تۇرسىن جۇرتباي، الاشتانۋشى، عالىم:

قانداي قوعامدا ءومىر سۇرگىمىز كەلەدى؟ قوعام دەگەنىمىز نە؟ الەۋمەتتىك تەڭدىككە جەتكىزەتىن ءسوتسيوليزمدى ايتساق، قازىر ودان وتكەن جەككورىنىشتى ۋاقىت جوق. كوممۋنيزم ەدى، ەندى ودان جەككورىنىشتى ۇيىم جوق. فەوداليزم شە، ول ءوتىپ كەتكەن، وعان قايتا ورالۋ مۇمكىن ەمەس. بۋرجۋازيا ما، ول بىزدە قالىپتاسپاعان. كاپيتاليزم ول بىزگە كەلگەن جوك. وسى ءبىر ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى جانتالاستا ءجۇرمىز.

«ۇلت Times»: - تۇرسىن اعا، حالىققا ورتاق باعىت-باعدار بەرەتىن ۇلتتىق يدەيانى قالىپتاستىرۋ كوپۇلتتى قوعامدى بىرىكتىرۋدىڭ نەگىزى شارتى دەيمىز. ءدال وسى تۇرعىدان العاندا دامۋدىڭ تۇبەگەيلى جاڭا ساتىسىنا كوتەرىلۋدىڭ وراسان زور ماقساتى جولىنداعى قوعام مەن مەملەكەتتىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، مادەني، رۋحاني جانە باسقا بارلىق كۇشتەرىن بىرىكتىرۋ مىندەتى تۋىنداعان كەزدە ەلىمىز ءوزىنىڭ ۇلتتىق يدەياسىن قالىپتاستىرۋعا دەگەن قاجەتتىلىكتى سەزىنىپ وتىر ما؟

تۇرسىن جۇرتباي: - مەملەكەت قازىر قوعامنان شەكاراسىن مۇلدە ءۇزىپ الدى. ياعني، مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسى، مەملەكەتتىڭ مۇقتاجدىعى، مەملەكەتتىڭ قورعانسىزدىعى، مەلەكەتتىك ساياسات دەگەنگە باسىن اۋىرتاتىن ەشكىم جوق. مەملەكەتتى ۇلكەن مۇحيت دەپ الساق، مەملەكەتتىك بيلىك جاعالاۋى بەكىتىلىپ قالعان ارالعا اينالدى. سونداعى كورابلدىڭ ىشىندە تۇراقتى 25 جىلعا بەكىتىلگەن «سولداتتار» بار. ەندى مەملەكەتتىك بيۋدجەت تا، قورعانىس تا، ساياسات تا بۇل تەك قانا مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا جۇمىس ىستەيتىن بولادى. بۇرىن جاعالاۋداعى، قوعامنىڭ ىشىندەگى، مەملەكەتتەگى، شەكاراداعى نەمەسە ءبىر پورتتاعى، ۆوكزالداعى وقيعاعالارعا بەلگىلى ءبىر مولشەردە جاۋاپ بەرىلىپ كەلگەن بولسا، ولار بۇگىندە وزدەرىنىڭ ىرگەسىن ءبولىپ الدى. مەنىڭ ويىمشا مەملەكەتتىك بيلىكتەگىلەر كەيىنگى 5 جىلدىقتا «ءبىز مەملەكەتپىز. بىزدەردە جۇمىستارىڭ بولماسىن. ءوزىمىز جۇمىس جاسايمىز» دەپ بەلگىلەپ الىپ، مۇمكىندىگىن سوعان جۇمساپ، سىرتقا، جان-جاعىنا قاراماۋ ءتاسىلىن مەڭگەرىپ الدى.

بۇل ءبىزدىڭ ۇكىمەتكە كەيىنگى 3-5 جىلدا بەرىلگەن تازا قىزمەتتىك، ەكونميكالىق، مورالدىق تاپسىرىس دەپ ەسەپتەيمىن. ايتاسىڭ، ورىندايدى. وعان نارىعىڭىزدىڭ، قوعامنىڭ، ءتىپتى، قاراپايىم جۇمىسشىنىڭ دا، كومىرشىنىڭ دە، مالشىنىڭ دا ەتى ۇيرەنىپ العان. «وسىمەن كەتسىنشى» دەيدى. بۇل تۇرعىسىنان العاندا مەن ماركسشىل ەمەسپىن. بىراق سونىڭ ساياساتتى، ەكونوميكانى، ۇلتتىق ساياساتتى ۇستانۋ پرينتسيپتەرىمەن كەيدە بەتپە-بەت كەلىپ قالاسىڭ. لەنيننىڭ «ۇلت دەپ 3 ءتۇرلى دامۋ ساتىسىنان وتكەن حالىقتى ايتۋعا بولادى. ءبىرىنشى - فەوداليزمنەن وتپەگەن، بۋرجۋازيالىق قوعامدى باسىنان كەشىرمەگەن ۇلت ۇلت ەمەس، ول - ۇلىس، رۋ. (مىسالى، قازاقستان سونىڭ ەسەبىنە كىرەدى). ەكىنشى بۋرجۋازيالىق تاپ وكىلدەرى قالىپتاسپاعان ۇلت ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلمەيدى. ءۇشىنشى كاپيتاليستىك قارىم قاتىناس جەڭبەگەن ۇلتتى ۇلت دەپ اتاۋعا بولمايدى. وسى ۇشەۋىن جەڭگەن ۇلتتى عانا ۇلت دەۋگە بولادى» دەگەن قاعيداسى بار. وسى ءۇش ماسەلە بولماي ونى ۇلتتىق ساناعا كوتەرىلەدى دەپ ايتۋعا بولمايدى.

«ۇلت Times»: - قازىر ۇلتتىق يدەيانى، ۇلتتىق يدەولوگيانى جانتالاسا ىزدەپ جاتىرمىز. بۇرىن تىيىم سالىنىپ كەلگەن تاقىرىپقا، بۇگىن نەگە اياق استىنان قىزىعۋشىلىعىمىز ويانا قالدى؟

تۇرسىن جۇرتباي: - راس. بۇل بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ ءبىر ۇرانداتقان، جاساسىنداتقان، بۇرىن ايتۋعا تىيىم سالعان، قازىر جاعاڭا جارماسىپ تۇرعان تاقىرىپتىڭ ءبىرى. شىنىندا ءبىز وسىعان نەگە جانىعا قالدىق؟ ويتكەنى، يدەولوگياسىز ەشقانداي ساياسات تا، ەكونوميكا دا، ۇلت تا دامىمايدى. كەزىندە ۇلتتىق يدەياسى بار مەملەكەتتى سول يدەيادان ايىرىپ، ەندى سول جوق يدەيادانيدەولوگيا جاساعىمىز كەلىپ وتىرعانى جانىما باتادى. ءسىز بەن ءبىزدىڭ مۇددەمىز قاي ماسەلەدە توعىسۋى مۇمكىن؟ ايتىڭىزشى؟ ۇلتتىق يدەولوگيا دەگەنىمىز مەملەكەتىمىز ءۇشىن، بار قازاق ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىن نارسە بولۋى كەرەك قوي. ال، سول يدەيانى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا «اق جولدىڭ»، «نۇر وتاننىڭ» نەمەسە «حالىق اسسامبلەياسىنىڭ» جۇرگىزۋ ساياساتتارىن تالداپ، مىنا پارتيانىڭ، ماسەلەن، «اق جولدىڭ» يدەياسى ۇلتتىق ماقساتقا ساي كەلمەيدى دەپ، مىنا ءبىز ۇستانىپ وتىرعان «نۇر وتاننىڭ» ۇستانعان باعىتى ۇلتتىق ماقساتقا سايكەس كەلەدى دەپ نەنى نەگىز ەتىپ ۇستانا الادى؟ ول يدەيا بار قازاقتىڭ، بارلىق قازاقستاندىقتىڭ مۇددەسىنە جاۋاپ بەرۋى كەرەك. ءبىز سوعان قوسىلۋىمىز كەرەك.

وزگە التى-جەتى پارتيا «يا ءدال قازىرگى قازاقتىڭ دامۋ كەزەڭى وسىعان نەگىزدەلۋى كەرەك» دەپ، قولداۋى قاجەت. ەڭ بولماسا وسى پارتيالار ورتاق يدەيا ۇستانىپ، ۇلتقا ادالدىعىن كورسەتۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، بىزدە ولاي ەمەس. يدەيا جوق. ءار پارتيا وزىمىزشە يدەولوگيا جاساعىمىز كەلەدى. ونىسىمەن قويماي بىزگە كيىم ءپىشىپ بەرگىسى كەلەدى. جانە ءبىزدىڭ سول كيىمدەردى كيگەنىمىزدى قالايدى. ول ساعان تار بولا ما، كەڭ بولا ما، ولارعا ءبارىبىر. وزدەرىنىڭ سىزىپ بەرگەن جولىمەن جۇرگىزگىسى كەلەدى. ول ءبىزدىڭ جۇرەيىك دەگەن جولىمىز ەمەس. دەمەك مەنىڭ ادامدىق، كاسىبي مۇددەمە ساي كەلمەيدى. مىنە، ءبىزدىڭ قازاق قوعامى، ساياسي پارتيالاردىڭ مۇددەسىن بۇگىنگى مەملەكەتتىك مۇددەمەن بىرىكتىرە الماي وتىر. بۇگىنگى قوعامنىڭ ەڭ باستى قايشىلىعى دا وسى. مۇنداي دا اباي اتام «نە بولادى وڭشەڭ ءنول، بيلەمەسە ءبىر كەمەل» دەپ كۇرسىندى.

«ۇلت Times»: - سوندا، سىزدىڭشە، ۇلتتىق يدەيانىڭ نەگىزى نە؟

تۇرسىن جۇرتباي: - ۇلتتىق ەكونوميكا، جەر مۇددەسى، بايلىقتىڭ ءبولىنۋى، ءدىني تەڭدىك، الەۋمەتتىك تەڭدىك، داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭ، ۇلتتىق يدەيالاردىڭ نەگىزىن قۇرايدى. جالپى كەز-كەلگەن الەمدەگى ۇلتتىڭ، پەندە اتاۋلىنىڭ بارلىعىنىڭ تۇپكى ماقساتى - الەۋمەتتىك تەڭدىككە جەتۋ. ءدىن دە، ۇلتتىق يدەيا دا، ەكونوميكا دا وسىعان اپارادى. وسىنى ناسيحاتتايدى. بىراق وعان ورىن بەرىلمەگەن كەزدە اڭساۋ قالادى. ءبىز ۇشىندە قازىر ۇلتتىق يدەيامىز ءدال وسى اڭسارعا اينالدى. وسى جولدى تابۋ جولىندا حالىق قولىنىڭ كىرىن دە، تىرناعىنىڭ ىشىندەگى قانىن دا تازارتۋ كەرەك. سوندا عانا ءبىز يدەولوگياعا سەنەمىز. ال، سول يدەولوگيا زاڭعا اينالعان جەردە مەملەكەتتىك قىسىم باستالادى. قويدى قورعا اكەلىپ تىعادى. قوعامداعى وسىنداي ساياسي تەرميندەردى شاتاستىرۋدىڭ نەمەسە تۇسىندىرمەۋدىڭ تۇمانىنان اجىراي الماي جۇرگەن جايىمىز بار.

«ۇلت Times»: - ءبىز قازىر اڭساۋدا جۇرگەن بولدىق قوي...

تۇرسىن جۇرتباي: - جوق. وعان دا جەتە الماي ءجۇرمىز. قانداي قوعامدا ءومىر سۇرگىمىز كەلەدى؟ قوعام دەگەنىمىز نە؟ الەۋمەتتىك تەڭدىككە جەتكىزەتىن ءسوتسيوليزمدى ايتساق، قازىر ودان وتكەن جەككورىنىشتى ۋاقىت جوق. كوممۋنيزم ەدى، ەندى ودان جەككورىنىشتى ۇيىم جوق. فەوداليزم شە، ول ءوتىپ كەتكەن، وعان قايتا ورالۋ مۇمكىن ەمەس. بۋرجۋازيا ما، ول بىزدە قالىپتاسپاعان. كاپيتاليزم ول بىزگە كەلگەن جوك. وسى ءبىر ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى جانتالاستا ءجۇرمىز.

«ۇلت Times»: - ءتىل جونىندەگى ۇستانىمىمىز دا - ۇلتتىق يدەيا دەڭگەيىندەگى كۇرەس دارەجەسىندە بولۋى كەرەك پە؟

تۇرسىن جۇرتباي: - مەن، سىزگە ايتايىن، ءتىلدىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا، مەملەكەتتىك باسقارۋعا، جالپى مەملەكەتتىك يدەياعا ەش قاتىسى جوق. ۇلتتىق يدەيا بولۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ جان-دۇنيەمىز، وسى قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بارشا سانا يەسى سوعان مۇددەلى بولۋى كەرەك. ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەيامىز، ۇلتتىق پورترەتىمىز، ۇلتتىق جان-دۇنيەمىز ەڭ ءبىرىنشى سوعان جاۋاپ بەرۋى كەرەك. ال، قازاق ءتىلى ۇلتتىق يدەولوگياعا اينالىپ بولدى ما؟ ءبىز قازاق تىلىنەن جالعان ۇساق اعاشتىڭ جاڭقاسى سياقتى يدەولگيا جاساعىمىز كەلەدى. يدەيا جوق، بىراق ءبىز ونى جاڭقاعا اينالدىرىپ، وتقا تامىزىق جاساعىمىز كەلەدى. قازاق ءتىلى- ۇلتتىق يدەيا دەگەنگە مەن ەشقانداي كەلىسپەيمىن. ويتكەنى، مىنا قازاق قوعامى ونداي ساناعا، مۇنداي ۇلتتىق دەڭگەيگە، ۇلتتىق مۇقتاجدىققا ۇرىنىپ وتىرعان جوق. ولارعا ءبارىبىر. ەگەر دە اعىلشىنشا سويلەمەسەڭ امەريكا سەنىڭ ءسوزىڭدى قۇلاعىنا قىستىرمايدى. تىڭدامايدى. ۇققىسى دا كەلمەيدى. ويتكەنى سەنىڭ قاي تىلدە سويلەپ جاتقانىڭ ونىڭ ۇلتتىق نامىسىن قوزعامايدى.

مەن كوپتەگەن ەلدەردىڭ پروفەسسورلارىمەن بىرگە ءجۇردىم. ءبىر جولى شەكسپەردين ساباق بەرەتىن اعىلشىندىق پروفەسسورعا «بىت» يلي «نە بىت» دەگەن ءسوزدى اۋدارتا المادىم. اعىلشىنشا بىلەتىن تاعى ءبىر قىتاي عالىمىنان جانە الگى پروفەسسورىمنىن وسىنى سۇراسام، ادەبيەتشى، اعىلشىن مادەنيەتىنەن ساباق بەرەتىن ول: «مەن ونى بىلمەيمىن. مەن گاملەتتىڭ مامانى ەمەسپىن، مەن كارول ءليردىڭ مامانى ەدىم» دەيدى. كوردىڭىز بە؟ مۇنى شەكسپيردىڭ باسقا پەساسىنداعى مەكتەپ وقۋشىسى بىلەتىن فيلوسوفيالىق سۇراق دەپ قاراستىراتىن بولساق، ول پروفەسسورىم بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرە الماعىنا ۇيالماي تۇر. مىنە، بىزدەگى باللون تەحنولوگيسىنىڭ جۇيەسى - وسى. ءبىر عانا تەتىكتى بىلەسىڭ، باسقاسى سەنىڭ مۇددەڭدى قوزعامايدى. شەكسپير نە بولسا دا شارۋاسى جوق، ول بارلىق وقۋ ورنىنا كارول ءليردى وقيدى. گاملەت باسقا جەردە قويىلىپ جاتسا دا، وعان بارمايدى. سەبەبى، وندا جۇمىسى جوق. مىنە، مەنىڭشە، ۇلتتىق مۇددە دە ءدال وسىلاي بولۋى كەرەك. دەمەك، بىزدەگى قازاق ءتىلى ۇلتتىق يدەيا تۇگىل ۇلتتىق مۇقتاجدىققا اينالىپ ۇلگەرگەن جوق.

ەگەر ءسىزدىڭ تەڭگەڭىز 1 دوللارعا باسى تەڭ بولسا، بۇل امەريكاندىقتاردىڭ نامىسىنا تيەدى.جاسىرىن ەمەس، ولاردىڭ ساياسي باعىتى ءبىر-اق نارسەگە تىرەلگەن. دوللاردىڭ قۇنى. قاي جاقتان، قاي تۇرعىدان السىن دوللار جوعارى بولۋى كەرەك. دوللارىڭ تۇراقتى بولسا، سەن كەز كەلگەن ۋاقىتتا دۇنيەنى بيلەي الاسىڭ. مۇنايىڭ شىعا ما، شىقپاي ما، وعان باسىن قاتىرمايدى. سەن وعان جىلىنا 300 توننا مۇناي بەرۋىڭ كەرەك پە، بەرەسىڭ. ءبىر-اق مۇددە. ولاردىڭ ۇلتتىق يدەياسى وسى. امەريكانىڭ يدەياسى مىقتى ەكونوميكاعا نەگىزدەلگەن.

«ۇلت Times»: - ءسىز جاقىندا قىتايداعى ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىندە ءدارىس وقىپ قايتتىڭىز. ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىزداعى ولاردىڭ يدەولوگياسىنىڭ نەگىزگى باعىتىن بىلگىم كەپ وتىرعانى...

تۇرسىن جۇرتباي: - قىتاي تەلەارنالارىندا 24-تەن استام كانال بار. كۇندىز ءتۇنى كومپارتيا مەن گاميندانىڭ، گاميندا مەن جاپوننىڭ، جاپون مەن قىتايدىڭ، ءايتاۋىر قاپتاعان سوعىستاردى كورەسىڭ. سوسىن ءوز ىشتەرىندە قانداي جاڭالىقتار بولىپ جاتىر سونى عانا تاراتادى. بولدى. ولارعا قازاقستان ءوسىپ جاتىر ما، ءوشىپ جاتىر ما شارۋاسى جوق. ال، وزدەرىنىڭ جەرىندەگى ءبىر جەرگە قىراۋ ءتۇسىپ كەتسە، سوعان قاتتى نازار اۋدارادى. جەردىڭ قوزعالماۋى، تابيعي سۋلاردىڭ ءوز ارناسىمەن اعىپ جاتۋى ولاردىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قوزعايدى. ءبىر ساي نەمەسە ءبىر وزەن باعىتىن وزگەرتىپ كەتسە، ءبىر ميلليون ەمەس، 40,50 ەمەس 300 ملن ادام اپاتقا ۇشىراۋى مۇمكىن. جەرى تار. سوندىقتان ولار ءۇشىن جاعراپيالىق قالىپتى ساقتاۋ ۇلتتىق مۇددە بولىپ سانالادى.

ەندى ەلىمىزگە كەلەيىك. ءسىز ماشكەەۆيچتىڭ مۇددەسىن، احمەتوۆتىڭ مۇددەسىن، ءماسىموۆتىڭ مۇددەسىن، ساۋداباەۆتىڭ مۇددەسىن، ابىقاەۆتىڭ مۇددەسىن، شوديەۆتاردىڭ مۇددەسىن ءبىر باعىتقا توعىستىرا الاسىز با؟ ءسىز ءوزىڭىزدىڭ مۇددەڭىزدى ولاردىڭ مۇددەسىنە قوسىپ قاراي الاسىز با؟ نەمەسە ولاردىڭ مۇددەسى ءسىزدىڭ قانداي مۇددەڭىزدى اتقارا الۋى مۇمكىن؟ ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەياعا بىرىگەتىندەي سولارعا سەنەمىن بە؟ قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ مەنىڭ بالا شاعامدى، مەنى، وتانىمدى قورعايتىنداي سەنىمى بار ما؟ قارۋ-جاراعى دۇرىس پا، جوق الدە يزرايلدەن ساتىپ الىنعان جالعان راكەتالار ما؟ نەمەسە ارقانگەرگەن شەكاراسىنداعىداي 15 اسكەردى 10 مينۋتتا جوق قىلىپ جىبەرەتىن قۋىرشاق اسكەردىڭ قولىندا كەتەمىن بە؟ ۇكىمەتتىڭ بارىنشا ءادىل بولۋى ولاردىڭ ءىس-قيمىلىنان، جۇرگىزگەن، ۇستانعان ساياساتىنان، يدەياسىنان كورىنۋى كەرەك. قاسىرەتى دە سول، ءبىز وسى مەملەكەتتىك قۇپيا دەگەندى ءوز ماسەلەمىزبەن، جەكە باسىمىزداعى قۇپيامەن ايىرباستاپ الدىق. ءبىزدىڭ سوڭعى 20 جىلدىڭ ىشىندە وتە ءبىر سانامىزدىڭ الشاقتاپ كەتكەنى وسى مەنتاليتەتتىك، دىلدىك اجىراۋىمىزدا جاتىر. مىسالى، جاپونيادا ۇلتتىق، مەملەكەتتىك سيپات بار دەيمىز.

دۇنيە ءجۇزىنىڭ بارلىعى مويىندادى. فۋكۋسيمو توپان سۋدىڭ استىندا قالدى. مۇنداي اۋىر اپاتقا ۇشىراعان دۇنيە جۇزىندە مەملەكەت جوق. ولار قايتتى؟ ءبىر جارىم ايدىڭ، ارى كەتسە 3 ايدىڭ ىشىندە قايتادان قالپىنا كەلدى. ويتكەنى وندا حيروسيما مەن ناگاساكيدان كەيىنگى ۇلتتىق يدەيا بىرەۋ عانا جاپونيانىڭ ارى - يمپەراتورى. ال، يمپەراتوردىڭ ارى - ءاربىر جاپوندىقتار. جاپوننىڭ ءبىر زاۆودى 16 الدە 160 مىڭ ماشينانىڭ ءبىر جەرىنەن اقاۋ جىبەرىپ الىپتى. وسى قاتەلىگىن ىزە-شالا مويىنداپ، بۇكىل دۇنيە جۇزىنە كەتكەن ماشينانى جيناپ، ءاربىر ساتىپ الۋشىدان كەشىرىم سۇراپ، سۋبسيدياسىن تولەپ بەردى. ويتكەنى، ولاردىڭ ار-ۇياتى تازا بولۋى كەرەك. مىنە - ۇلتتىق يدەيا. ءبىز وسىنى ءاربىر كوشە سىپىرۋشى مەن تەمەكى تارتۋشىلىق اراسىنداعى قارىم قاتىناستا دا وسىنداي ۇياتتىلىق دەڭگەيگە جەتكىزۋىمىز كەرەك. سوندا عانا بىزدەگى پارتيالار ءبىر پرينتسيپپەن جۇمىس جۇرگىزەتىن بولادى. مەن وسىنى ۇلتتىق يدەولوگيا دەپ ەسەپتەيمىن. ابايدىڭ ء"بىرىڭدى قازاق ءبىرىڭدى دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس" دەگەنى دە - وسى.

مارقۇم حاسەن ورالتاي: «شىركىن-اي، «made in Kazakhstan» دەگەن ءسوزدى كورىپ، ولسەم ارمانىم بولماس ەدى. قازاقستان سوندا عانا ءوز باعىتىن تابار ەدى»، - دەيتىن. بىزدە سول «made in Kazakhstan» دەيتىن يدەولوگيا جوق.

ماسەلەن لاتىن قارپىنە كوشۋ ماسەلەسىن الايىق. بۇل دا ءدال بۇگىنگى الدىمىزعا قويىلىپ وتىرعان ۇلتتىق شەتىن ماسەلە ەمەس. ۇلتتىق سانانى الاڭداتىپ وتىرعان اڭسارىمىز عانا. لاتىن ارپىنە كوشۋ، كوشپەۋ ماسەلەسىنىڭ ءوزى كۇن تارتىبىنەن ىسىرىلىپ بارادى. بۇل دا ۇلتتىق سانامەن تىكەلەي بايلانىسىپ جاتقان ءبىر نازىك تۇس. سەبەبى، بۇگىنگى ءبىزدىڭ جاستارىمىزدىڭ بويىندا بۇعان دەگەن قاجەتتىلىك پەن قۇلشىنىس جوق. ەگەر دە، ءدال وسى ماسەلەگە شىنىمەن بەلسەنە كىرىسىپ كەتكەندە بۇل 89-95 جىلدار ارالىعىندا تىكلەي جۇزەگە اسىپ كەتۋى مۇمكىن ەدى. جىل وتكەن سايىن ول ەندى ساياساتقا اينالىپ بارا جاتىر. ءتىپتى، قازاق ءتىلىنىڭ ءوزى ساياساتقا اينالىپ كەتتى. ال، ساياساتقا اينالعان نارسە، ەشقاشاندا قۇيرىعىن ۇستاتقان ەمەس. ول ونى ۇستاتقان بولسا، ساياسات بولماعان بولار ەدى.

«ۇلت Times»: - بىراق ءبىزدىڭ دەپۋتاتتارىمىز دا «لاتىن قارپىنە كوشۋگە دايىنبىز» دەپ داۋرىعىپ ءجۇر عوي...

تۇرسىن جۇرتباي: - جوق. ولاي ەمەس. بۇل ءبىر ۇرپاق اۋىسقاننان كەيىن بولسىن الدەبىر پاتريوتتىڭ ەسىنە ءتۇسىپ بارىپ قوزعالىسقا اينالۋى مۇمكىن. وندا دا بۇعان اعىلشىن ءتىلى مەن لاتىن لاتىن ءتىلىنىڭ اراسىنداعى جاقىندىقتىڭ اسەرى ءتيۋى مۇمكىن. ال، قايتادان اراب قارپىنە كوشەدى دەگەنىمىز جاي ەلەس قانا.

مىنا ءتىل عىلىمىندا وسىدان 6-7 جىل بۇرىن اشىلعان جاڭالىق بار. ونى مەنىڭ جانتاس جاقىپوۆ دەگەن ءتىلشى، عالىم دوسىم ايتىپ بەرەدى. 90 جىلدارى شەتەلدىڭ عالىمدارى وسى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ بولاشاق مۇمكىندىگى تۋرالى ايتا كەلىپ: «سەندەر قاتەلەسەدى ەكەنسىڭدەر، قازاق ءتىلىن دۇرىس وقىمايدى ەكەنسىڭدەر. قازاق ءتىلىنىڭ ورىسشا اۋدارماسىمەن ۇيرەنبەڭدەر. نەمەسە ورىس ءتىلىنىڭ قازاقشا نۇسقاسىن جاتتاماڭدار. ونىمەن ءتىل سىڭبەيدى. سەندەر الدىمەن پسيحولوگيالارىڭدى جوندەتىڭدەر» دەپتى. جانتاس «ارادا 10 جىل وتكەننەن كەيىن جاڭاعى شەتەلدىك عالىمنىڭ ايتقانى دۇرىس دەپ مويىندادىم» دەيدى. نەيرولينگۆيستيكا عىلىمى - وسى. كەز كەلگەن بالا ومىرگە كەلگەن كەزدە ونىڭ ميىنىڭ ىشىندەگى اق تالشىقتار تۋرا جەتىنشى اتاسىندا قانداي سونداي بولىپ ومىرگە كەلەدى ەكەن. تەكتىك عىلىمىنىڭ وسىنداي ءبىر ادام كۇتپەيتىن جاڭالىقتارى بار. ءبىز وسىنى بالانى وقىتۋدا، تاربيەلەۋدە قاتتى ەسكەرۋىمىز كەرەك.

«ۇلت Times»: - قاشاندا ءوز ويىڭىزدى اشىق ايتاسىز. مىنبەرلەردە تايسالماي سويلەي بىلەسىز. شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قاراي الاسىز. ايتىڭىزشى، سىزگە بۇلاي ءومىر ءسۇرۋ قانشالىقتى قيىن نەمەسە وڭاي؟

تۇرسىن جۇرتباي: - مەن ءوزىم ءبىر ادامعا قۇلاي سەنسەم، ول ادام مەنى سونشا قورلاپ، جۇرەگىمدى جۇلىپ الىپ، قۇمعا لاقتىرىپ، تابانىمەن مىجعىلاسا دا، ول ادامدى جەك كورە المايمىن. ال، ءبىر ادام جانىمدى سۋىتىپ، بويىمدى تىتىركەندىرسە، اق تىلەگىمەن قىزىل وتتاي قارىسا دا جىلىنا الا المايمىن. بۇل سەزىم مەنىڭ وزىمە دە كوپ زيانىن تيگىزەدى. بىراق ەشقانداي قارسى بولا المايمىن. مەن دۇنيەدەگى ادامداردىڭ بارلىعىن باي بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىن. بىراق مەنى كەدەي ەكەن دەپ، كەمسىتپەسە دەيمىن. مەن دۇنيەدەگى ادامداردىڭ بارلىعىن اكىم بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىن. بىراق اكىم ەكەنمىن دەپ مەنسىنبەي كەتپەسە ەكەن دەيمىن. مەن دۇنيەدەگە ادامداردىڭ بارلىعىن وقىمىستى بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىن. بىراق مەنى دە ساۋاتسىز دەي كورمەسە دەيمىن. تاعى دا، ايتارىم - ءبىز بۇگىنگى اڭگىمەمىزگە ارقاۋ ەتكەن ۇلتتىق يدەيانىڭ نەگىزى الەۋمەتتىك تەڭدىك بولسا دەيمىن!...

گۇلجان راحمان

"ۇلت تايمس" گازەتى