الاش رەسپۋبليكاسى «جاريالانبادى» ەمەس - ەگەمەندى ەل بولدى

اناسىنىڭ قۇرساعىنان «دانىشپان» بوپ تۋعانداي سويلەيتىن بولعان ءسابيت شىلدەبايمەن پىكىرتالاستىرۋ جامان تۇسىمە دە كىرمەپتى. ونىڭ جازباسىن «ۋاتسابىما» «مىناۋ نە قىرتىپ وتىر، ايتۋعا ءۋاج بار ما؟» دەگەندەي ءبىر ەمەس، 4 ادام قاتار جىبەردى. وقيىن دەسەم، اشىلمادى.

مەنى ءوز پاراقشاسىنا كىرىپ وقىماسىن دەپ شەكتەپ قويىپتى دا، مەنى تۇرسىن اعا جۇرتبايمەن جانە بەيبىت اعا قويشىبايمەن بىرگە سىرتىمنان داتتاۋعا كىرىسىپتى. س. شىلدەباي مەنەن جاسىرعان جازباسىندا: «الاش» پارتياسىنىڭ قۇرىلعانى... ۇلكەن داۋ تۋعىزادى»، «الاشتىڭ پارتيا بولىپ قالىپتاسۋى اياقسىز قالدى» «الاش اۆتونومياسىن... قۇرۋ ءارى جاريالاۋ ماسەلەسى شەشىلمەدى» دەپ تەپسىنىپ كەلىپ: «بۇعان ت. جۇرباي، س. اققۇلۇلى، ب.قويشىباەۆ سىندى بىرقاتار تاريح اۋەسقويلارى داۋلاسۋى مۇمكىن»، - دەپ مۇقاتپاق بولىپتى.

پاح، شىركىن، ناعىز «ەرجۇرەك مىڭ بالانىڭ» ءبىرى-اق ەكەن.

بىرەۋدى مۇقاتۋ ءۇشىن «كاسىپقوي تاريحشىمىن» دەپ وزىنە ءوزى كوپشىك قوياتىن مۇنداي تاريحشىلاردىڭ سىرتىمنان داتتايتىن «مادەنيەتىنە» ەت ۇيرەنگەن. ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح ينستيتۋتىنىڭ الدىڭعى ديرەكتورى تۇسىنداعى ءبىر توپ كاسىپقوي تاريحشى (ىشىندە س. شىلدەباي دا بولسا عاجاپ ەمەس) پرەزيدەنت اكىمشىلىگى مەن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە مەنىڭ جانە جاڭا ديرەكتوردىڭ ۇستىنەن 15 تومدىق «ءا.ن. بوكەيحان. شىعارمالارى – سوچينەنيا» جيناعىن باسىپ شىعارىپ، چەحياعا قايتا ورالىپ، سول جاقتان پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتى قايتا سىناماقشى» دەپ بىرنەشە دومالاق حات (دونوس) جازىپ، 1920/30-جج. الاش ارىستارىنىڭ سىرتىنان كرەملگە جالعان ارىز-شاعىمىن قارداي بوراتقان ت. رىسقۇلۇلى، س. سەيفوللاۇلى، ءا. جانگەلديندەردىڭ «جاقسى ءداستۇرىن» قايتا تىرىلتكەنى بار ەدى. كاسىپقوي تاريحشىدان «كاسىبي ارىزقويعا» اينالعانداردىڭ تۇڭعىش قازاق كوممۋنيستەرى تۇرار-ساكەن-الىبيلەردەن دە اسىپ ءتۇستى. ولار الگى دونوس-حاتتارىن تاريح ينستيتۋتىنىڭ عىلىمعا ءتيىپ-قاشتى قاتىسى جوق تەحنيكالىق قىزمەتكەر قىزىن قورقىتىپ، سونىڭ اتىنان جولداپ وتىردى.

«كاسىپقوي» تاريحشىلاردىڭ تاعى ءبىر ەرەكشە مىنەزى - ءوزى ىستەمەيدى، ىستەگەندى كورە المايدى. وزدەرىنىڭ دارمەنسىزدىگىن جۋىپ-شايۋ ءۇشىن مەنى «الاش پەن ءاليحاندى جەكەشەلەندىرىپ الدى» دەپ ايىپتاعان كەزى دە بولدى.

ودان دا سوراقىسى جانە اششى دا بولسا ونىڭ اشىعىن ايتاتىن كەز كەلدى: كاسىبي تاريحشىلاردىڭ كەڭەس داۋىرىنەن «مۇراعا» قالعان ۇلكەن بۋىنى مەن قازىرگى شاكىرتتەرى – ەكىجۇزدى كەلەدى. سىرت كوزگە ەلشىل، وتانشىل بولىپ كورىنسە دە، ىشىندە جۇلىسپاي بەرىسپەيتىن رۋشىل، ءجۇزشىل جاتىر.

رۋشىلدىق-جۇزشىلدىك، ارينە، ۇلكەن بۋىن تاريحشىلارمەن بىرگە كەڭەستىك-كوممۋنيستىك داۋىردەن قالعان اۋىر، ءتىپتى ەلدىگىمىز بەن ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعىنا تونگەن قاتەرلى دەرت، ىسىك دەر ەدىم. ولاردىڭ بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ نەگىزىن قالاپ كەتكەن «الاش» ارىستارىن، مەملەكەتىن جانە ونىڭ الاش وردا ۇكىمەتىن «جارىلقامايتىن» ءبىر-اق سىرى بار – «الاش» قوزعالىسى، پارتياسى مەن الاش رەسپۋبليكاسىنا پالەنشە ءجۇزدىڭ، تولەنشە رۋدىڭ قاتىسى بولماعان ەكەن دە، دەمەك ونداي قوزعالىس، پارتيا، مەملەكەت بولماپتى-مىس.

تاقىرىپ تاڭداعاندا تاريحشىلاردىڭ ءبىر بولىگى ءوز تۋىسىن، بولماسا - رۋلاسىن، ودان قالسا ءوز جۇزىنەن شىققان تۇلعا مەن وقيعانى الاتىنى قۇپيا ەمەس.

ال ەندى س. شىلدەبايدىڭ فب-داعى جازباسىنا ورالسام، ونى وقىعانىمدا ۇلت كوسەمى ءاليحاننىڭ 122,5 جىل بۇرىن «دالا ۋالاياتى گازەتىندەگى» «اڭقاۋ ەلگە ارامزا موللا» اتتى ماقالاسى ەسىمە تۇسكەنى. «قۇتىرعان يت قاپقان كىسىگە ءبىر باقسى شاقىرعان، - دەپ جازدى ءا. بوكەيحان، - بۇل باقسى «قۇرىمايسىڭ» دەپ اۋرۋعا ءيتتىڭ قۋ-بوعىن جەگىزگەن. مۇنان دارمەن بولماعان سوڭ، اۋرۋدىڭ وڭ جاق قۇلاعىن كەسىپ العان. بۇل باقسى... ۇيىندە وتىرىپ جىندانسا، ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز جوق ەدى. بۇلارداي ادام وشاق باسىنداعى بۇلىگىن دۇنياعا شاشار. كەدەي اقىلدان حالىققا كەساپاتتى سوزدەر شىعارار».

«الاش» تۋرالى ساندىراعىڭدى اڭقاۋ ەلگە جاياردان بۇرىن، ءسابيت-اۋ، ونىڭ تاريحىن تەرەڭ زەرتتەمەي-اق، ەڭ بولماسا بار تاريحىن ءبىر وقىپ شىقساڭ ەدى! ءبىر-اق فاكتى سەنىڭ «الاش»-تان بار بىلگەنىڭ ءبىر 9 دا، بىلمەگەنىڭ 99 ەكەنىن اڭعارتادى: «سەزد 54 ادامنان تۇراتىن الاش­وردا اتتى ۇكىمەت قۇردى» دەگەنىڭ نە ساندىراق؟ الاش وردا مەن تۇركىستان مۇحتارياتىن قالاي شاتاستىراسىڭ؟!؟ ءىى ۇلتتىق قۇرىلتايدا 54 ەمەس، ودان 2 ەسەدەن دە از - 25 ادامنان تۇراتىن الاش وردا حالىق كەڭەسى سايلاندى. وندا دا قازاق اراسىندا تۇراتىن وزگە ۇلتتارعا 10 ورىن قالدىرىپ، قالعان 15 ورىنعا الاش قايراتكەرلەرى سايلاندى. ال 54 ادام - تۇركىستان مۇحتارياتى ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى.

مىنە وسىنداي وشپەس تاريحتى شاتاستىرعان ماڭدايى كەرەعارىس «كاسىبي تاريحشىمەن» پىكىر تالاستىرۋدىڭ ءوزى دە ۇياتتاۋ ەكەن. بۇل جاعداي «قۇدىق تۇبىندە وتىرعان باقا توبەدەن كورگەن اسپانىن «بار اسپان وسى-اۋ!» دەپ ويلايدى» دەگەن قىتاي ماقالىن ەسكە تۇسىرەدى.

«ولەتىن بالا مولاعا قاراي قاشادى» دەمەكشى، ءوزىڭ كوز مايىڭدى توگىپ زەرتتەمەگەن «الاشقا» تيىسكەنىڭ – تاريحشى عالىم رەتىندە ولگەنىڭ! بىراق، «ءار قازاعىم جالعىزىم» دەمەكشى، ءوزىڭ امان بول، جامبىل اتامىزدان دا ۇزاق جاسا!

ايتسە دە «قىزىم ساعان ايتام، كەلىنىم سەن تىڭدا!»-عا سالىپ، وزگە ازاماتتارىمىزدىڭ تاريحي جادىن وياتۋ ءۇشىن عانا جالعاستىرايىن.

«قۇرىلتاي» مەن «سەزگە» كەلەيىك. «قۇرىلتاي» مەن «سەزدىڭ» «قۇرىلتاي جينالىسى» مەن «قۇرىلتاي سيەزى» سياقتى ءمان-ماعىسى مەن مىندەتتەرىندە الىپ بارا جاتقان ايىرما جوق. «قۇرىلتاي» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى «قۇرۋ»، ياعني «وبرازوۆات»، «ۋچرەديت»، «سوزدات» بولسا، ءتىپتى ايىرما جوق. پرەزيدەنت ق. توقاەۆ اتاپ كورسەتكەندەي، كونە داۋىردە قالىپتاسقان داستۇرگە سايكەس، قۇرىلتايدىڭ باستى ماقساتى ەلدى بىرىكتىرۋ، وتان قورعاۋ، مەملەكەت قۇرۋ، حان، قولباسى سايلاۋ بولسا، ال 1917 ج. شىلدە جانە جەلتوقسان ايلارىنداعى جالپى قازاق-قىرعىز جيىندارىن قازاق-قىرعىز ۇلتتىق قۇرىلتايى دەۋگە تولىق نەگىز بار. بۇعان كەلىس-كەلىسپە، تاريحشى بول-بولما، ءوزىڭ ءبىل. كاسىبي تاريحشى رەتىندە «ايداعانىڭ 5 ەشكى بولسا دا، ىسقىرىعىڭ جەر جارادى-اۋ».

1917 ج. شىلدە-جەلتوقسان قۇرىلتايلارى، بىرىنشىدەن، 1841 ج. كەنەسارىنى ءۇش ءجۇزدىڭ حانى سايلاپ، اق كيىزگە كوتەرگەن قۇرىلتايىنان 76 جىل وتە شاقىرىلعان تۇڭعىش ۇلتتىق قۇرىلتاي. ال ونى «قۇرىلتاي» ەمەس، «سەزد» دەپ اتاۋعا رەسەيدىڭ قانىشەر پاتشاسىن قۇلاتقان، بىراق «ۇلى دەرجاۆالىق دەرتتەن ارىلماعان ورىستىڭ توڭكەرىسشىل دەموكراتتارىنىڭ» (م. شوقايدىڭ پىكىرى) كوڭىلىنە «پانتۇركيزم مەن پانيسلاميزم كوتەرىلدى» دەگەن كۇدىك تۇسىرمەيىك دەگەن ساقتىق سەبەپ بولدى. ەكىنشىدەن، شىلدە قۇرىلتايى وتارشىل يمپەريا ءوز مۇددەسى ءۇشىن 2 ولكە (دالا جانە تۇركىستان), دەربەس 5 وبلىس پەن بىرنەشە ويازعا (التايدىڭ بارناۋل، زمەينوگورسكى، تومەن گۇبەرنەسىنىڭ بيسكى ويازدارى جانە ت.ب.) بولشەكتەگەن قازاق-قىرعىز جەرلەرى مەن حالىقتارىن بىرىكتىرۋ، تۇڭعىش ۇلتتىق پارتيا قۇرۋ جانە «حالىق ميليتسياسى» دەگەن بۇركەنىشپەن تۇڭعىش ۇلتتىق تۇراقتى ارميا جاساقتاۋ تۋرالى تاريحي قاۋلىلار قابىلداندى.

جەلتوقسانداعى ءىى ۇلتتىق قۇرىلتاي – الاش ۇلتتىق اۋتونوميالىق مەملەكەتىن قۇردى. الاش - 1847 ج. ىدىراپ، تاريح ساحناسىنان تۇسكەن قازاق حاندىعىنىڭ تاريحي، ساياسي ءارى زاڭدى مۇراگەرى ەدى. حاندىق ۇلگىدەگى قازاق ەلىنىڭ ىدىراۋىنان تۋرا 70 جىل وتە (1847-1917) – 1917 ج. سول حاندىقتىڭ جەر اۋماعىندا زاماناۋي، پارلامەنتتىك الاش اتتى ەگەمەندى ۇلتتىق مەملەكەت قايتا جاڭعىردى. الاش رەسپۋبليكاسى – قازىرگى قازاق جەرىندەگى تۇڭعىش زايىرلى مەملەكەت. ال مەملەكەت قۇرۋ سىندى جالپىۇلتتىق ماسەلەلەر، كاسىپقوي تاريحشى بىلەتىندەي، ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ قۇزىرىنا جاتادى.

ءمۇيىزى قاراعايداي، «ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى» دەگەن قوعامدىق ۇيىمنىڭ مۇشەسى رەتىندە (ۇعا-نىڭ اكادەميگى بولۋ قازىر كوبىنە «بيزنەس» ەكەنىن ءبارى بىلەدى، بىراق اۋىز اشپايدى. «ايداعانى بەس ەشكى، ىسقىرىعى جەر جارعان» دارحان قىدىرالى، دينارا قۇلىباەۆا سياقتى «اكادەميكتەر» بۇگىن از با!؟!) «اكادەميكپىن» دەپ تەرىسىنە سىيماي جۇرگەن الاشتانۋشى-تاريحشىلاردىڭ ءبىرى دە «الاش» پارتياسىنىڭ نە ءۇشىن قۇرىلعانىنا ەشقاشان ءمان بەرگەن ەمەس. ونىڭ ورنىنا «الاشتىڭ» پارتيا بولۋى اياقسىز قالدى»، «وتپەلى ساياسي ۇيىم»، «...الاش وردانىڭ كوسەڭكەسىندە قالدى» دەپ قۇمالاقپەن پال اشقانداي جورىپ كەلەدى.

ال ۇلتتىق پارتيا قۇرۋدىڭ جالعىز دا بىردەن-ءبىر ماقساتى – 7-8 ملن قازاق- قىرعىزدىڭ، يا-يا – قازاق پەن قىرعىزدى جۇبى اجىراماستاي بىرىكتىرۋ (بۇل ءى شىلدە قۇرىلتايىندا اشىق ايتىلدى), الدا سايلاۋى ءوتىپ، 1917 جىلى شاقىرىلۋعا ءتيىستى بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىندا ۇلتتىق اۆتونوميا الۋ بولدى. «الاش» پارتيا رەتىندە قۇرىلتاي جينالىسىن وتكىزدى مە، قالىپتاسىپ ۇلگەردى مە نە «وتپەلى ساياسي ۇيىم» بولىپ قالدى ما – ءبارى دالباسا، ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ سوزىمەن ايتساق – «اق مالتانى ەزە بەرۋ». ەڭ باستىسى:

1) دەربەس پارتيا رەتىندە رەسەيدىڭ سايلاۋ كوميسسياسىندا تىركەلىپ، سايلاۋعا پارتيالىق تىزىمىمەن ءتۇسۋى;

2) 1917 ج. قاراشا-جەلتوقسان ايلارىنداعى بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي سايلاۋىندا قازاق وبلىستارىندا الدىنا جان سالماي جەڭىپ، قۇرىلتايعا قازاقتان 43 دەپۋتات وتكىزۋى - «الاش» پارتياسىنىڭ ناعىز تاريحي ماڭىزى مىنە وسىندا.

ال ەندى 1937 ج. تامىزىندا (اتىلار الدىندا), بۋتىركادا (ماسكەۋ) ءا. بوكەيحاننىڭ بەرگەن جاۋابى مىناۋ: «...زاداچەي پارتي «الاش» ياۆليالوس سوزدانيە اۆتونومي كازاحستانا ۆ سوستاۆە روسسيسكوگو […] گوسۋدارستۆا چەرەز ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە… نا ناس، يزبراننىح ۆ ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە چلەنوۆ «الاش»، پادالا زاداچا دوبيتسيا وبياۆلەنيا اۆتونومي كازاحستانا… ناشا پارتيا «الاش» بلوكيروۆالاس س درۋگيمي ناتسيونالنىمي پارتيامي (تاتارستانا، باشكيري ي در.). وسنوۆوي ەتيح بلوكوۆ بىلو: سوۆمەستنوە ترەبوۆانيە وت ۋچرەديتەلنوگو سوبرانيا اۆتونومي ناتسيونالنىح وبلاستەي ۆ سوستاۆە روسسييسكوگو […] گوسۋدارستۆا پۋتيوم دوگوۆوريوننوستي س روسسيسكيمي […] پارتيامي» (تسا فسب رف. - ر-34862. – لل. 27-28).

توقەتەرى - بۇكىل رەسەي جۇرتى، اسىرەسە الاش قايراتكەرلەرى اسىعا كۇتكەن قۇرىلتاي جينالىسى، قازاق وبلىستىق جانە جالپى ۇلتتىق قۇرىلتايلار ءبىر كىسىدەي قاۋلى ەتكەندەي، رەسەيدى فەدەراتيۆتىك دەموكراتيالىق (پارلامەنتتىك) رەسپۋبليكا رەتىندە جاريالاۋعا ءتيىس ەدى.

جالپى «الاش» - تەرەڭ جانە وتە كۇردەلى تاريحي قۇبىلىس، عىلىمي سالاارالىق تاقىرىپ. ونىڭ بار قىر-سىرىن زەرتتەپ، اشىپ، ءادىل دە شىنايى باعاسىن بەرۋ ءبىر تاريحشىلاردىڭ قولىنان كەلمەيدى. زاڭگەر، قۇقىق جانە مەملەكەت تەورياسىنىڭ مامانى، ساياساتتانۋشى، ەكونوميست كەرەك، ال لينگۆيستسىز (فيلولوگسىز) تاريحتى زەرتتەۋ – قۇر قيال.

«دانىشپان» كاسىپقوي-تاريحشى مەن ونىڭ تاريحتى زەرتتەگەندە ءار سوزىنە ومىردە جوق «دالەل» ىزدەپ ارامتەر بولاتىن «اكادەميك» ۇستازدارىنىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا. ءحىح ع. 60-جج. مەن حح ع. 20 جج. «وبلىستىق» (مىس. گ.ن. پوتانين باستاعان «سيبيرسكوە وبلاستنيچەستۆو»; سول ءۇشىن 1860-جج. ول «سەپاراتيست» دەگەن ايىپپەن سوتتالدى، ايدالدى; ال ءاليحان پوتانينگە جازعان حاتىندا اتاپ كورسەتكەندەي، 1905 ج. ماۋسىمىندا «الاش» قوزعالىسىن ءسىبىر قوزعالىسىنىڭ قازاق فيليالى رەتىندە قۇردى) نەمەسە «اۆتونوميا» تەرميندەرى كەشەگى سسسر نە قازىرگى رف قۇرامىنداعى اۆتونوميا ەمەس، «دەربەس مەملەكەت» دەگەن ءسوز. ءاليحاننىڭ «اۆتونوميا بولعان – ءوز الدىنا مەملەكەت بولعان» دەپ جازۋىنىڭ سەبەبى دە سول («جالپى ءسىبىر سيەزى» ماقالاسى). ال كاسىبي تاريحشىلار، ءوزىن اينادان تانىماي وزىنە ءوزى ۇرگەن الگى يتكە ۇقساپ، الاشتى «رەسپۋبليكا»، «مەملەكەت» دەمەي، ءوز تاريحىنان جيرەنىپ ءالى «اۆتونوميا» دەۋدەن قايتپايدى.

1917 ج. 5-13 جەلتوقسانىنداعى جالپىۇلتتىق… قازاق ەمەس (كاسىبي تاريحشى ەرەكشە نازار اۋدارسىن), قازاق-قىرعىز قۇرىلتايى الاشتى نەگە «اۋتونوميا» دەپ جاريالادى، سوعان توقتالايىن. ۋاقىتشا ۇكىمەت بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي سايلاۋىن دا، ونىڭ شاقىرىلۋىن دا ءوزىن 25.10.1917 ج. بالشەبەكتەر قۇلاتقانشا سوزىپ كەلسە، سايلاۋدا جەڭىستى سولشىل ەسەرلەرگە بەرىپ قويعان كەڭەس وكىمەتى دە ونى شاقىرۋعا اسىقپاي، 1917 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ەكى ويدا بولدى. كەڭەس كوسەمدەرى ءالى ويدا وتىرعان جەلتوقسان ايىندا ءىى جالپى قازاق-قىرعىز قۇرىلتايى الاشتى شاقىرىلۋعا ءتيىس جانە فەدەراتسيا دەپ جاريالايدى دەپ كۇتىلگەن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ وزگەلەرمەن، ونىڭ ىشىندە ورىس اۆتونومياسىمەن قۇقى تەڭ دەربەس سۋبەكتىسى – «ۇلتتىق جەرلى اۆتونوميا» دەپ قۇردى. ونىڭ وزىندە دە الاش دايىن فەدەراتسيا قۇرامىنا كىرە سالماي، وزگەلەرمەن بىرگە سول فەدەراتسيانى قۇرۋعا ءتيىس ەدى.

ءبىزدىڭ كاسىبي تاريحشىلارىمىز بەن ولاردىڭ «دانىشپان» شاكىرتتەرىنىڭ ەسكەرمەيتىن ءبىر تاريحي جايت – ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ ورنىن باسىپ العان كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءوزى دە قۇرىلتاي شاقىرىلعانشا ەشكىم مويىنداماعان ۋاقىتشا ۇكىمەت بولاتىن.

الايدا 1918 ج. 5 قاڭتارىندا قۇرىلتايدى شاقىرىپ، 6-قاڭتارعا قاراعان ءتۇنى ونى ۋاقىتشا كەڭەس وكىمەتى كۇشتەپ تاراتقان سەبەپتى رەسەي كەڭىستىگىندە زاڭدى (لەگيتيمدى) بيلىك قالمادى. مىنە ورتالىق بيلىكسىز قالعان ساياسي جاعدايدا وزىنەن جوعارى فەدەرالدىق بيلىك قالماعان الاش قۇرىلماعان فەدەراتسيانىڭ سۋبەكتىسى بولۋدان قالىپ، كۇتپەگەن تولىق ەگەمەندىككە يە بولدى. 1918-1920 جج. ىشىندە الاش مەملەكەتىنىڭ ۇكىمەتى – الاش وردا – ەگەمەندىك قۇزىرىن جۇزەگە اسىرىپ، ءبىر-ءبىرىن مويىنداۋ، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى بىرگە كۇرەسۋ سىندى ماسەلەلەر بويىنشا كەڭەس وكىمەتى، ءسىبىر اۆتونومياسى، كومۋچ، ۋفا ديرەكتورياسى، كولچاك ۇكىمەتتەرىمەن، قايتادان كەڭەس وكىمەتىمەن كەلىسسوز وتكىزدى. ال سوڭعى كەزدە ەكى جاپون عالىمى ريوسۋكە ونو مەن توموحيكو ۋيامانىڭ جاپونيا ءسىم مۇراعاتىنان تاپقان الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ رەسمي حاتىنا سايكەس، حالىقارالىق قاۋىمعا ءوزىن تاۋەلسىز دەربەس مەملەكەت رەتىندە مويىنداتۋعا ۇمتىلعان كەلىسسوزىن جۇرگىزدى. وسى ماقساتتا 1919 ج. قاڭتارىندا جاپونيانىڭ ۆلاديۆوستوكتاعى باس كونسۋلدىعىنا ر. مارسەكۇلىن، ءى-دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى قورىتىندىلاعان جانە قازىرگى بۇۇ-نىڭ نەگىزىن قالاعان ۇلتتار ليگاسىنىڭ جارعىسىن ماقۇلداعان پاريج حالىقارالىق بەيبىت كونفەرەنتسياسىنا – م. شوقايدى اتتاندىرعان.

ال كەڭەس وكىمەتىنىڭ ەگەمەندى الاش مەملەكەتىنىڭ اۋماعىنا باسىپ كىرىپ، ءوز بيلىگىن ورناتۋىن – رەسەي يمپەرياسىنان كەيىن قازاق ەلىن ەكىنشى رەت وتارلاۋ اكتىسى دەپ باعالاۋ كەرەك.

بۇل فاكتى – كەڭەس ءداۋىرىن ساعىنعان كاسىپقوي تاريحشى الاشتانۋشى-مۇستافاتانۋشىلاردىڭ دا بار قيالىن تۇبەگەيلى تەرىسكە شىعارادى. ونىڭ ىشىندە ءسابيتتىڭ الاش تۋرالى «ساۋەگەي» پىكىرىنە «داۋ ايتپايتىن كاسىپقوي تاريحشىلار» دەپ جۇرگەندەرى - «الاش» جەتەكشىلەرى تاۋەلسىزدىك الۋدى كوزدەگەن جوق» دەيتىن د. امانجولوۆا، «الاش اۆتونومياسى ورتا ازيانىڭ باسقا تۇركى-مۇسىلماندارىمەن بىرىگۋدى قالاعان جوق» دەيتىن ا. بيسەمباەۆ، «الاش اۆتونومياسىنىڭ جاريالاعانى تۋرالى دەرەك جوق» دەيتىن م. قويگەلديەۆ بولسا، ولار الاش وردانىڭ سول حاتىن وقىپ كورسىن. سونى وقىعان سوڭ، كەلەشەك ۇرپاقتى جايىنا قويىپ، قازىرگى زامانداستارىنىڭ الدىندا ماسقارا بولدىق دەپ تاريحتان بەزىپ كەتپەسە بولعانى.

ال د.امانجولوۆانىڭ «مويىندالماعان اۆتونوميا»، ونىڭ بۇل «جاڭالىعىن» مەنشىكتەنگەن م. قويگەلديەۆتىڭ «الاش ءوزىن جاريالاعان جوق، دەمەك اۆتونوميا بولعان جوق، الاش وردا ۇكىمەتى بولدى» دەگەن داقپىرتى - «الاش» پارتيا بولىپ قالىپتاسۋى اياقسىز قالدى» دەگەن دالباسانىڭ سىڭارى. قۇقىق جانە مەملەكەت تەورياسىنا سايكەس، مەملەكەتتىڭ ءوزىن ءوزى جاريالاۋ-جاريالاماۋى – مەملەكەتتىڭ قۇرىلعان-قۇرىلماعانىن ايقىندايتىن فاكتور ەمەس. مەملەكەتتىلىكتى ايقىندايتىن باسقا 6 بەلگىسى بار. ولار - ەگەمەندىك، جاريالى بيلىك (پۋبليچنايا ۆلاست), سالىق جۇيەسى، ازاماتتىق، جەرى، زاڭناماسى، اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق بولىمدەرى (وبلىس، اۋدان، بولىس) بولۋى. ولاردىڭ ءبارى دە الاشتا تولىعىمەن بولدى.

«تاريح اۋەسقويىنا» كەلسەم، مەن اۋەسقويمىن با، دينا امانجولوۆا سىرتىمنان ايتىپ جۇرگەندەي، نە ءجۋرناليسپىن بە – ونداي باعانى ماعان «دانىشپان» ءسابيت شىلدەباي دا، بيلىك تە، ءتىپتى قۇداي دا بەرمەيدى. وقىرمان قاۋىم، قوعام، حالىق بەرەدى. كىمدى جانە نەنى زەرتتەسەم دە «دانىشپان» كاسىپقوي تاريحشى سەرىك شىلدەبايدان اقىل سۇرامايتىنىم ايدان انىق.

ماحاتما گانديدىڭ «تاۋەلسىز ەلگە وتارلىق داۋرىندە تاربيەلەنگەن ۇلت ەليتاسىنان قاۋىپتى جاۋ جوق» دەگەن ءسوزى – ءبىزدىڭ كاسىپقوي تاريحشىلارىمىزدىڭ ۇلكەن بۋىنى مەن سولاردىڭ شاكىرتتەرىنە ايتىلسا كەرەك.

سۇلتان حان اققۇلى

Abai.kz