(رەسەي يمپەرياسى ءبىر ماقالامەن بارلىق قازاقتى قالايشا اقىماق قىلعانى تۋرالى حيكايا...)

ەشتەن دە كەش جاقسى دەمەكشى جاڭا قازاقستان كۇندەرى باستالدى. كەشە عانا زاڭناما كونستيتۋتسيامىزدى وزگەرتىپ شىن مانىندەگى دەموكراتيالى ەلدىڭ ءومىرىن باستاعالى جاتىرمىز. ەندى وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇركەمەلەپ كەلگەن تاريحىمىزدىڭ جالعان ياعني وسال تۇستارىن كورسەتۋگە جاعداي تۋدى...

قازاق تاريحىنىڭ اسا كولەڭكەلى جانە اسا قوپال تۇستارىنىڭ ءبىرى ابىلاي تۋرالى جازىلعان فانتازيالار. حالقىمىزدىڭ تاريحىن بۇرمالاۋ پروتسەسى رەسەي تاراپىنان ءالى جالعاسىپ جاتىر. ءبىزدىڭ عالىمدارىمىزدىڭ از بولىگى سول ورىس اعايىنداردىڭ حالقىمىز تۋرالى جالعان تاريح جاساعان شىرماۋىنان ءالى شىعا الماي ءجۇر.  جاقسىنىڭ ايتقانى كەلمەي جاماننىڭ ساندىراعى كەلەتىن زامان بولىپ تۇر. قازاقستان ۇكىمەتى  ءتول تاريحىمىزدىڭ قاتە بولعانىن جانە بۇگىنگى ۇرپاعىمىز اقيقات تاريحىمىزدى بىمەگەنىن قولدايتىن سياقتى.

ەلباسى تاريحىمىزدى جوندەۋ ءۇشىن ميللياردتاعان قاراجات ءبولدى جانە كوپتەگەن باعدارلامالار جاسادى. سولاردىڭ ەڭ سوڭعىسى رۋحاني جاڭعىرۋ ەكەنىن ايتساق ءبىراز جاڭالىقتار كىرگەنى راس. ال تاريحىمىزدىڭ اسا قۇندى كەزەڭى بولعان ورىس – قازاق قاتىناسى ءالى كۇنگە دەيىن تاز قالپىندا قالىپ جاتىر. مىسالى رەسپۋبليكا باسپاسوزىندە ابىلاي تۋرالى شىندىق جازىلعان ياعني ونىڭ قازاق ەلى الدىنداعى قىلمىستارى ايتىلعان ماقالانى جارىققا شىعارمايدى. ابىلاي تۋرالى كەز كەلگەن فانتازيانى ءباسپاسوز بەتىنە جاريالاۋ وڭاي.

سوندىقتان ابىلاي تۋرالى حالىقتىڭ ميىنا ارنايى ءسىڭدىرىپ جاتقان فانتازيالار مازمۇنى مىنانداي: ابىلاي قازاقتىڭ حالىق سايلاعان حانى، باتىرى، قولباسشىسى جانە قازاق ەلىن بىرىكتىرگەن تاريحي تۇلعا جانە س.س. شىندىققا ون قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن فانتازيالار.

1. قازاق تاريحىندا حاندى حالىق ەشۋاقىتتا سايلاعان جوق. حان سايلاعان بيلەر ياعني رۋباسىلار. قازاقتا 41 رۋ بولدى...
2. ابىلاي ەشۋاقىتتا قولباسى بولعان جوق. ونىڭ سەبەبى قولباسى بولۋ ءۇشىن اسكەرى بولۋ كەرەك. ونىڭ اسكەرى بولعان جوق. ول تۇگىلى باسقا حانداردا دا اسكەر بولعان جوق... اسكەردى رۋباسىلار بەرەدى... ال ابىلاي قازاقتىڭ ءبىر بيىمەن ياعني رۋباسىمەن دوستىق قاتىناستا بولۋ تۇگىلى ءبىر داستارقاندا وتىرىپ تاباقتاس بولىپ كورمەگەن ادام. دەمەك ءوز زامانىندا جەكسۇرىن ياعني ناپاقاسىن رەسەي باسشىلارىنان تاپقان ادام.
3. 1771 جىلى ابىلايدى ورتا جۇزگە حان دەپ جاريالاعان رەسەي وكىمەتى ەدى. سوندىقتان وعان ورتا ءجۇزدىڭ بىردە ءبىر ارعىنى مەن قىپشاعى باعىنعان جوق. حان بولا سالىپ رەسەيدەن اسكەري كومەك سۇراعانى وسى وقيعاعا بۇلتارتپاس دالەل. ونىڭ ورىنبور گۋبەرناتورى  ي. ا. رەينسدورپقا جازعان حاتى جانە باسقا ايعاقتار جەتكىلىكتى. اتالعان حات ر.ب.سۋلەيمەنوۆ پەن ۆ.ا. مويسەەۆتىڭ 1988 جىلى شىققان  «يز يستوري كازاحستانا ءحۇىىى ۆەكا» اتتى كىتاپتىڭ 127-128 بەتتەرىندە تولىق نۇسقاسى بەرىلگەن....   ابىلاي ءوزىنىڭ قامقورشىسى رەسەيدەن اسكەر سۇراعاندا قازاق ەلىن شەت ەلدىك جاۋلاردان قورعاۋ ءۇشىن ەمەس، كەرىسىنشە ءوزىن حان دەپ مويىنداماي وتىرعان قازاقتى قورقىتىپ باعىندىرىپ ۇستاۋ ءۇشىن سۇراعان...

رەسەيدىڭ ساياساتى بويىنشا – قازاقتار كەلەشەكتە ءوزىنىڭ باتىرلىق پەن ەرلىككە تولى جەرىن، ەلىن قورعاعان تاريحىن بىلمەۋگە ءتيىستى. وسى ساياساتتى رەسەي باسشىلارى مىقتاپ ۇستادى. شەت ەلدەرگە قازاقستان رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلدى دەپ حابار ساياسات تاراتتى. ءوزىنىڭ قازاققا جاساعان زۇلىمدىقتارىن جاسىرىپ بارلىق جاۋ الداقاشان سۇيەگى قۋراپ كەتكەن جوڭعار -دەپ قازاقتىڭ باسىن اينالدىرىپ قويدى

تاريحىمىزدى رەسەي نەگە وسىنشا مۇقاتتى، وزگەرتكەنى سونشالىق وسى كۇنگى قازاقتار ورىستان باسقانىڭ ءبارى جاۋ جانە ابىلايدان باس حان، باتىر الدە عۇلاما بولعان جوق دەپ تۇسىنەدى... قازاقققا ءوز تاريحىنىڭ شىندىعىن بىلدىرمەس ءۇشىن نەشە ءتۇرلى قيتۇرقى ارەكەتتەر جاسالدى. ءبىز تومەندە تەك ابىلايعا قاتىستى جالعان تاريح جاساعان رەسەي ارەكەتتەرىنە توقتالامىز.

ابىلايدىڭ ارتىندا رەسەي يمپەرياسى تۇرعانى بۇرىننان بەلگىلى جاعداي. سول ابىلايدى قازاق ەلىنە جاقسى جاعىنان تانىتىپ، كەلەشەكتە قازاق ەلىنىڭ ناعىز پاتريوتتارىن باسقاشا ەتىپ كورسەتۋگە رەسەي كوپ كۇش سالدى.  رەسەي قازاق تاريحىن كومپلەكستى تۇردە  بۇرمالاۋدى ءحىح –عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا باستاعان ەدى.  (ال ودان ءبىر عاسىر بۇرىن 1731 جىلعى ءابىلحايىردىڭ حاتىن ورىسشاعا اۋدارىپ بوداندىق سۇراعان دەپ جالعان دوكۋمەنت جاسالعان بولاتىن.)

وسىناۋ ۇلكەن تاپسىرمانى ياعني تاريحي ميسسيانى 1825 جىلدارى ا.ي.لەۆشينگە (1797-1879) جۇكتەگەن بولاتىن. ونىڭ زەرتتەۋى مەن جارىققا شىعارعان كىتابىنىڭ نەگىزگى مىندەتى 250 جىلدان بەرى رەسەيگە قارسى تۇرىپ كەلە جاتقان كىشى ءجۇز حالقىن ءوز ەركىمەن رەسەيگە قوسىلدى – دەپ كورسەتۋ. رەسەيگە قارسى كۇرەستى 48 جىل بويى باسقارعان ءابىلحايىر سىندى حان، باتىر، قولباسشىنى ءوز حالقىنا كەلەشەكتە ساتقىن ەتىپ كورسەتۋ... سونداي-اق رەسەيگە ادال قىزمەت ەتكەن ابىلايدى ماقتاپ دارىپتەپ كەلەشەكتە قازاق ەلىنىڭ باتىرىنا اينالدىرۋ بولعانى انىق كورىنەدى...  ونىڭ ايگىلى كىتابى پەتەربۋرگتە 1832 جىلى جارىق كوردى...  بۇل رەسەيدىڭ قازاق تاريحىن بۇرمالاۋداعى جانە ابىلايدى ماداقتاپ دارىپتەۋمەن قازاق تاريحىن وزگەرتۋگە ارنالعان ءبىرىنشى ارەكەتى ياعني ءبىرىنشى كەزەڭى ەدى.

كەيىنىرەك ش.ش.ءۋاليحانوۆ بۇل كىتاپتىڭ كوپ قاتەسىن تاۋىپ لەۆشيندى قازاق تاريحىنىڭ گەرودوتى دەپ قاتتى سىنادى. 1731 جىلعى ءابىلحايىردىڭ رەسەيگە جازعان حاتىنىڭ تۇپنۇسقاسىن لەۆشين جاقسى ءبىلدى. سول حاتتىڭ تۇپنۇسقاسىن رەسەي باسشىلارى شوقانعا ارينە كورسەتكەن جوق. الايدا سول حاتتىڭ ورىسشا جالعان اۋدارماسىنا تالاي زەرتتەۋشىلەر سەنسە دە شوقان سەنبەگەن ەدى... قازاق عالىمى ايگىلى ساياحاتشى 1860-61 جىلدارى پەتەربۋرگتە تۇرعاندا لەۆشين وعان ياعني شوقانعا كەزدەسۋگە كەلمەگەن، تەك سىرتتان باقىلاعان....

جالپى لەۆشين ءوز زامانىنىڭ مىقتى تاريحشىسى، الايدا ول نەگىزگى وكىمەت تاپسىرماسىن ورىنداپ قازاق ەلىنىڭ تاريحىن بۇرمالاپ جازىپ كەز كەلگەن مۇمكىندىكتى پايدالانىپ ابىلايدى ماقتاپ جازعانى كوزگە وتتاي باسىلادى. دەگەنمەن مىقتى زەرتتەۋشى بولعاندىقتان كەيبىر تاريحي مالىمەتتىڭ شىندىعىن بەرۋگە ءماجبۇر بولعان. مىسالى ابىلاي بالحاش وڭىرىندە قاشىپ بارا جاتقان قالماقتاردى تالقانداۋعا كەلەم دەپ كەلمەي قالعانى ت.ب. تاريحي مالىمەتتەر بار. سول شايقاستا قالماقتاردى قازاق اسكەرى ەرالىنىڭ ء(ابىلحايىردىڭ كىشى بالاسى) باسشىلىعىمەن ويسىراتا جەڭگەنى تۋرالى جازعانى تاريحي شىندىق ەدى. ءبىز ارينە سول ءۇشىن لەۆشينگە العىس ايتامىز. سول وقيعادان از كۇن بۇرىن باتىس قازاقستان جەرىندە قالماقتاردى نۇرالى حان تالقانداپ ەدى. ول ءابىلحايىردىڭ ۇلكەن بالاسى....  ابىلاي كەرىسىنشە قالماقتارعا كومەكتەسىپ جاناشىرلىق جاساعان. ونىڭ سوڭعى ءتورت ايەلى قالماق قىزدارى ەدى، بىراق بالالارى بولماعان...

ابىلايدى ماقتاپ قازاق ەلىن ءتول تاريحىنان اداستىرۋ ءۇشىن رەسەي باسشىلارى ەكىنشى كومپلەكستى ارەكەتتى ياعني ەكىنشى كەزەڭىن 1860 جىلى باستادى. سونداي-اق وسى ۇلكەن تالپىنىسقا تاعى دا لەۆشيندى پايدالاندى. ماقالانى لەۆشينگە جازدىرىپ ابلاي – دەپ تاقىرىپ قويىپ، ونىڭ ارتىنا چ.ۆ. –دەپ اۆتوردىڭ اتىن قويىپ، كەلەشەكتە قازاقتىڭ ءوزى جازعان ماقالا دەپ قابىلداسىن جانە كەز كەلگەن ادام ەمەس، قازاقتىڭ ايگىلى عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆ جازعان ماقالانى قازاقتار جاقسى قابىلدايدى – دەپ الىستان تۇزاق قۇرعان ەدى... بۇل ماقالانى كەز كەلگەن گازەت الدە جۋرنال ەمەس فۋندامەنتال باسىلىم العاشقى رەسەي ەنتسيكلوپەدياسىنا باسىپ شىعارعان (1861). سول ەنتسيكلوپەديادا بەلگىلى تاريحي تۇلعالاردىڭ وزىنە بەرىلگەن تەكستىڭ كولەمى ءبىر –ەكى ابزاتستان اسپايدى. ال ابىلايعا بەرگەن تەكست 4 بەتتى قۇرايدى... جانە اقىلعا سيمايتىن نەشە ءتۇرلى فانتازيالاردان قۇرالعان. كەيىنىرەك وسى ماقالاداعى فانتازيالار ارقىلى قازاقتاردىڭ ءوزى نەشە ءتۇرلى اڭىزدار ويلاپ شىعاردى. سيبيرسكي تسارەۆيچ، جەكپە جەكتە جوڭعار حانىنىڭ بالاسى چارىشتى ولتىرگەن باتىر، ەشكىمگە باعىنباعان شەكسىز بيلىكتى حان تەك ابىلاي بولدى, 1774 جىل ءۇيسىن اقساقالدارىنىڭ وتىنىشىمەن بالاسى ءادىلدى حان ەتىپ وتىرعىزعان. وعان تالاس بويىنان قالا سالىپ بەرىپ ەڭبەكقور قاراقالپاقتاردى قونىستاندىرعان. –دەگەن سياقتى فانتازيالاردى العاش جازىپ شوقاننىڭ اتىمەن جاريالاعان...  سونداي-اق 1723 جىلعى اقتابان شۇبىرىندى كەزىندە ورتا ءجۇز قازاقتارى سامارقاندقا، كىشى ءجۇز قازاقتارى حيۋا مەن بۇحاراعا  بارىپ تىعىلدى – دەپ جازىلعان فانتازيالار وسى ۋاقىتقا دەيىن تالاي تاريحشىلار مەن زەرتتەۋشىلەردى شاتىستىردى...

تاريحتىڭ شىندىعىن ايتاتىن بولساق كىشى ءجۇز حالقى اقتابان شۇبىرىندى وقيعاسىنا ۇشىراعان جوق. وسى كاتاستروفانىڭ اۆتورى جوڭعار ەمەس ءى پەتر رەسەي پاتشاسى ەدى. باتىستان قاپتاپ كەلە جاتقان ورىس اسكەرى مەن قالماق اسكەرلەرىن ءابىلحايىر توقتاتىپ قانا قويعان جوق. ەدىلدەن اسىرىپ قۋدى. رەسەيدىن وقاتار زەڭبىرىكتەرىن اپارىپ جوڭعارلاردى ۇيرەتكەن ي.ۋنكوۆسكيدىڭ باسشىلىعىمەن قاقاعان قىستا شابۋىل جاساعان جوڭعارلار ءى پەتردىڭ جوسپارىن ورىنداپ تۇركستانعا دەيىنگى جەردى باسىپ الدى... باتىستاعى جاۋلارى ورىستار مەن قالماقتاردى ويسىراتا جەڭگەن ءابىلحايىر  كوپ ۇزاماي قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىن جوڭعارلاردان تازارتقانى تاريحي شىندىق....

قىسقاسىن ايتقاندا لەۆشيننىڭ شوقان اتىمەن جاريالاعان ماقالاسى قازاق ەلىن شىن مانىندە اقىماق قىلىپ تالاي ۇرپاعىن الداپ كەلە جاتىر. يمپەريانىڭ ساياساتى كەرەمەت... ءبىر ماقالامەن بۇكىل قازاقتىڭ تاريحىن 180 گرادۋسقا بۇرىپ قويعان....

ورىستاردىڭ ابىلايدى ماداقتاعان ۇشىنشى ارەكەتى حح – عاسىردىڭ باسىندا باستالدى. رەسەيدىڭ بۇل ارەكەتى بارىنەن دە جەمىستى بولدى.1904 جىلى ورىس گەوگرافيالىق قوعامى پەتەربۋرگتە  جارىققا شىعارعان ش.ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ءبىر تومدىق شىعارمالار جيناعىنا جوعارىدا ايتىلعان ابلاي اتتى ماقالانى ءبىرىنشى ەتىپ كىرگىزدى. اتالعان ماقالا قازاق ينتەلليگەنتسياسى اراسىنا ىرىتكى ءتۇسىردى... بۇكىل تۇركى حالىقتارى قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىسى قىرىمدىق گاسپيرينسكي ء(حىح –عاسىر اقىرى) بولعانى بەلگىلى. الايدا بۇكىل تۇركى قوزعالىسىنىڭ گەگەموندىعى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنا ءوتتى. سولاردىڭ جۋان ورتاسىندا بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ، مۇستاپا شوقاي. ماعجان جۇماباەۆ ج.ب. بولدى. م.شوقايدى  ۆوجد ۆسەح تيۋركسكيح نارودوۆ دەپ اتاعان بولسا، ماعجاندى كيرگيزسكي  پۋشكين دەپ باعالاعان رەسەي ينتەلليگەنتسياسى...

مىنە وسى اسا بەدەلدى قازاق ينتەلليگەنتسياسى الدىندا الگى ابلاي اتتى ماقالا ش.ش.ءۋاليحانوۆتىڭ بەدەلىن مىقتاپ ءتۇسىردى... سەبەبى الدىڭعى قاتارلى قازاق ينتەلليگەنتسياسى ابىلاي تاريحىن جاقسى بىلەتىن ەدى. ال، كەيبىرەۋلەرى مىنا ماقالانى شوقاننىڭ ءوزى جازعان دەپ ويلاپ قالدى... مىسالى س.سەيفۋللين سول ماقالانىڭ نەگىزىندە ءوزىنىڭ كوكشەتاۋ پوەماسىندا حالىق اڭىزدارىن ابىلاي اتىمەن بەرگەن ەدى...

رەسەي ودان سوڭ سوۆەت وكىمەتى 1946 جىلعا دەيىن سۇيىكتى قۇلى ابىلايعا كوڭىل بولە المادى.   ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، رەۆوليۋتسيا جانە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس سالدارىنان قازاق تاريحىنا كوڭىل بولە المادى. كەرىسىنشە ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە كەيبىر قازاقتىڭ تاريحي تۇلعالارىن ءباسپاسوز بەتىندە فاشيستەرگە قارسى سوعىسقان جاۋىنگەرلەرگە  رۋح بەرۋ ءۇشىن پايدالاندى. ال سوعىس بىتكەن سوڭ قازاق باتىرلارىن ماداقتاۋعا تيىم سالىندى. التىن وردا باسشىلارىنىڭ ءبىرى قازاق ءبيى ەدىگەنى ماڭگىگە جاۋىپ تاستادى. سول جابىلعان قازاق باتىرلارى ىشىندە سۇيگەن قۇلى ابىلاي دا كەتىپ قالماسىن دەپ تەز ارادا شۇعىل شارا قولداندى... وسىلاي ابىلايعا جاسالعان قامقورلىقتىڭ ءتورتىنشى ارەكەتى ياعني ءتورتىنشى كەزەڭى باستالدى.

1946 جىلدىڭ باسىندا الماتىدا ح.گ.ايداروۆانىڭ  «چوكان ۆاليحانوۆ» دەگەن 196 بەتتىك كىتابى جارىق كوردى. مىنە وسى كىسىگە موسكۆا باسشىلارى شوقاننىڭ بىرنەشە ماقالاسىمەن ابلاي اتتى ماقالاسىن تەز ارادا كىتاپ ەتىپ شىعارۋ تاپسىرىلدى. 1947 جىلى الماتىدا ش.ش.ءۋاليحانوۆتىڭ «ستاتي ي پەرەپيسكي» دەگەن اتپەن 160 بەت كولەمدە كىشكەنتاي كىتابى جارىق كوردى. وسى كىتاپقا ءبىرىنشى بولىپ ابلاي جانە شوقان زەرتتەۋلەرىنىڭ شىڭى ياعني اسا قۇندى زەرتتەۋلەرى بولعان ءۇش ماقالاسى (و سۋدەبنوي رەفورمە، وچەركي دجۋنگاري جانە شامانيزم تۋرالى) جانە بىرنەشە حاتتارى كىرگىزىلدى...

قازاقتارعا ابىلايدى كەڭ كولەمدە رەكلاما جاساۋ ءۇشىن وسى كىتاپتى تەز ارادا قازاق تىلىنە اۋدارتىپ (اۋدارعان قوسانوۆ ديحانباي) 1949 جىلى 10 مىڭ تيراجبەن جارىققا شىعاردى... (عىلىمي كىتاپقا ەشۋاقىتتا وسىنشا كوپ تيراج بەرىلمەيتىن ەدى)....

قاراڭىز اينالايىن الاشتىڭ ازاماتتارى. نە دەگەن سۇرقيالىق. رەسەيگە قازاق عالىمى شوقاننىڭ كەرەگى جوق، ابىلاي كەرەك. سەبەبى سول ارقىلى قازاقتى اقىماق ەتۋگە بولادى. ەڭ بولماسا  شوقاننىڭ ەڭبەكتەرىن رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعىداي 500 بەت ەتىپ شىعارسا بولماس پا ەدى... وسىنىڭ ءوزى رەسەيدىڭ ابىلايدى قىزعىشتاي قورعايتىنىن انىق كورسەتپەي مە؟؟؟

كوپ ۇزاماي قازاقتىڭ بەلگىلى تاريحشى عالىمى ە.بەكماحانوۆ ناقاقتان ايىپتالىپ  ونىڭ اسا ىرگەلى جانە قۇندى زەرتتەۋى كەنەسارى تۋرالى ەڭبەكتەرى جابىلىپ قالدى. ال ونىڭ اتاسى ابىلايعا رەسەي باسشىلارى قامقورلىعىن اياعان جوق.  ابىلاي رەسەيگە قىزمەت ەتكەن ادام، ال ونىڭ نەمەرەسى رەسەيگە قارسى كۇرەسكەن ادام. وسىلاي بەسىنشى كەزەڭ باستالدى.

بەسىنشى كەزەڭ ابلاي اتتى ماقالانى ش.ش.ءۋاليحانوۆتىڭ بەس تومدىق جيناعىنىڭ 1-تومىنا (1961) كىرگىزدى. مىنا سۇرقيالىقتى قاراڭىز: قازاق عالىمىنىڭ ەدىگە بي تۋرالى اسا قۇندى ەكى زەرتتەۋىن 5 تومدىق جيناققا دا باسقا ەشقانداي باسىلىمعا دا كىرگىزبەدى. وسى اتالعان ءۇش ماقالا 1904 جىلعى ۆەسەلوۆسكي شىعارعان شوقاننىڭ ءبىر تومدىق كولەمدى كىتابىنا كىرگەن ەدى. ال ەلدىڭ كۇننىڭ امانىندا عىلىمعا جانى اشيتىن ەلدە وسىندا بەيباستاقتىق بولا ما...

ابىلايدى ماداقتاپ قازاقتاردى اقىماق قىلاتىن التىنشى كەزەڭ ءىلياس ەسەنبەرلينگە كىتاپ جازدىرۋمەن باستالدى. ابىلايدى قازاق تىلىندە ماداقتاپ جازىپ ەلگە كەڭ كولەمدە تانىستىرىپ ميلارىندا مىقتاپ قالىپتاستىرۋ ءۇشىن الدىمەن كەنەسارى تۋرالى كىتاپ جازدىرىپ جارىققا شىعاردى. كەنەسارىنى زەرتتەگەنى ءۇشىن بەكماحانوۆ سوتتالعان جوقپا ەدى. الايدا ونىڭ زەرتتەۋى ناقتى عىلىمي بولعاندىقتان بۇگىن بولماسا ەرتەڭ قالقىپ شىعاتىنى بەلگىلى. كەنەسارى تۋرالى كىتاپ قازاقتاردى قاتتى قىزىقتىرادى، ودان سوڭ ابىلاي تۋرالى كىتاپ شىقسا نۇر ۇستىنە نۇر بولادى... قازاق ەلى كەنەسارىنى دا ابىلايدى دا جاقسى قابىلدايتىنى بەلگىلى. سونىمەن ابىلاي دا، كەنەسارى دا، ونىڭ اۆتورى ءى.ەسەنبەرليننىڭ كوپ تيراجبەن شىققان كىتابى ارقاسىندا قازاق ەلىنە تانىمال بولدى.

جەتىنشى كەزەڭدى سوۆەت وكىمەتىنىڭ باسشىلارى 1980 جىلدارى باستاعان ەكەن. ءبىز ونى 1985 جىلعا دەيىن بىلگەن جوقپىز... 1983 جىلدان باستاپ ءبىز ياعني ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ءينستيتۋتىنىڭ كوللەكتيۆى ۇلى عالىم شوقاننىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىن يۋنەسكو كولەمىندە تويلاۋعا كىزۋ كىرىستىك. وسى ۇلكەن دۇربەلەڭدى سوۆەت وكىمەت باسشىلارى دا ءوز ساياساتىنا پايدالانۋ ءۇشىن قىزۋ قيمىلداپ قالىپتى. 1985 جىلى ياعني شوقاننىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا ابىلاي اتتى كىتاپتى ءدال سول جىلدىڭ عىلىم باسپاسى تەمپلانىنا كىرگىزگەن ەكەن. ونىڭ اۆتورى ۆ.ا.مويسەەۆ ماسكەۋدىڭ ءوزى دايىنداپ عىلىم كانديداتى ەتىپ ءبىزدىڭ ينستيتۋتكە جىبەرگەن كادرى ەدى. ءبىز تاڭ قالعانىمىز سونشا. ماسكەۋ ءۇشىن قازاق عالىمى شوقانعا قاراعاندا ابىلاي اسا قادىرلى ەكەنىن كوردىك....

ونىڭ ۇستىنە ءۇش جىل بۇرىن (1982)  قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلعانىنىڭ 250 جىلدىق مەرەيتويى كەزىندە ابىلحايىرعا ءتيىستى تولىق قۇرمەت كورسەتپەگەنىن ءوز كوزىمىزبەن كورگەن ەدىك. قازاق ەلىن رەسەيگە قوسۋدى باستاعان ءابىلحايىر  وسى مەرەيتويدا نەگىزگى تاريحي تۇلعا بولۋ كەرەك ەدى. سونداي-اق سول ۇلكەن مەرەيتوي قارساڭىندا الدە سالتاناتتى جيىلىستان سوڭ ابىلحايىرعا ارناپ جيناق كىتاپ ۇيىمداستىرار دەپ كۇتكەن ەدىك. ءبىز سوندا قازاقتىڭ باتىر قولباسشىسى، كىشى ءجۇز حانى (1709-1748 جج.) ءابىلحايىر تۋرالى ماقالا بەرىپ ءماز بولامىز دەگەن جوسپارىمىز ەسكەرۋسىز قالدى...   الايدا ونداي ەشتەڭە بولماعان سوڭ ماسكەۋدىڭ اتام زاماننان بەرى ءابىلحايىردى اتارعا وعى جوق ەكەنى بەلگىلى بولدى. ءابىلحايىردىڭ  رەسەيمەن ەشقاشان دوس بولماعانى جانە ەشقاشان بوداندىق سۇراماعانى سول كەزدە بىزگە ايدان انىق تۇسىنىكتى بولعان ەدى....

ال مىنا جاعداي - ابىلاي تۋرالى كىتاپتىڭ قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى باسپاسىنىڭ تەمپلانىندا تۇرعانى ءبىزدى تاڭ قالدىردى. ونىڭ اۆتورى ءبىز كۇندە كورىپ جۇرگەن مويسەەۆ. مەن وعان جولىققاندا – ول ءالى بىتىرە الماي جاتقانىن ايتتى. قانشاما عالىمدار دايىن تۇرعان كىتابىن عىلىم باسپاسىنىڭ تەمپلانىنا كىرگىزۋ ءۇشىن كوپتەگەن تالقىلاۋلار مەن عىلىمي سوۆەتتەن ءوتىپ بىرنەشە جىلدار جۇرەدى...  ال مىنا ابىلاي تۋرالى كىتاپتىڭ ماسكەۋ نۇسقاۋىمەن ەشقانداي تالقىلاۋسىز جانە جازىلماي جاتىپ تەمپلانعا كىرۋى  ماسكەۋدىڭ قانشالىقتى جاناشىر ەكەنىن كورسەتەدى... سول كەزدە ينستيتۋتكە جاڭادان ديرەكتور بولعان ر.ب.سۇلەيمەنوۆ ماعان جەكە وزىمە مويسەەۆكە كومەكتەسۋىمدى ءوتىندى. مەن قۋانا كەلىستىم. مويسەەۆكە كەرەگى قازاق اقىندارىنىڭ ابىلاي تۋرالى قالاي جىرلاعاندارى جانە حالىق اڭىزدارى ەكەن. ول تەك ابىلايدى ماقتاعان جىرلاردى العىسى كەلەتىنىن بايقادىم. رەدكي فوندتان ءماشحۇر ءجۇسىپ مۇرالارىن دا كوتەردىك...

ابىلاي تۋرالى سول كىتاپقا سواۆتور ەتىپ ر.ب. سۇلەيمەنوۆتى قويعان سەبەپتى كىتاپ 2-3 جىل كەشىگىپ شىقتى. سەبەبى ينستيتۋت ديرەكتورى، ءومىر بويى كومپارتيا تاريحىمەن اينالىسقان رامازان سۇلەيمەنوۆ سواۆتور بولۋعا ياعني وڭاي ولجاعا قۋانىشپەن كىرىستى. الايدا بۇرىن سوۆەت وكىمەتى قازاق حاندارىنا سول كوزبەن قارايتىن بولعاندىقتان قورقىپ (الدەقالاي جاعداي بولىپ كەتە مە دەپ) كىتاپتىڭ تاقىرىبىن يز يستوري كازاحستانا ءحۇىىى ۆەكا دەپ قويىپ 1988 جىلى جارىققا شىعاردى... رەتسەنزەنت ەتىپ ءبىزدىڭ ءبولىمنىڭ شوقانتانۋشى جىگىتتەرىن الماي ح.ارعىنباەۆتى ادەيى العان. وسىنىڭ ءوزى ول كىتاپتىڭ قۇندىلىعىنا ۇلكەن كۇدىك تۋعىزادى. سونىڭ الدىندا  ونەر باسپاسىندا «شوقان جانە ونەر» دەگەن كىتاپ شىققان ەدى (1985 جىل. اۆتورى سەيسەن مۇقتارۇلى). اتالعان كىتاپتىڭ قولجازباسىن كورىپ مارعۇلان شىعارۋعا بولمايتىن ايتقان ەدى. ءبىرازدان سوڭ ماعان بەرگەن ەدى. مەن ونى ءبىراز وڭدەمەي شىعارۋعا بولمايتىنىن ايتقانمىن. مىنە سول كىتاپ شىققاندا كوردىك، رەتسەنزەنتى ح.ارعىنباەۆ ەكەن. سول كىتاپ كوپتەگەن جانجال تۋعىزدى. حالەل ارعىنباەۆ عىلىم دوكتورى - ءومىر بويى مارعۇلاننىڭ ەتنوگرافيا بولىمىندە ەڭبەك ەتكەنمەن شوقانتانۋشىلار توبىندا بولماعان ادام. دەمەك ول شوقان مۇرالارىنان حابارسىز ەتنوگراف عالىم....

سونىمەن 1988 جارىق كورگەن مويسەەۆتىڭ  يز يستوري كازاحستانا ءحۇىىى ۆەكا اتتى كىتاپتى وقىپ كورىپ بۇرىنعىدان بەتەر تاڭ قالدىق. شوقاننىڭ اتىمەن شىققان ابلاي اتتى ماقالانىڭ ىشىندەگى شىندىققا ون قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن فانتازيالاردى ودان بەتەر ەتىپ جازىپتى. وعان كوسا قازاق اقىندارىنىڭ تەك ابىلايدى ماقتاعان جىرلاردى ورىسشالاپ بەرگەن. ابىلايعا قارسى ايتىلعان جىرلاردى الماپتى... قۇداي سالماسىن وسىنشا قوپالدىق پەن سۇرقيالىقتى تەك قازاق ەلى عانا موينىنا كوتەرەدى ەكەن. سەبەبى ءبىزدىڭ حالىقتى الداپ ارباۋ رەسەي ءۇشىن حح عاسىردا تىم وڭاي بولدى.

ابىلايدى كەرەمەت مەملەكەت قايراتكەرى، ديپلومات ساياساتكەر رەتىندە قانشاما فانتازيالار جازعان. ءبارىن ايتۋعا ماقالانىڭ كولەمى كوتەرمەيدى، سوندىقتان كەيبىر شەكتەن شىققان جەرلەرىن كورسەتەيىك... «...ەگو سيلا بىلا ۆ پرەدپريمچيۆوستي، دالنوۆيدنوستي، وتۆاگە. پوراجاەت ديپلوماتيچەسكوە يسكۋسستۆو، س كوتورىم ون ۆەل پەرەگوۆورى س يزوششرەننىمي ديپلوماتامي كيتايا، پرەدۆيدەنيە نەيزبەجنوگو دالنەيشەگو سبليجەنيا روسسي ي كازاحستانا. ۆوت ۆەسما، نا ناش ۆزگلياد، حاراكتەرنىي پريمەر تاكتيكي ابلايا ۆو ۆزايمووتنوشەنياح س تسارسكيمي ۆلاستيامي. ابلاي دوبيۆاەتسيا ۆوەننوي پوموششي وت روسسي ي پيشەت پيسمو ورەنبۋرگسكومۋ گۋبەرناتورۋ ي. ا. رەينسدورپۋ ...»  - دەپ جازىپ ابىلايدى توبەسىن كوككە جەتىزىپ جازىپ ودان ارى قاراي ونىڭ رەسەيدەن اسكەر سۇراعان حاتىن بەرىپتى... (127-بەت)

قازاقتاردان ءوزىن قورعاۋ ءۇشىن اسكەر سۇراعان ابىلايدىڭ دارمەنسىزدىگى مەن شاراسىزدىعىن بىلاي  دەپ جۋىپ شايىپتى: تاكيم وبرازوم، ابلاي، دوبيۆاياس پريسىلكي تسارسكيح ۆويسك دليا راسپراۆى س نەپوكورنىمي كيپچاكامي, سترەميتسيا پرەدستاۆيت دەلو تاك، بۋدتو وت ەتوگو زاۆيسيت سوستويانيە رۋسسكو-كازاحسكيح وتنوشەني، داۆايا پري ەتوم پونيات، چتو ۆ پروتيۆنوم سلۋچاە ون پولۋچيت  ەتۋ پوموشش وت تسينسكوي يمپەري.(128-بەت) – دەپ تاعى ءبىر فانتازيانى ويلاپ تاۋىپتى... جالعىز رەسەيدەن ەمەس ابىلاي قىتايدان  تالاي كومەك سۇراعان... سونىڭ ىشىندە اسكەر سۇراعانى تاريحي شىندىق... الايدا وعان قىتاي دا، رەسەي دە اسكەر بەرگەن جوق. سەبەبى ابىلاي بيلىگى قازاق اراسىندا ەشقاشان جۇرگەن جوق. رەسەي قانشا كومەكتەسسە دە، حان ەتىپ ورتا جۇزگە وتىرعىزسا دا ونىڭ قازاق اراسىنداعى بەدەلى بولعان جوق... ول اسكەر سۇراعاندا قازاقتاردان قورعانۋ ءۇشىن سۇراعان. اقىر سوڭىندا رەيسەندورپ – قاۋىپتى بولسا ورىنبارعا كەلىپ كازارمادا تۇر- دەپ اسكەر بەرە المايتىندىعىن ايتقان.

اقىرى ابىلاي قازاقتار تۇبىنە جەتەتىن بولعاندىقتان ورتا ءجۇزدى تاستاپ قاشىپ، وڭتۇستىككە كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ايتپەسە ونى ارعىندار ولتىرەتىن ەدى. 1779 جىلى كوكتەمدە ابىلاي ءوز تولەڭگىتتەرىمەن تۇركستانعا قاراي اسىعا كوشتى... وڭتۇستىكتەن رەيسەندورپكە جازعان حاتىندا (13 اۆگۋست 1779 جىل) ابىلاي: «...ەندى مەنىڭ بيلىگىمدە ۇلى ءجۇز بەن كىشى ءجۇز...»(كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ ءحۇىىى-ءحىح ۆەكاح. ا. 1964. 100-بەت) دەپ ايتىپتى. بۇل ارينە ابىلايدىڭ كوپ وتىرىگىنىڭ ءبىرى. باسقانى الداساڭ دا ورىستى الداۋ مۇمكىن ەمەس. سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ جاعدايىن ورىستار ابىلايدان الدەنەشە رەت ارتىق بىلەدى. ارينە ونىڭ وڭتۇستىككە كەلگەنىن جالعىز قازاق ەمەس سارتتار جانە قىرعىزدار نايزانىڭ ۇشىمەن قارسى العانى تاريحي شىندىق. .. ارينە وسى تاريحي شىندىقتار مويسەەۆ كىتابىندا ايتىلمايدى...

جەرگىلىكتى حالىقتاردى قورقىتۋ ءۇشىن ورىستىڭ ءبىر سولداتىن كورسەتىپ ابىلاي:- ارقادان ورىس اسكەرى، شىعىستان قىتاي اسكەرى ماعان كومەككە كەلە جاتىر – دەپ جاريا قىلعان. الگى ابىلايدىڭ جانىندا بولعان ورىس سولداتى تۋرالى مويسەەۆ تە جازعان ەدى(132-بەت). «...ابلاي...  پريبەگ ك زاپۋگيۆانيۋ كيرگيزوۆ پوددەرجكوي ەگو دەيستۆي سو ستورونى روسسي ي تسينسكوي يمپەري. تاك، ۆ 1778 گ. يز پەتروپاۆلوۆسكوي كرەپوستي ۆ كوچەۆيا ابلايا بەجال رۋسسكي سولدات ياكوۆ، پرينياۆشي ۋچاستيە ۆ ەتوم پوحودە. «ي كوگدا ابلاي پو نەكوتوروم سراجەني پوسىلال وت سەبيا ك كيرگيزام دليا ۋۆەششەۆانيا سۆويح تەلەنگۋتوۆ، تو س نيمي وتپراۆلەن بىل ي وزناچەننىي بەگلوي سول دات، ودەتوي ۆ اممۋنيتسي، س تاكيم ۋستراششيۆانيەم، ياكوبى ون، ابلاي، يمەەت ۋ سەبيا نا پوموشش نەمالوچيسلەننوە ي سيلنوە روسسيسكوە ۆويسكو س ورۋجيەم ي دوكازىۆال تەم سامىم سولداتوم». ناكونەتس، ۋكازىۆايا كيرگيزسكيم ۆوەناچالنيكام نا راسپولوجەننىي نا كيتايسكوي گرانيتسە تسينسكي وترياد ۆ 500 چەلوۆەك «دليا وبىكنوۆەننوي پو گرانيتسە ستراجي» ابلاي ۋۆەريال يح «بۋدتو ي تو كيتايسكوە ۆويسكو، تاكجە ۆ پوموشش ەمۋ، ابلايۋ، تۋت پريسلانو، وتچەگو كيرگيزى ي پريشلي ۆ نەمالۋيۋ روبوست...»(ا ۆپ ر. ف. كيرگيز-كايساتسكيە دەلا. وپ. 122/1. 1779— 1780. د. 1. . ل. 245 وب.)

جالپى ابلاي ءومىر بويى قىتاي مەن رەسەيدەن اسكەر سۇراپ جالىنىپ وتكەن. ونىڭ بۇل قىلىعىن ەشقانداي تاريحشى جاسىرا المادى. قازىبەك ءبيدىڭ تۋىسقانى بوتاقاندى ولتىرگەنى ءۇشىن ارعىنداردان قاشىپ، وڭتۇستۇستىككە بارا جاتىپ، رەسەيدەن تۇركستانعا ورنىعۋ ءۇشىن اسكەر سۇرايدى. ءدال وسى وقيعانى مويسەەۆ: «...وسنوۆنىم ۆوپروسوم ۆ ەگو ۆزايمووتنوشەنياح س تسارسكيمي ۆلاستيامي ۆپلوت دو وتەزدا ۆ 1779 گ. ۆ تۋركەستان بىل و پريسىلكە ەمۋ ورۋجيا ي ۆويسك ي و پريەزدە ەگو پولۋچەنيا زناكوۆ حانسكوگو دوستوينستۆا ۆ ودنۋ يز سيبيرسكيح كرەپوستەي. ناستايۆايا نا پريسىلكە ەمۋ ۆوەننوگو وتريادا، ابلاي گارانتيروۆال سولداتام سوحرانەنيە جيزني ي يمۋششەستۆا، ۆوزمەششەنيا ۆسەح پونەسەننىح ۋبىتكوۆ ي ت.د. نو ۆسە ەتو ناپراسنو. توگدا پريبىۆشەمۋ ك نەمۋ كاپيتانۋ گ.ليلينگرەينۋ ابلاي وتكروۆەننو زاياۆيل، چتو ون پوەحال بى ۆ ورەنبۋرگ يلي درۋگوي گورود پري ۋسلوۆي «ەست لي بى دانى بىلي پروسيمىيا يم ۆويسكا....

...ابلاي ناستويچيۆو دوبيۆالسيا وت تسارسكوي ادمينيستراتسي ي تسينسكوگو پراۆيتەلستۆا ۆوەننوي پوموششي، تاك كاك ۆوينا س كيرگيزامي بىلا نەپوپۋليارنا ۆ كازاحسكوم نارودە. بولشينستۆو سۋلتانوۆ، بيەۆ ي باتىروۆ نە پوددەرجالي ۆوينستۆەننىە پلانى ابلايا...» (129-بەت، كورسەتىلگەن شىع.)

ابىلايدىڭ جەرگىلىكتى حالىقتى الداپ قورقىتۋى ۇزاققا بارعان جوق. سارتتارمەن قاقتىعىستا جارالى بولىپ كوپ ۇزاماي قايتىس بولعانى تۋرالى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ جازعان ناقتى دەرەك بار (ابىلاي حان. ا.جازۋشى باسپاسى.1993.385-بەت). الايدا ابىلايدى ماقتاۋشىلار ونىڭ  ابىرويسىز ءولىمى تۋرالى ەشتەڭە جازبايدى...

1780 جىلى 16 –يۋندە رەسەيدەن بارعان بەكچۋرين تاشكەنت ايماعىنداعى قونىستانعان جەرىنە بارىپ ابىلايدى سوڭعى رەت كورگەن ەدى. مەڭديار بەكچۋريننىڭ  جازعانىنا قاراعاندا ونىڭ جاعدايى ءماز ەمەس.

«...راسپولوجيلسيا ۆ شەستيدنەۆنوي ەزدە وت گورودا تاشكەني...

ابلاي نىنە پرەبىۆانيە يمەەت ۆ پوكازاننوم  جە ۋروچيششە،  پري كوەم ناحوديتسيا ي ۆويسكا نە بولەە دۆۋ سوت چەلوۆەك، دا ي تو بولشەيۋ چاستيۋ يز پلەننىح ترۋحمەنتسوۆ، كالمىك ي پروتچيح پلەننىح نارودوۆ ي نا توم مەستە پرويزۆوديت حلەبوپاشەستۆو...» (اۆپر.  تام جە;  .كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ ءحۇىىى-ءحىح ۆەكاح. ا. 1964. 102-بەت) .

وسى تسيتاتانى پايدالانا وتىرىپ مويسەەۆ ابىلاي بۇل جەردە كىرعىزداردى باعىندىرۋ ءۇشىن cۇراپ  وتىر- دەپ جازىپتى (... دليا پوكورەنيا پود سۆوە ۆلادەنيە ديكيح كيرگيزوۆ، ۆ گوراح كوچۋيۋششيح...132-بەت). نە دەگەن ماسقارا.... ابىلاي ول جەردە ورىسشا ايتقاندا نا پتيچي پراۆاح ءجۇرىپ جاتسا دا ونى مويسەەۆ ماقتاپ ماداقتاي بەرەدى. تاعى ءبىر تاريحشى نۇرلان اتىعاەۆ كورسەتىلگەن تسيتاداعى نا توم مەستە پرويزۆوديت حلەبوپاشەستۆو... دەگەن سويلەمدى پايدالانىپ ابىلاي قازاقتارعا ەگىنشىلىكتى ۇيرەتىپ  جاتىر دەپ رەسپۋبليكالىق گازەتتىڭ بىرىندە جاريالادى...  وسىنداي سوراقىلىقتار تەك ءبىزدىڭ ەلدە عانا بولادى.

ابىلايدى جاقتاۋشىلار ونىڭ ءولىمى تۋرالى ەشتەڭە جازبايتىنىن جوعارىدا ايتقانبىز. سوندىقتان مويسەەۆ: «...وسەنيۋ 1780 گ. ابلاي تياجەلو زابولەل ي ۆسكورە سكونچالسيا. توچنۋيۋ داتۋ سمەرتي ابلايا ۋستانوۆيت پوكا نە ۋدالوس. سكونچالسيا ون وسەنيۋ 1780 گ. پود تاشكەنتوم.» - دەپ جازىپتى.

ارينە وسىنشا ماقتاپ مەملەكەت قايراتكەرى دارەجەسىنە كوتەرىپ وتىرعان ادامنىڭ ابىرويسىز ءولىمى تۋرالى شىندىقتى جازۋ ىڭعايسىز... ەگەر ورتا ءجۇز حالقى حان دەپ مويىنداسا مۇنداي جاعداي بولماس ەدى. جارايدى ول ورتا جۇزدەن كەتىپ قالدى. ابىلايدىڭ تيتىمدەي ابىرويى بولسا ۇلى ءجۇز قازاقتارى سارتتاردان كەك الار ەدى... ونداي بولعان جوق.   مىسالى ءابىلحايىردى 1748 جىلى باراق سۇلتان مەن سىرىمبەت باتىر ولتىرگەندە ونىڭ بالالارى ولاردىڭ ءوزىن ءولتىرىپ قانا قويماي بارلىق تۇقىمى مەن قوسىپ قىرىپ جىبەردى. وسىنى ىستەگەن  ءابىلحايىردىڭ بالالارىن حالىق قولدادى. ەگەر حالىق قولداماسا ولار ەشتەڭە جاساي الماس ەدى. سەبەبى ءابىلحايىر حالىقتىڭ سۇيىكتىسى بولدى. ونى حان ەتىپ سايلاعان رۋباسىلار ەدى (1709).

ابىلايدى حان ەتىپ بەكىتكەن رەسەي وكىمەتى، حالىق سايلاعان جوق. حالىق الدىندا ونىڭ جەكسۇرىن بولعانى سونشالىق ونىڭ ءولىمىن جوقتاپ سارتتاردان كەك الاتىن  ءبىر ادام بولمادى.

وسى جەردە تاعى ءبىر اششى شىندىقتى ايتا كەتەيىك. ورتا ءجۇز حالقى ابىلايدى يت قوسىپ قۋىپ جىبەرسە دە ونىڭ بالاسى  ءۋاليدى حان ەتىپ سايلادى. رەسەي باسشىلارى ابىلمامبەتتىڭ بالاسى ابىلفەيىزدى حان ەتىپ سايلاۋ ءۇشىن كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن ەدى، ودان ەشتەڭە شىقپادى. ءۋالي قازاق حالقىنىڭ قۇرمەتتى ادامى بولدى . سوندىقتان ابىلايعا باعىنباعان ورتا ءجۇز حالقى ءۋاليدى 38 جىل حان ەتىپ ۇستادى. نە دەگەن كەرەمەت جاعداي. سوندىقتان رەسەي وكىمەتى ءۋالي حان تۋرالى بىردەڭە جازسا جامانداپ قانا جازدى. سەبەبى ول اكەسى ابىلاي سياقتى رەسەيدى ەمەس ءوز حالقىن جاقتاعان پاتريوت ادام ەدى. ابىلاي تۋرالى مىڭداعان ادام جازعان بولسا، ءۋالي تۋرالى ەكى ادام (مارعۇلان مەن وتەنيازوۆ) عانا جازىپتى.

ءبىزدىڭ تاريح عىلىمىنىڭ شەرمەندەلىگى، دارمەنسىزدىگى ياعني بيشارالىعى وسى ەمەسپە....

ابىلاي تۋرالى جازبالاردىڭ رەسەي تاراپىنان بولعان جەتىنشى كەزەڭىنە وسىلاي وتە قىسقاشا شولۋ جاسادىق... اتالعان مويسەەۆتىڭ كىتابىندا ەكى تاريحي شىندىقتى بەرگەن جەرى بار. ءبىز وعان سول ءۇشىن العىس ايتقانبىز... ءبىرىنشىسى قالماق حانى سەبان راپتاننىڭ چارىش ەسىمدى باتىر بالاسى بولماعانى. لەۆشين-شوقاننىڭ اتىمەن دايىنداعان ماقالادا ابىلاي ونى جەكپە جەكتە ءولتىردى – دەگەن بولاتىن. قازاقتار سونى ءىلىپ الىپ نەشە ءتۇرلى اڭىز شىعاردى. ابىلاي بويى الاسا، ءالجۋاز ادام بولعان، ياعني ونىڭ جەكپە جەككە شىعاتىن مۇمكىندىگى الدە باتىرلىعى بولۋى مۇمكىن ەمەس. بۇعان شوقاننىڭ  جازعاندارى دالەل.

ەكىنشىسى ابىلايدىڭ ورتا ءجۇز حانى بولا تۇرىپ رەسەيدەن قازاقتاردى جازالاۋ ءۇشىن اسكەر سۇراپ جازعان حاتى... جالپى مويسەەۆ(1948-2007) تالانتتى عالىم، تاريحشى. ءبىز ونىمەن ءبىر ينستيتۋتتە ءبىراز جىل بىرگە ىستەدىك. اتتەڭ ول ابىلاي تۋرالى زەرتتەۋىندە وكىمەتتىڭ قۇرىعىنان شىعا المادى. ول جوڭعار تاريحىنىڭ بەلگىلى مامانى. ونىڭ – جوڭعارلاردان قازاق ەلىنە قازىرگى ويلاعانداي ۇلكەن قاۋىپ تونگەن جوق – دەپ ءبىر ماقالاسىندا جازدى. ارينە بارلىق قاۋىپ پەن قاستاندىق رەسەي تاراپىنان بولدى... مەن ونى سول ءۇشىن  ەرەكشە سىيلادىم. 1993 جىلى ول بارناۋلعا كەتىپ قالدى جانە سوندا قايتىس بولدى...

شەرحان اعانىڭ رەنىشى...

كوپ ۇزاماي سوۆەت وكىمەتى ىدىرادى. ابىلايعا جانىشىرلىقتى ەندى قازاقستان باسشىلارى باستادى. 1993 جىلى ابىلاي حان دەگەن جيناقتى سارسەنبى ءداۋىتوۆ قۇراستىردى دا جارىققا  30 مىڭ تيراجبەن شىعاردى. ءبىز  وسى جيناققا ابىلايدىڭ 1745 جىلعى ۇلى ءجۇزدى رەسەي قۇرامىنا كىرگىزۋ كەرەك دەپ  جازعان حاتىمەن 1771-جىلى ورتا جۇزگە حان بولا سالىپ اسكەر سۇراپ جازعان حاتىن اپارىپ بەرگەن ەدىك. ونى كىرگىزبەپتى...

اتالعان جيناقتا ءبىز ەرەكشە كوڭىل بولگەن ماقالا مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىكى بولدى. ول العاش رەت 1912 جىلى ايقاپ جۋرنالىنىڭ 6-سانىندا ازامات الاشۇلىنىڭ اتىمەن باسىلعان ەكەن.   الاشتىڭ ءبىرتۋار ازاماتى ماقالاسىنىڭ باسىندا ابىلايدى ماقتاعان ارىستان اقىننىڭ ءبىر شۋماق ولەڭىنەن سوڭ: «بۇل كۇنگە دەيىن قازاق جۇرتىندا ابىلايدىڭ انىق اتا ءجونىن ءبىلۋشى كەم...» (381-بەت)- دەپ ارى قاراي ەسىتكەندەرىن جازىپتى. جالپى ءبىزدىڭ ايتاتىنىمىز  وسى ۋاقىتقا دەيىن ايتىلىپ جۇرگەن ابىلاي- قازاق مەملەكەتىن قۇرعان جانىبەك حاننىڭ ۇرپاعى ەمەس. ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا ول ءۋالي سۇلتاننىڭ  بالاسى. ارينە بۇل دەرەكتىڭ شىندىعى ەكىتالاي. ءدال سولاي بولعان كۇننىڭ وزىندە ءۋالي سۇلتان جانىبەك حاننىڭ ۇرپاعى بولماسا دا شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى ەكەنى راس.(ميكح، ماتەريالى پو يستوري كازاحسكوگو حانستۆا،1969 ).

مىرجاقىپ اتامىز تاۋەكەل حاننىڭ بۇحارا، سامارقاندقا جاساعان جورىعىن ابىلايمەن شاتاستىرىپتى.تاشكەنت وڭىرىندە سارتتار ابىلايدى تولەڭگىتتەرىمەن قوسىپ جازالاعاندا: «...-قايران ورتا جۇزبەن كىشى ءجۇزدىڭ باتىرلارى قاسىمدا بولسا بۇل قورلىقتى كورمەس ەدىم»- دەپ بارماعىن شايناعان ەكەن.»  ودان ارى قاراي سول كۇنى ابىلايدىڭ قايتىس بولعانىن ايتىپتى.. ءبىزدىڭ بۇل جەردە بايقاعانىمىز – قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ ىشىندە ابىلاي تۋرالى جاقسى جازىپ قالدىرعان جالعىز وسى مىرجاقىپ اتامىز عانا. جالپى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ ۇلكەن بولىگى 1904 جىلى شوقاننىڭ اتىمەن ابلاي دەگەن ماقالادان سوڭ قازاقتىڭ ايگىلى عالىمى ش.شۋاليحانوۆقا  سۋىق قاراي باستاعان. ونى سول ماقالاسى ءۇشىن عالىم ەمەس، كوپ شونجاردىڭ ءبىرى ەكەن دەپ ويلاپ قالعان. اتتەڭ ولار شوقاننىڭ باسقا زەرتتەۋلەرىندە  ابىلاي تۋرالى باسقاشا جازعانىن بىلمەي كەتتى.

اتالعان جيناق شىققان جىلى ەگەمەندى قازاقستان گازەتىنە تاريح ءينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى م.ق.قوزىباەۆتىڭ ابىلاي دەگەن ماقالاسى جارىق كوردى. ول كىسىگە تاپسىرىستى جوعارىدان،ارينە رەسەيدەن ەمەس، قازاقستان باسشىلارىنان بەرىلگەن سياقتى. ايتپەسە ول ءومىر بويى كومپارتيا تاريحىمەن اينالىسقان ادام وزدىگىنەن كىرىسپەس ەدى. ارينە بۇل ماقالا ابىلاي تۋرالى فانتازيالاردى قايتالاعان ەدى. ول كەزدە گازەتتىڭ باس رەداكتورى شەرحان اعاعا باسقا ءبىر جۇمىسپەن بارىپ قالعانىمدا ماعان: - ابىلاي تۋرالى ماقالاڭدى ەندى بەرسەڭ نومەرگە كەلەسى اپتادا سالامىز - دەدى. ءبىراز وتىرىپ اڭگىمەلەستىك... -قازىر ماقالانى بەرمەي تۇرا تۇرايىن. قوزىباەۆ مەنىڭ ديرەكتورىم، مەنىڭ ماقالام وعان وتە اۋىر ءتيۋى مۇمكىن ...بۇرىن ينفارك العان ادام ەدى... -  دەدىم. شەراعا قاتتى رەنجىپ ماعان كوپ سوزدەر ايتتى.. ... كوپ ۇزاماي ەلباسىنىڭ كىتابىندا ابىلاي تۋرالى – قازاق ەلىن اجالدان قۇتقارعان جانە قازاق ەلىن بىرىكتىرگەن ابىلاي – دەگەن سياقتى ۇرانداتقان لەبىزدەر جازىلدى...

قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنا ابىلاي تۋرالى نەشە ءتۇرلى فانتازيالار جازىلعان ماقالالار باسىلدى. ...90 ءبيدى باستاپ بارىپ تولە بي ابىلايدى جوڭعار تۇتقىنىنان بوساتتى... ابىلايدىڭ 40 ۇلى 30 قىزى بار ت.ب. ەنتسيكلوپەديا تۇگىلى گازەت – جۋرنالعا باسۋعا بولمايتىن فانتازيالار جازىلىپ كولەمدى ماقالالار باسىلىپ شىقتى. ءبىر  قىزىعى سولاردىڭ ءبىرىنىڭ اۆتورى دەپ  جانۇزاق قاسىمباەۆتىڭ اتى قويىلىپتى. ارينە ونداي كەلەڭسىز ماقالانى ول اعامىز بەرۋى مۇمكىن ەمەس.

وسىلاي ابىلاي تۋرالى فانتازيا جازىپ قازاق ەلىن اقيقات تاريحتان الاستاتۋدىڭ باستالعانىنا 30 جىلعا جاقىنداپ قالدى... بۇرىن ونىڭ ارتىندا رەسەي بولسا، ەگەمەندىك العالى قازاقستان باسشىلارى قامقورلىق جاساپ وتىر. رەسپۋبليكانىڭ ءباسپاسوزى ابىلايدى ماقتاپ جازعان ماقالا بولسا ىرىكپەي باسادى. ال شىندىق جازىلعان ماقالا بولسا جولاتپايدى...

دەمەك قازاقستان باسشىلارى ءالى كۇنگە دەيىن ش.ش.ءۋاليحانوۆ مۇرالارىنا  وڭ كوزبەن قارايتىنى - ادام سەنگىسىز جاعداي. الايدا شىندىق وسىلاي...

شوقان شىندىعى جانە شوقانتانۋشى عالىمدار نەگە شەتتەتىلدى؟

2010 جىلى 6 توم بولىپ  ش.ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرى قازاق تىلىندە باسىلىپ شىقتى. وسى باسىلىمعا بۇرىنعى شوقانتانۋشى مامانداردىڭ ەشقايسىسى قاتىستىرىلعان جوق. سوندىقتان كەمشىلىگى اسىپ جەتىلەدى. وكىمەت بۇل باسىلىمعا كوپ قارجى ءبولدى، اقشا جۇرگەن جەردە ادالدىق پەن پاتريوتتىق بولا بەرمەيتىنى بۇرىننان بەلگىلى. جوعارىدا ايتىلعان ابىلاي تۋرالى ماقالاعا جازىلعان تۇسىنىكتەمەدە: قولجازبا تولىعىمەن ساقتالعان. ۋشج ماتىندەرى بويىنشا باسىلىپ وتىر، ت.ءى، 1961, 426-430-ب. (4.443-بەت). ونىڭ قولجازباسى بولماعانىن ءبىز جاقسى بىلەمىز...

سوندا ولار قولجازبانى تاپقان بولىپ اكادەميكتەر مارعۇلان جانە كومەكوۆتەر باسقارعان شوقانتانۋشىلاردان اسىپ كەتىپ وزا شاۋىپ وتىر.

قولجازبا تولىعىمەن ساقتالعان دەپ كوپتەگەن شوقانتانۋشى عالىمداردى وتىرىكشى ەتىپ كورسەتىپ وتىر. ونىڭ قولجازباسى ەشۋاقىتتا بولعان جوق. بولۋى مۇمكىن ەمەس، ارينە شوقان جازعان بولسا ساقتالعان بولار ەدى.

وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن شىعىستانۋ ينستيتۋتىندە 8 توم بولىپ ش.ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرى وتە از تيراجبەن جارىق كوردى. بارلىعى 4-5 دانا... باسقارعان مەرۋەرت ابۋسەيتوۆا. ارينە بۇعان قازاقستان باسشىلارى كوپ قاراجات ءبولدى. سوندىقتان وسى باسىلىمعا دا شوقانتانۋشى ماماندار قاتىستىرىلمادى... اقشا جۇرگەن جەردە وسىلاي بولاتىنى بەلگىلى. ونىڭ كەمشىلىكتەرىنە باسقا ماقالامىزدا توقتالعانبىز....

سول ابلاي اتتى شوقاننىڭ اتىمەن ورىستار جاريالاعان ماقالا 1947 جىلدان باستاپ الدەنەشە رەت جارىق كورىپ قازاقتاردى ابدەن شاتاستىردى. ەكى رەت قازاق تىلىندە (1949 جانە 2010 جىلدارى)  ءۇش رەت ورىس تىلىندە جارىق كوردى. 1947 جىلى جانە 1961 ش.ش.ءۋاليحانوۆتىڭ 1-تومىندا (426-430 بەتتەر), 1985 جىلى مەرەيتويعا ارنالعان 5 تومدىقتىڭ 4-تومىندا (111-116 بەتتەر).

رەسەي باسشىلارى ءبىر ماقالامەن بارلىق قازاقتى وپ-وڭاي اقىماق قىلىپ قويىپ ءماز بولىپ ءجۇر. سونداي-اق ءابىلحايىردىڭ 1731 جىلعى حاتىنىڭ ورىسشا اۋدارماسىمەن عاسىرلار بويى تەك قازاق ەمەس بارلىق تۇركى حالىقتارىن اقىماق ەتىپ قويدى. 1999 جىل ءابىلحايىردىڭ تاريحي حاتى دۇرى اۋدارىلىپ ونىڭ ىشىندە بوداندىق سۇراعان ءبىر ءسوز بولماي شىعىپ تالاي جازعىشتاردىڭ ساعىن سىندىردى. الايدا وسى كۇنگە دەيىن مەكتەپ جانە ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ وقۋلىقتارى بۇرىنعىداي ءابىلحايىردى ساتقىن كەيپىندە كورىپ ءجۇر... بۇل قانداي ۇعىم بەرەتىنى تۇسىنىكتى. قازاقستان باسشىلارى دا حالقىمىزدىڭ ءتول تاريحىن بىلمەي ورىسقا جالتاقتاۋىن توقتاتپاسىن دەپ كوكسەيتىنىن بىلدىرەدى.

جالپى قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمىندا شوقان ەڭبەكتەرىن دۇرىس پايدالانىپ جاتقان جوق. ءتىپتى ونىڭ كەيبىر اسا قۇندى ماقالالارى پايدالانباق تۇگىلى اياق استى بولىپ جاتىرعانىنا ءبىر دالەل ايتا كەتەيىك.  باياعى 1995-98 جىلداردا رەسەيدىڭ بانك يمپەريالى قازاقستان تەلە كانالدارىندا تەمىرلان تۋرالى ءبىر تاريحي ەپيزودتى 4 جىل بويى كورسەتىپ تۇردى. سول رەكلاماداعى وقيعا تەمىرلاندىكى ەمەس قازاق حانى ەسىمدىكى ەدى. ونى شوقان تاسقا باسقانداي ەتىپ جازىپ كەتكەن... وسىنى كورسەتىپ سول كەزدەگى تاريح ءينستيتۋتى ديرەكتورى اكادەميك م.قوزىباەۆكە جالىنىپ – ماسكەۋگە قارسى رەپليكا جازىڭىز – دەپ وتىندىك... بىزگە ۋادە بەرگەنمەن ول كىسى ماسكەۋگە ەشتەڭە جازبادى...  مۇنداي شوقان جازىپ كەتكەن ماتەريالداردىڭ تالاي قۇندىلارى قازاقستاندا اياق استى بولىپ جاتقانى اششى شىندىق...

قولدان جاسالعان باتىرعا الدانىپ ءبىزدىڭ بەيشارا حالىق قانشا جۇرەتىنى بەلگىسىز. جوعارىدا قىسقاشا شولۋ جاساعانىمىزداي ورىستار ءبىر ماقالامەن بارلىق قازاقتى اقىماق ەتىپ وتىر. سوندا ءبىزدىڭ ەگەمەندىگىمىزدەن نە پايدا. اقيقات تاريحىمىزدى ءوز ۇرپاعىمىزدان جاسىرىپ رەسەيدىڭ ەكسپانتسيالىق ساياساتىنا قىزمەت ەتىپ تالاي عالىمسىماقتارىمىز ولاردىڭ سپەتسسلۋجباسىنان ناپاقا كورىپ جۇرگەن سۇرقيالار دا از ەمەس...

سامات وتەنيازوۆ،

مادريد جانە ءال فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، ت.ع.ك.

Abai.kz