قۇندىلىقتارمىزدى يسلام دىنىمەن عانا ولشەپ، دۇرىس نەمەسە تەرىس ەكەنى انىقتالاتىن بولدى.

بۇل دەگەنىمىز ءدىني سانانىڭ دۇرىس قالىپتاسپاعانىن بىلدىرەدى. وسىعان وراي، قازاق حالىقىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان ەركىن ويلاۋ، سانانىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى تالقىلاپ كورسەك. حانافي ءمازحابى بويىنشا يجتيھاد ماسەلەسىندە تومەندەگى ادىسكە جۇگىنگەن:

1.قۇران. 2.حاديس. 3.يجما. سوزدىك ماعىناسى «ءبىر نارسەنى بىرىكتىرۋ، جيناقتاۋ، ءبىر ماسەلە بويىنشا ءبىر پىكىرگە كەلۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. 4. ساحابالار ءسوزى. حانافي ءمازحابىندا ماسەلەگە قاتىستى يجما ۇكىمى بولماسا، ساحابالاردىڭ ءسوزى مەن امالدارىن نەگىزگە الادى. 5. قياس - «ءبىر نارسەنىڭ باسقا ءبىر نارسەمەن ولشەنۋى، سالىستىرىلۋى، ەكى نارسەنىنىڭ ءبىر-بىرىمەن تەڭەستىرىلۋى» دەگەن ماعىنالاردى بەرەدى. 6. يستيحسان - «ءمۋجتاھيدتىڭ بەلگىلى ءبىر ماسەلەنى شەشۋدە يجما، قاجەتتىلگى، سالت-ءداستۇر، قياس سەكىلدى ارنايى جانە قۋاتتى دالەلگە سۇيەنىپ، سول ماسەلەگە ۇقساس ادىستەن باس تارتىپ، شاريعاتتىڭ ماقساتىنا ەڭ سايكەس دەپ تابىلعان باسقا ءبىر ۇكىممەن ءپاتۋا بەرۋ». 7.ادەت-عۇرىپ - «قوعامنىڭ داعدىعا اينالدىرىپ، ءومىر سالتتارىندا باسشىلىققا الاتىن سوزدەرى مەن ءىس-ارەكەتتەرى».

وسى ءادىستى قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى دا قولدانىپ كەلەدى. الايدا، ءبىز دۇرىس ءدىني سانانى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن تەك جوعارىدا اتالعان جەتى ادىسپەن شەكتەلىپ قالماۋىمىز قاجەت. سەبەبى، اڭىز ءاپسانالار، قيسسالار، ءدىني ميفولوگيالىق وقيعالار ادام بالاسىنا ومىرلىك ءمان بەرەتىن رۋحاني قۇندىلىقتار. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ قوعامدا اڭىز ءاپسانالاردى، قيسسالاردى مۇلدە مويىندامايتىن دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمدار جەتەرلىك. ولاردىڭ پايىمىنشا، قۇران جانە حاديستە جازىلعان دۇنيەلەر عانا اقيقات، قۇران جانە حاديستە بار اقپاراتتارمەن عانا ولشەۋ كەرەك دەگەن فاناتتىق تۇسىنىك ءبىزدىڭ قوعامدى ورتا عاسىرعا سۇيرەۋدە.

ماسەلەن، پسەۆدوسالافيلىك بولىپ سانالاتىن «قۇران مەن سۇننەت ايدىنىنداعى نەگىزگى سەنىم» (ە. كۋليەۆ اۋدارماسى) اتتى ادەبيەتتە: «مۇسىلمانداردىڭ ءبىر-بىرىمەن دوس بولۋى مەن جاۋلاسۋى، جاقسى كورۋ مەن جەك كورۋى  تەك اللا رازىلىعى ءۇشىن بولۋى كەرەك. ولار مۇسىلمانداردى جاقسى كورۋلەرى كەرەك جانە ولارعا كومەكتەسۋلەرى قاجەت. دىنسىزدەرمەن جاۋلاسىپ، ولاردى جەككورۋلەرى كەرەك جانە ولارمەن ەشقانداي قارىم-قاتىناستا بولماۋى ءتيىس»، - دەگەن اياتتى وقىعان ادام بۋكۆالدى تەك قۇران جانە حاديس شەڭبەرىندە عانا قابىلداپ، باسقا ءدىن وكىلدەرىنە دەگەن جاۋلاسۋ جانە وشپەندىلىك ۇيالارى اقيقات. وسىنداي دوگمالىق ويلاۋ جۇيەسىنىڭ سالدارى مەملەكەتىمىزدەگى دىنارالىق تاتۋلىققا نۇقسان كەلتىرمەك. سول ءۇشىن تەك دوگمالىق تۇرىعىدان ويلاۋ جۇيەسىمەن شەكتەلمەي، سىني ويلاۋ جۇيەسىن، ەركىن ويلاۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ قاجەت.

ماسلەن، جاقىندا قىزىق وقيعا بولدى. 2022 جىلدىڭ 16 ماۋسىمىندا جاڭادان قۇرىلعان ۇلىتاۋ وبلىسىنىڭ ورتالىعى جەزقازعان قالاسىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ قاتىسۋىمەن ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ العاشقى وتىرىسى وتكەن بولاتىن. وسى قۇرىلتايدا قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ: «مەن قۇرىلتايعا كەلەر الدىندا تۇتاس ەلدىڭ اتىنان ۇلى جوشى حاننىڭ رۋحىنا قۇران باعىشتاپ، قۇربان شالدىم. جاڭا قازاقستاندى قۇرۋ جولىنداعى تاريحي قادامنىڭ كيەلى جەردەن باستالۋى – جاقسى ىرىم. ءبارىمىز، بابالاردىڭ ارۋاعى قولداپ، ءىسىمىز وڭىنان بولسىن دەپ تىلەيمىز»، - دەگەن ءسوزى مەن امالىنا كەيبىر يسلامتانۋشىلار «بۇل يسلام شاريعاتىنا جات، مۇسىلمان ەمەس ادامعا دۇعا جاساۋعا جانە قۇران باعىشتاۋعا بولمايدى» دەپ سىن ايتقان بولاتىن. الايدا كەرىمسال جۇباتقانوۆ تاريحشى عالىم Abai.kz cايتىندا «جوشى حان - التىن وردانىڭ اتاسى...» دەگەن ماقالاسىندا: «جوشى حان ءومىرىنىڭ سوڭىندا مۇسىلماندىقتى قابىلداپ، ناعىز مۇسىلمان رەتىندە جەرلەنسە، شىڭعىس حان مەن باتۋ حان پۇتقا تابىنۋشىلىق ءداستۇرى بويىنشا جەرلەنگەن»، - دەگەن تاريحي دەرەك پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ىستەگەن امالى يسلام دىنىنە قايشى ەمەس ەكەنىن كورۋگە بولادى. قاندايدا ءبىر تۇلعانى جان جاقتى زەرتتەمەي ءپاتۋا بەرە سالۋ بۇل بىلىمسىزدىك. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ قوعامدا سونداي ءدىني تۇسىنىك بار، ۇناماعان ادامىڭا ءدىندى بۇركەنىش ەتىپ ۇپىرلىكپەن ايىپتاۋ. شىندىعىندا، يمام ءمۇسلىمنىڭ «ساحيح ءمۇسلىم» كىتابىندا «قايسىبىر كىسى ءوزىنىڭ ءدىن باۋىرىنا: «ەي، كاپىر»-دەسە، بۇل ءسوز ەكەۋىنىڭ بىرىنە ورالادى. ەگەر، ول ونىڭ ايتقانى سياقتى بولسا، وندا ورىندى. ولاي بولماعان جاعدايدا، بۇل ءسوز ايتۋشىنىڭ وزىنە ورالماق»، - دەلىنگەن.

ەرزات جاسقانبايۇلى جاقىپوۆ،

ءدىنتانۋشى، ماگيستر. راتتم

Abai.kz