تايۆان تاعدىرى  رەسەي-ۋكراينا قاقتىعىسىندا شەشىلىپ قويعان

كەزىندە دەن سياوپين قىتايدىڭ كوشباسشىسى بولا سالىسىمەن قىتايدى جەدەل قارىشتاتىپ دامىتۋدى ماقسات ەتىپ قويدى. الدىمەن كەڭەس وداعىنىڭ، سودان كەيىن شىعىس ەۋروپانىڭ، ونان سوڭ سينگاپۋر، جاپونيا، ەۋروپا، اقش-تىڭ يندۋستريالاندىرۋ مەن قارقىندى دامۋ جولىن زەرتتەپ، جاپونيادان، ەۋروپادان جانە ەڭ باستىسى اقش-تان ينۆەستيتسيالار تارتۋ قاجەت دەگەن سوڭعى قورىتىندىسىن جاساپتى...

ول اقش-پەن جاقىنداسۋ ءۇشىن ءبىراز قۇرباندىقتارعا بارعان. ونىڭ ءبىرى «تايۆان ماسەلەسى». سوندىقتان اقش-تىڭ تايۆانعا زاماناۋي قارۋ-جاراقتارىن جەتكىزەتىنىن، قاجەت دەپ تاپقان كەزدە تايۆان بۇعازىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن ءوزىنىڭ 7-ءشى فلوتىمەن ساقتاۋعا ارەكەت جاسايتىنىنا دەن سياو پين كوز جۇما قاراي تۇرۋعا شەشىم قابىلدايدى...

دەن سياو پين كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى تايۆاندى قىتايدىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قايتا قوسىلادى دەگەندى اقش-تىڭ قابىلداي الاتىن ۋاقىتى بولادى دەگەن سەنىممەن «تايۆان ماسەلەسىن» «بولاشاق ۇرپاقتارعا»  اماناتتادى... ول سول كەزدەرى تايۆانداعى پوزيتسياسى تۋرالى قيتۇرقى سۇراقتارعا: «ماسەلەنى شەشۋدى كەلەسى ۇرپاققا، بىزدەن ءسال اقىلدى ادامدارعا قالدىرعان دۇرىس»، - دەگەن ەكىۇشتى جاۋاپ بەرۋمەن اقش-تىڭ ينۆەستيتسيالارىن ەلىنە تارتا الدى. قىتايدىڭ جەدەل دامۋىنىڭ العاشقى قازىعىن سولاي قاداعان بولاتىن...

دەن سياوپين بولاشاق ۇرپاققا سەنىپ تاپسىرعان سول «تايۆان پروبلەماسىن» ءبىرجولا شەشىپ، بىرجاقتى ەتۋگە  قىتايدىڭ بۇگىنگى بيلىك يەسى شي ءجينپيننىڭ دە ارەكەتتەنىپ جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. «تايۆان ماسەلەسى» دە دەن ءسياوپيننىڭ زامانىنان بەرى ءبىرشاما وزگەرىستەرگە ۇشىرادى.

وتكەن شاق بويىنشا ايتار بولساق، ەگەر قىتاي تايۆاندى اسكەري جولمەن اننەكسيالاۋعا تىرىسسا، بۇل ەشقاشان قىتايدى رەسەيدىڭ ۋكرايناعا اسكەري شابۋىلىنا ۇقساس ديپلوماتيالىق اپاتقا اكەلمەس ەدى. ويتكەنى قىتايمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناسى بار ەلدەر تۇگەلدەي قىتايدىڭ «ءبىر ەلى، ەكى جۇيەسىن» تانىعان جانە تايۆاندى قىتايدىڭ ءبىر بولىگى دەپ قابىلداپ قويعان.

تايۆاندى قىتايدىڭ ءبىر بولىگى دەپ ساناپ، تايۆاندى بىرىكتىرۋ قىتايدىڭ ىشكى ءىسى دەپ كەلىسكەن الەمنىڭ دامىعان ەلدەرى تايۆاندى قورعاۋعا الىپ، قىتايعا قارسى سانكتسيالار سالىپ، تايۆاندى قارۋلاندىرا المايدى، ولاي ەتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. سول كەزدە قىتاي ءۇشىن تايۆان ماسەلەسىن ءوز پايداسىنا شەشۋدەگى جالعىز كەدەرگى اقش بولاتىن.

بىراق قازىر ولاي ەمەس:

1. رەسەي-ۋكراينا قاقتىعىسى الەمدەگى كوپتەگەن ەلدەرگە وسىنداي ماسەلەلەرگە باسقاشا قاراۋعا جول اشۋدا. ولار باسقىنشىلىققا ۇشىراعان ەلگە كومەك قولىن سوزۋعا ەڭ بەرگىسى پسيحولوگيالىق تۇرعىدان دا دايىن بولدى. ءجيى-ءجيى شاتاسىپ، تاۋەكەل جاساي المايتىن، قاۋىپ-قاتەردەن قورقاتىن ەۋروپانىڭ سۋجۇقپاس سىپايى ساياساتكەرلەرى ەگەر پروبلەما تۋىنداسا، تايۆانعا كومەكتەسەتىندەرىن ءبىراۋىزدان مالىمدەپ تە قويۋى ولاردىڭ «تايۆان ماسەلەسىن» ءبىر جاعىنا قاراي شەشىپ قويعانىن كورسەتەدى.

2. تايۆان ارالىن قىتاي باسىپ الادى دەگەن ءسوز، قىتاي سولتۇستىك-شىعىس ازياعا اپاراتىن نەگىزگى سۋ جولىنىڭ ەڭ ماڭىزدى باقىلاۋ پۋنكتتەرىنىڭ ءبىرىن باسىپ الادى دەگەن ءسوز. بۇل جاعدايدا سولتۇستىك شىعىس ازيادا ورنالاسقاندىقتان وڭتۇستىك كورەيا مەن جاپونيا ەكەۋى دە قىتاي باسقاراتىن تەڭىز جولىمەن كەمەلەرىنىڭ ءجۇزۋىن جالعاستىرۋ ءۇشىن قىتايمەن ىمىراعا كەلۋ نەمەسە ەكونوميكالىق شىعىندارعا ۇشىراۋ دەگەن ەكى نۇسقانىڭ بىرىنە تاپ بولادى. سوندىقتان سوڭعى كەزدەرى تەڭىز كۇشتەرىنىڭ تەز كەڭەيۋىنە ەرەكشە دەن قويىپ وتىرعان جاپونيا بۇعان ەشقاشان جول بەرمەيدى. ولار تايۆان بۇعازىنىڭ ماسەلەلەرىن شەشۋگە بەلسەنە ارالاساتىن بولادى.

3. 1986 جىلى چان كاي ءشيدىڭ بالاسى جان زيانگو تايۆان ارالىندا ەنگىزىلگەن «سوعىس تۋرالى زاڭنىڭ» كۇشىن جويىپ، گوميندان پارتياسى ورناتقان ءابسوليۋتتى ديكتاتۋرانى وزگەرتىپ، تايۆان دەموكراتيالىق جولعا ءتۇستى... الايدا، 1945 جىلدان بەرى تايۆانعا قىتايدان قونىس اۋدارعانداردىڭ قۇرامى جالپى حالىقتىڭ 12 پايىزىنان اسپادى. سوندىقتان دەموكراتيا قارقىن العان سايىن تايۆاننىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنىڭ داۋىسى سوعۇرلىم باسىم ءتۇسىپ، گوميندان پارتياسىن بيلىكتەن تىقسىرىپ تاستادى. ارالدىڭ بايىرعى حالقىنىڭ وكىلى تساي ۆەن رۋي تايۆان بيلىگىن قولىنا الىسىمەن تايۆان ەشقاشان قىتايدىڭ بولىگى بولىپ سانالعان ەمەس دەپ مالىمدەدى. مۇمكىندىك بولىسىمەن تايۆاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالايتىنىن پاش ەتتى...

4. تايۆان ارالى جارتىلاي ەلەكتر وتكىزگىشتەر شىعارادى جانە ونى الەمنىڭ كوپ بولىگىنە ساتادى. جارتىلاي وتكىزگىشتەر بارلىق زاماناۋي سالادا قولدانىلاتىندىقتان وتە ماڭىزدى تەحنولوگيالىق ءونىم بولىپ تابىلادى. الەمدەگى ەڭ دامىعان ەلدەر وسىنداي ماڭىزدى ءونىمدى ەكسپورتتايتىن تايۆاندى قاراپ وتىرىپ قىتايعا بەرە سالۋدىڭ سالدارى اسا قاۋىپتى بولاتىنىن رەسەي-ۋكراينا قاقتىعىسى كەزىندە تولىق ءتۇسىندى. مۇنداي قاجەتتىلىك تۋىنداعان كەزدە، بۇل ەلدەر قىتايدىڭ «ءبىر ەل - ەكى جۇيە» ءپرينتسيپىن قابىلداعان انتىنا ادال بولىپ، شەشىمدى ارەكەتتەرگە بارمايدى دەگەن بەكەر سەنىمگە الدانىپ وتىرۋعا بولمايتىنىن قىتاي تارابى تۇسىنگەن.

5. رەسەي-ۋكراينا قاقتىعىسى الەمگە رەسەيدىڭ السىرەگەنىن شىن مانىندە دالەلدەدى. رەسەي مەن قىتايدىڭ قاندايبىر اليانسى باتىس الەمىنە قارسى كۇشتەردىڭ تەپە-تەڭدىگىن ساقتاي الادى دەگەن ءارتۇرلى يدەيالارعا نۇكتە قويىلۋدا. باتىس دەرجاۆالارىنا قارسى اتى بار دا زاتى جوق جالعان كۇشتەردىڭ تەپە-تەڭدىگى رەسەي-ۋكراينا قاقتىعىسى كەزىندە جويىلىپ جاتقاندىقتان رەسەيدە دە، قىتايدا دا قورعانىس قابىلەتىنەن ايىرىلدى دەۋگە بولادى!

مۇنداي ستراتەگيالىق ماڭىزى زور قاقتىعىس-كيكىلجىڭدەر ارقىلى باتىس الدىمەن ايۋدى اۋلاپ بولعان سوڭ، قاندايبىر كەلەسى سىلتاۋ ارقىلى ايداھاردى اۋلاعا شىعاتىنى بەلگىلى بولۋدا ...

كىمنىڭ كۇشتى ەكەنىن تۇسىنگەن الەم ەلدەرى قىتايدان دا رەسەيدەن دە ۇرەيلەنەتىن قورقىنىشتارىن سەيىلتتى. قىتاي مەن رەسەي ءسۇرىنىپ كەتسە جان-جاعىنان قالاي تالاپ جەپ قويۋعا بولاتىن  جولدارىن دا  تۇسىنىپ الدى!

الەم وسىلاي توڭكەرىلە قۇبىلىپ جاتقان كەزدە شي جينپين  مىرزا تايۆانعا  شابۋىل جاساپ كورسىن... كەز-كەلگەن ايقىن قىتاي اگرەسسياسى الەمدى قىتايعا قارسى قوزعالىسقا باستاۋعا  دايىن بولدىرىپ تا قويدى.

فاكتورلاردىڭ وسىلاي وزگەرۋى «تايۆان ماسەلەسىن» قىتايدىڭ ىشكى  مارتەبەسىنەن جاھاندىق مارتەبەگە اينالدىردى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تايۆان ارالى كوممۋنيستىك قىتايدىڭ قولىنان سىرعىپ بارادى جانە قىتايدىڭ ءوزى ۇلكەن پروبلەماعا تاپ بولادى.

قىتايدىڭ 1842 جىلى انگليادان، 1895 جىلى جاپونيا جەڭىلىسكە ۇشىراعان كەزىندەگى «كەرتىپ جەۋگە وڭاي  ءدامدى ەت» سياقتى كورىنەتىن ۋاقىتىنا قايتا ورالاتان بەلگىلەرى الىستان بولسا دا ەلەس بەرە باستادى.

ەگەر قىتاي شىنىمەن الەمدەگى ءبىرىنشى دەرجاۆا بولعىسى كەلسە جانە وسى عاسىردى قىتايدىڭ عاسىرىنا اينالدىرعىسى كەلسە، وعان ۇلكەن تاباندىلىق پەن ۇلكەن تاپقىرلىق قاجەت!

كىشكەنتاي عانا  قاتەلىك ولاردى 150 جىل بۇرىنعى توبەشىگىنە اپارىپ تاستايدى.

ءپۋتيننىڭ  «ارنايى اسكەري وپەراتسيالارى» رەسەيدىڭ دە، قىتايدىڭ دا تاعدىرىن شەشىپ تە قويدى دەۋگە بولادى...

امانتاي تويشىبايۇلى

Abai.kz