ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ نازارى وزبەكستاندا. قاراقالپاقستان ستاتۋسىن كونستيتۋتسيادا وزگەرتۋگە ۇسىنىس تاستالعان ساتتەن باستاپ، قاراقالپاق حالقىنىڭ ۇيقىسى قاشتى. الەۋمەتتىك جەلىدەگى نارازىلىقتىڭ سوڭى كوشەگە شىعىپ، ءوز قۇقىعىن تالاپ ەتۋدىڭ اقىرى قانتوگىسكە اكەلدى. بۇل ميرزيەەۆ بيلىگىنىڭ قاتەلىگى بولسا كەرەك. 

داۋدىڭ باسى 70-75 باپ بولدى. وزبەكستاننىڭ كونستيتۋتسياسىندا 70-75 باپتار قاراقالپاقستاننىڭ ستاتۋسىنا ارنالعان. وندا نە ايتىلعان؟ باپتارعا قاراساق بىلاي:

70 باپ. ەگەمەندى قاراقالپاقستان رەسپۋبليكاسى وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. قاراقالپاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندىگىن وزبەكستان رەسپۋبليكاسى قورعايدى.

71 باپ. قاراقالپاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءوز كونستيتۋتسياسى بار.
قاراقالپاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا قايشى كەلە المايدى.

72 باپ. قاراقالپاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىندا وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارى مىندەتتى بولىپ تابىلادى.

73 باپ. قاراقالپاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعى مەن شەكاراسىن ونىڭ رۇقساتىنسىز وزگەرتۋگە بولمايدى. قاراقالپاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ اكiمشiلiك-اۋماقتىق قۇرىلىسى ماسەلەلەرiن دەربەس شەشەدi.

74 باپ. قاراقالپاقستان رەسپۋبليكاسى قاراقالپاقستان حالقىنىڭ جالپى رەفەرەندۋمى نەگىزىندە وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنان شىعۋعا قۇقىلى.

75 باپ. وزبەكستان رەسپۋبليكاسى مەن قاراقالپاقستان رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى ماسەلەلەر مەن داۋلار بىتىمگەرشىلىك راسىمدەر ارقىلى شەشىلەدى.

مىنە، وسى التى باپتى وزگەرتۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى. بۇل "ۇمىتىلعان" ماسەلەنى قايتا قوزعاپ، جوق جەردەن ماسەلە ىزدەۋ ءادىسى بولاتىن. ءسوزسىز بۇل وزگەرىستەردى ەنگىزۋ ۇسىنىسى 16 اۋداننان تۇراتىن قاراقالپاقستاندى ءدۇر سىلكىندىردى. "سۋۆەرەنيتەتتەن ايىرىلۋ" قاۋپى الدىمەن الەۋمەتتىك جەلىدەگى قاراقالپاق حالقىنىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. قاراقالپاق حالقى الەۋمەتتىك جەلىدە ارنايى ۆيدەو ءتۇسىرىپ، ۇندەۋلەر جاساپ تاراتتى. ۇندەۋ تاراتۋشىلار رەسەي، قازاقستان، وڭتۇستىك كورەيا جانە وزگە ايماقتاردان دا تابىلدى. ال ەۋروپا ەلدەرىندەگى قۋعىنداعى قاراقالپاق بەلسەندىلەرى الەمدىك قاۋىمداستىققا ءۇن قاتتى.

كونستيتۋتسيالىق رەفورمانى تالقىلاۋ جۇمىستارى 25 ماۋسىم مەن 5 شىلدە ارالىعىندا جۇرگىزىلۋى ءتيىس ەدى. "5 شىلدەگە دەيىن ناقتى نارازىلىق تانىتىپ، وزگەرىسكە توقتاۋ بولماساق، وندا سۋۆەرەنيتەتتى جوعالتۋ قاۋپى بار" دەگەن قاراقالپاق بەلسەندىلەرى جاپپاي بەيبىت ميتينگتەر ۇيىمداستىرۋعا شاقىردى. بەلسەندى داۋلەت ءتاجىمۇرات 5 شىلدەدە جاپپاي ەرەۋىل وتكىزۋگە شاقىردى. سول كۇنى داۋلەت ءتاجىمۇراتتى كۇشتىك قۇرىلىمدار ۇستاپ اكەتتى، ال حالىق جاپپاي ەل استاناسى نوكىس قالاسىنىڭ ورتالىعىنا جينالىپ، اشىق ەرەۋىل باستادى.

ەرەۋىلدە "داۋلەتتى بوساتۋ" مەن "كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستەردى توقتاتۋ" ۇراندارى ايتىلدى. مىڭداعان حالىق الاڭعا جينالىپ، وزبەكستان بيلىگى جينالعان توپتى كوزدەن جاس اعىزار گاز قولدانىپ، رەزەڭكە وقپەن تاراتۋعا تىرىستى. بۇل نارازى توپ پەن كۇشتىك قۇرىلىمدار اراسىنداعى قاقتىعىسقا ۇلاستى. نارازىلىقتىڭ بەتالىسىن بايقاعان تاشكەنت دەرەۋ ارادا پرەزيدەنت ميرزيەەۆتىڭ نوكىس قالاسىنا اتتانعانىن حابارلادى. ميرزيەەۆ نوكىستە كونستيتۋتسياعا قانداي دا ءبىر وزگەرىس قاراقالپاق حالقىنىڭ قالاۋىنسىز ەنگىزىلمەيتىنىن مالىمدەدى. ءسويتىپ 70-75 باپتار وزگەرىسسىز قالۋىن ۇسىندى، ال 4 شىلدە كۇنى وزبەكستان پارلامەنتى ميرزيەەۆتىڭ ۇسىنىسىن قابىل الىپ، قاراقالپاقستاننىڭ ستاتۋسى وزگەرمەيتىن بولدى.

تاشكەنت قوسىمشا شارالار دا قابىلدادى. مىسالى قازاقستانمەن قۇرلىق شەكاراسىنىڭ بىرقاتار بەكەتتەرى ۋاقىتشا جابىلدى. قاراقالپاقستاندا 3  شىلدە مەن 2 تامىز ارالىعىندا توتەنشە جاعداي ەنگىزىلدى، كەشكى ساعات 21:00-07:00 ارالىعىندا كومەندانتتىق ساعات جاريالاندى. بۇل ارەكەتتى "قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاۋ شارالارى" دەپ اتادى تاشكەنت بيلىگى.

ميرزيەەۆ بۇل وقيعالارعا رەسمي بىلاي دەپ باعا بەردى: "دەموكراتيالىق قاعيداتتار مەن قۇقىقتىق نورمالار نەگىزىندە ازاماتتاردىڭ ءوز پىكىرى مەن ەرىك-جىگەرىن ەركىن ءبىلدىرۋى ءۇشىن جاسالعان جاعدايلارعا قاراماستان، كەيبىر كۇشتەر كونستيتۋتسيالىق رەفورمالارعا نارازىلىق ءبىلدىرۋ سىلتاۋىمەن اگرەسسيا مەن زورلىق-زومبىلىق جولىن تاڭداپ، وزبەكستانداعى جاعدايدى تۇراقسىزداندىرۋعا جانە شايقاۋعا تىرىستى.

جالعان اقپارات تاراتۋدىڭ پىسىقتالعان تەحنولوگيالارىن جانە الەۋمەتتىك جەلىلەردى پايدالانا وتىرىپ، دەسترۋكتيۆتى كۇشتەر ناقتى ماقساتتى كوزدەدى جانە ازاماتتاردى كونستيتۋتسيانى بۇزاتىن قىزمەتكە تارتتى.

ولاردىڭ باستى ماقساتى - قوعامدى تۇراقسىزداندىرۋ، مەملەكەتىمىز جۇرگىزىپ وتىرعان جاسامپاز ساياساتقا دەگەن سەنىمگە نۇقسان كەلتىرۋ، وزبەكستاننىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىنا نۇقسان كەلتىرۋ.

2022 جىلدىڭ 1 شىلدەسىندە نۇكىس قالاسىندا ءبىر توپ ادام جالعان ۇراندارمەن ازاماتتاردىڭ سەنىمىنە يە بولىپ، ولاردى اداستىردى، بيلىكتىڭ زاڭدى تالاپتارىنا باعىنبادى، حاوس تۋدىردى جانە جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ عيماراتتارىن باسىپ الۋعا تىرىستى. بۇل بۇعان دەيىن حابارلاندى.

2 شىلدەدە ولار قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزۋعا باعىتتالعان اكتسيالاردى توقتاتۋ تۋرالى تالاپتاردى ەلەمەي، رەسپۋبليكانىڭ اكىمشىلىك ورتالىعىنىڭ ورتالىق كوشەلەرىندە دەسترۋكتيۆتى ارەكەتتەردى جالعاستىردى.

شەرۋ كەزىندە ولار ينفراقۇرىلىم نىساندارىنا ايتارلىقتاي زيان كەلتىردى. ولار دۇكەن تەرەزەلەرىن شاعىپ، ءورت قويدى. بىرنەشە توپ قارۋ الۋ ماقساتىندا نۇكىس قالالىق ىشكى ىستەر باسقارماسى مەن ۇلتتىق ۇلان باسقارماسىنىڭ عيماراتتارىن باسىپ الۋعا تىرىستى.

ساندىق ارتىقشىلىعىن پايدالانىپ، بۇل ادامدار قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا شابۋىل جاساپ، ولاردى اياۋسىز ۇرىپ، اۋىر جاراقات سالدى.

وكىنىشكە قاراي، بەيبىت تۇرعىندار مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى اراسىندا زارداپ شەككەندەر بار", - دەدى ميرزيەەۆ.

قازاقستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى دە وزبەكستانداعى وقيعالارعا بايلانىستى مەملەكەتىمىزدىڭ ۇستانىمىن جەتكىزدى. رەسمي مالىمدەمەدە بىلاي دەلىنەدى: “وزبەكستان – قازاقستان ءۇشىن باۋىرلاس مەملەكەت، سەنىمدى وداقتاس جانە ستراتەگيالىق سەرىكتەس.

سوندىقتان قازاقستاندا سوڭعى كۇندەرى وزبەكستان رەسپۋبليكاسىندا ورىن العان وقيعالاردى الاڭداۋشىلىقپەن قابىلدادى.

وزبەكستان باسشىلىعىنىڭ قاراقالپاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى جاعدايدى تۇراقتاندىرۋ بويىنشا شەشىمدەرىن قۇپتايمىز ءارى قولدايمىز.
باۋىرلاس وزبەكستاندا اسا ماڭىزدى ساياسي وقيعا – كونستيتۋتسياعا تۇزەتۋلەر جونىندەگى رەفەرەندۋم قارساڭىندا – بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىق ورنىعاتىنىنا سەنىمدىمىز.

قازاقستان وزبەكستانمەن 1998 جىلعى 31 قازانداعى ماڭگىلىك دوستىق تۋرالى شارت، 2013 جىلعى 14 ماۋسىمداعى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك تۋرالى شارت جانە 2021 جىلعى 6 جەلتوقسانداعى وداقتاستىق قاتىناستار تۋرالى دەكلاراتسيا رۋحىنداعى كوپسالالى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ مەن نىعايتۋ باعىتىنا بەكەم.”

وزبەكستانداعى وقيعالاردى باتىستىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ىسكە استى دەۋشىلەر دە بار. مىسالى بەلارۋس پرەزيدەنتى لۋكاشەنكو سونداي پىكىردە ەكەن. ول بىلاي دەيدى: "وزبەكتەرگە كوپتەگەن دەرەك كەلتىردىك، سامميتتەردىڭ بىرىندە ايتقانىمدا ولار ءتىپتى رەنجىگەن ەدى. كەشە نە بولدى؟ قاراقالپاق رەسپۋبليكاسى، وزبەكستاننىڭ جارتىسىنا جۋىعى، كونستيتۋتسيادا ءبىر نارسە دۇرىس كورسەتىلمەي كوتەرىلىپ كەتتى. جوق! ەندى بۇگىن شەتەلدىكتەر قول سۇقتى دەي باستادى. 

ورتالىق ازيا، ءبىز سياقتى، ەكى وتتىڭ اراسىندا قالدى: ءبىر جاعىنان ەۋروپالىقتار، امەريكالىقتار، ال ەكىنشى جاعىنان - ورتالىق ازيانىڭ امان قالۋىنا قاتتى كومەكتەسىپ جاتقان قىتاي. بۇل تارتىس تاياۋ ۋاقىتتا ورتالىق ازيادا بولادى. مۇنىڭ بەلگىلەرى قازىردەن بايقالادى". 

وزبەكستان بيلىگى لۋكاشەنكونىڭ بۇل سوزدەرىن تاشكەنتتىڭ ىشكى ساياساتىنا ارالاسۋ دەپ قابىلدادى. ال وزگە ساراپشىلار بولسا، ميرزيەەۆ ۇلكەن قاتەلىك جاسادى دەگەن ويدا. ۇمىتىلىپ بارا جاتقان "قاراقالپاقستاننىڭ ستاتۋسى" ماسەلەسىن كوتەرۋ جانە نارازىلىقتى كۇشپەن باسۋ ارقىلى ول ءوزىنىڭ سوڭعى جىلدارى ىسكە اسىرعان دەموكراتيالىق رەفورمالارىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىردى دەگەن ويدا.

كا مىرزا

Abai.kz