كەشەگi كوشپەلi قوعامنىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگiنەن تۋىنداعان، تۋعان حال­قى­مىز­دىڭ رۋحاني-مورالدىق جۇيەسiنە، سالت-ءداستۇرi مەن ادەت-عۇرپىنا سۇيەن­گەن،­ وزiنە عانا ءتان ادiلدiك كاتەگوريالاردىڭ ورنىعۋىنا نەگiزدەگەن ەرەجە، قا­عي­دا­لا­لاردى بەكiتكەن زاڭ ينستيتۋتتارىمىز كەرەكتi دارەجەدە جان-جاقتى قا­راس­تى­رى­لىپ، تۇبەگەيلi زەرتتەلمەگەندiكتەن، ولاردىڭ تالاي ويلارعا وزەك بولار ىشكى قاباتتارى ءالi دە بولسا اشىلماي جاتقانى انىق. وسى ماقساتتا ايتىلماي-جازىلماي قال­سا، ەڭ وكiنiشتiسi سول بولار دەگەن ۋايىمشىل ويدىڭ جەلەۋiمەن مەملەكەتتىلىككە نەگىز بولعان تەلەگەي تە­ڭiز­ كەشەگi اتا جوسىقتارى جونىندە از-كەم وي قوزعاۋدى قايىل كورەمىز.

كەشەگi كوشپەلi قوعامنىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگiنەن تۋىنداعان، تۋعان حال­قى­مىز­دىڭ رۋحاني-مورالدىق جۇيەسiنە، سالت-ءداستۇرi مەن ادەت-عۇرپىنا سۇيەن­گەن،­ وزiنە عانا ءتان ادiلدiك كاتەگوريالاردىڭ ورنىعۋىنا نەگiزدەگەن ەرەجە، قا­عي­دا­لا­لاردى بەكiتكەن زاڭ ينستيتۋتتارىمىز كەرەكتi دارەجەدە جان-جاقتى قا­راس­تى­رى­لىپ، تۇبەگەيلi زەرتتەلمەگەندiكتەن، ولاردىڭ تالاي ويلارعا وزەك بولار ىشكى قاباتتارى ءالi دە بولسا اشىلماي جاتقانى انىق. وسى ماقساتتا ايتىلماي-جازىلماي قال­سا، ەڭ وكiنiشتiسi سول بولار دەگەن ۋايىمشىل ويدىڭ جەلەۋiمەن مەملەكەتتىلىككە نەگىز بولعان تەلەگەي تە­ڭiز­ كەشەگi اتا جوسىقتارى جونىندە از-كەم وي قوزعاۋدى قايىل كورەمىز.

ءاسىلى، ەلىمىزدىڭ تۇپكى نەگىزدەرى ادەت-عۇرىپ زاڭدارىمەن تىكەلەي استاسىپ جاتىر. ادەت زاڭدارى - حالقىمىزدىڭ كوپ عاسىرلىق قۇقىقتىق تانىمىن اسا ءبىر ايقىندىلىقپەن سيپاتتالاتىن مۇراسى ەكەنى داۋسىز. ادەت زاڭدارى دەگەنىمىز - قازاقتىڭ داستۇرلىك قۇقىعى. بەلگىلى زاڭگەر س.احمەت ول تۋرالى: „...قازاق ولكەسىندەگى پاتريارحالدى-فەودالدىق قوعامداعى ساياسي قارىم-قاتىناستاردى قولداعان، ونىڭ شىرقىن بۇزباعان زاڭ نورمالارى ءارى وسى قوعامدىق قۇرىلىستىڭ قۇقىقتىق نەگىزىن جاساعان. مەملەكەتتىك وكىمەت سانكتسيالاعان ءارى كەپىلدىك بەرگەن قوعامدىق قاتىناستار مەن تارتىپتەردى قورعاعان زاڭ جۇزىندەگى ادەت-عۇرىپتاردىڭ جيىنتىعى" دەپ وتەدى دە، „ادەت-عۇرىپ" دەگەن اتاۋدىڭ ءسوزدىڭ مازمۇنىن اشىپ انىقتاي كەتەدى: „قازاقتار „ادەت" تەرمينىن ادەت-عۇرىپتى ءبىلدىرۋ ءۇشىن قولدانعان. بۇل ارادا قۇقىقتىق، قۇقىقتىق ەمەس ادەت-عۇرىپتىڭ ارا-جىگىن اجىراتاتىن شەكارا جوق. „ادەت" ءسوزى كادۋىلگى قۇقىققا نەگىز بولا تۇرعانىمەن دە، ونىڭ ءدال مانىنە "زاڭ" ءسوزى تولىعىراق ساي كەلەدى" - دەيدى عالىم. ناقتىلاي ايتقاندا، جاقسى ادەت ادەپكە، ادەپ داستۇرگە، ءداستۇر ادەت-عۇرىپقا، ادەت-عۇرىپ سالت-ساناعا اينالىپ، زاڭدىلىقپەن قالىپتاسىپ، قۇقىقتىق زاڭ بولىپ ءومىر قولدانىسىنا اينالعان. قاشان دا الامان تارتىستى داۋ-شارى بىتپەگەن، تەنتەگى مەن  داۋكەسى كوپ بولعان داليعان دالامىزدىڭ زاڭدارىنا - تۇركi قاعاناتى (VI ع.), شىڭعىس حان بە­كiتكەن (1206 ج.) ادەت، قۇقىق، اسكەري ءتارتiپ جۇيەلەرi, اقساق تەمiردiڭ قۇقىقتىق ءداستۇر، عۇرىپ نەگiزدەرiندە جاسالعان (تۇزiك) زاڭ­دا­رى جاتادى. وسىلاردان ارنا تارتىپ جاتاتىن قازاق ورداسىنىڭ ءتول زاڭى - «جە­تi جارعى». كوپ ۋاقىت بويى اتا بيلىگىنىڭ نەگىزگى جوسىعى وسىمەن ولشەندى. ودان كەيiنگi حاتتالعانداردان بەلگiلiسi - ء„سىبىر قازاقتارىن باسقارۋ ەرەجەسى" (1822ج.) جانە «ورىنبور قازاقتارىن باسقارۋ ەرەجەسى» (1824ج.). ءسىبىر قازاقتارى دەپ وتىرعانى - ورتا ءجۇز، ورىنبور قازاقتارى دەپ وتىرعانى - كىشى ءجۇز ەدى. بiراق بۇ­لار­ قازاق ەلiن السiرەتۋ، ورىستىڭ وتارشىلدىق ۇستەمدiگiن ورناتۋ ماقساتىندا عانا جاسال­عان وزگەرiستەر. بۇل وزگەرiستەر 1867-1868 جىلدارى باسقارۋ رە­فور­مالارىندا كورiنiس تاپتى. ال ول ساياساتتىڭ نەگىزى كوپ جىل ويلاستىرىلىپ بارىپ 1867 جىلى قابىلدانعان جاڭا نيزام ەرەجەسى بولاتىن. اتالمىش ەرەجەدە پاتشا ۇكىمەتى قازاق جەرىنە بولىستىق بيلەۋ جۇيەسىن ەندىردى. ويتكەنى وندا بودان ەل بولعان سوڭ پاتشا بيلىگىنە باعىندىرۋ كوزدەلەدى. تەك ءبىر كىلتيپانى، بولىستىق بيلەۋ جۇيەسىندە رۋلىق-اۋلەتتىك باسقارۋ جانە تەرريتوريالىق-اۋماقتىق باسقارۋ جۇيەسى بار ەدى. قازاق بيلەرى وسى رۋلىق-اۋلەتتىك باسقارۋدى قالادى. وسى جۇيە قازاق جەرىنە ەنگىزىلسە، اۋلەتتىك تۇتاستىقتا ءومىر ءسۇرىپ ۇيرەنگەن ەل تىنىش بولادى دەپ ءتۇسىندى. راسىندا سولاي ەدى. ءبىر رۋلى ەلدى ءبىر بولىس باسقارادى. سول رۋدىڭ اقساقالدارى ۇسىن­عان ادام عانا سايلاۋعا تۇسەدى. ەڭ باستىسى، تىنىش وتىرعان ەل الاتايداي بۇلىنبەيدى، تالاسىپ داۋرىقپايدى. بىراق پاتشا ۇكىمەتى تەرريتوريالىق-اۋماقتىق باسقارۋ ءتاسىلىن قولداندى. نەگە؟ ويتكەنى ولارعا قازاقتى ىدى­را­تىپ جىبەرۋ كەرەك بولاتىن. تۇپكى ماقسات سول ەدى. ءبىرىنشى رەت وسى تەرريتوريالىق-اۋماق­تىق باسقارۋ جۇيەسىن سىرداريا گەنە­رال-گۋبەرناتورى نيكولاي گرودەكوۆ ەنگىزدى دەگەن دەرەك بار. «تۇلكىباس اۋدانىندا مايلىكەنت دەگەن بولىستىق قۇرىلادى. تاجىريبە جۇزىندە. ەكس­پەريمەنت رەتىندە. ولار بولىستىققا 12 رۋدان تۇراتىن 12 اۋىلدى تاڭداپ الادى. قۇلي، شىلمامبەت، قورالاس، سىرگەلى، جانىس سەكىلدى جەكە-جەكە رۋلاردى بىرىكتىرىپ، ءبىر بولىس جاسايدى. سوسىن وسى رۋلاردىڭ اراسى­نان بولىستى وزدەرىڭ داۋىس بەرىپ سايلاپ الىڭدار دەيدى. العاشقى جىلى حالىق بي­لىك­كە، وبلىستىققا ونشا تالاسا قويمايدى. ال كەلەسى سايلاۋدا قاتتى داۋ بولادى. پاتشا ساياساتكەرلەرىنىڭ دە كوزدەگەنى وسى ەدى. مۇددەلەرى - قازاقتاردى ءوز ىشىنە سىيماستاي ەتىپ، ءبىرىن-بىرىنە ايداپ سالۋ. قازاقتاردى قىرىقپىشاق قىلىپ قويىپ سىرتتان باقىلاپ وتىرۋ، ال تورەلىكتى وزدەرى ايتۋ».

ايتسە دە ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ جولىندا قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىنا نەگىز بولعان بيلەردىڭ سوتتىق جۇيەسى، ادەت-عۇرىپ قۇقىعى مەن „جارعى" زاڭدار جۇيەسى ۇلكەن كەدەرگى بولعان. سول سەبەپتى دە پاتشالىق ۇكىمەت بۇراتانا حالىقتى ەركىن بيلەۋ ماقساتىندا اكىمشىلىك-اۋماقتىق رەفورمالار مەن باسقارۋ جۇيەسىندەگى وزگەرىس رەتىندە دالالىق حالىق سۋديالارىنىڭ بيلەر سەزىن قۇرعان. بۇل جايت بيلەر بيلىگىن ۇيىمداستىرۋ، قالىپتاسۋ جانە قىزمەت اتقارۋ جاعىنان كۇردەلى وزگەرىستەرگە ۇشىراتتى.

ەندىگى ءبىر بەلگىلىسى - سول كەزەڭدەگى احۋالعا بايلانىستى تۋىنداعان ۇلى اقىنىمىز اباي جازدى دەيتىن ەرە­جە (حIح ع.). دەسەك تە مۇنى اباي جازدى دەيتىن بايلامعا كۇمانمەن قاراۋشىلار دا جەتكىلىكتى. ول ءوز الدىنا بولەك تارقاتىلار اڭگىمە. بۇل زاڭدىق قۇجات - 1885 جىلى مامىر ايىندا سەمەي وبلىسىنىڭ قارامولا دەيتىن جەرىندە بەس دۋان ەلىنىڭ بيلەرى مەن قۇرمەتتى ادامدارىنىڭ سەزىندە قابىلدانىپ بەكىتىلگەن 73 باپتان تۇراتىن «ەرەجە» دەپ اتالاتىن نۇسقا. ونى ۇلىقتىڭ الدىنا ۇلىقساتسىز كىرەتىن ەرەن تۇلعا اباي پاتشا ۇكىمەتى وكىلدەرىنىڭ قولقالاۋىمەن جاسادى دەيتىن ءسوز بار. مۇنداعى باپتار دالالىق تىرلىككە، تانىم-تۇسىنىككە، سالت-ساناعا بايلانىستى قامتىلىپ، شەشىمىن تاپقان.

قازاقتىڭ ۇلى عالىمى شوقان ۋاليحانوۆتىڭ «سوت رە­فورماسى جاي­ىندا حات» دەگەن ەڭبەگiندە بيلەردىڭ بيلىگى العاش رەت عىلىمي ءتۇر­دە­ سالىستىرمالى تەوريالىق تالداۋعا ءتۇسiپ، ونىڭ قۇرىلىمدىق جانە سوت ءجۇر­­گiزۋ ۇدەرىسىنىڭ باستى قاعيداتتارى اشىلىپ ايقىندالدى. ش. ۋاليحانوۆ قازاق دا­­لاسىندا بيلەر سوتىن قالدىرۋعا تالپىنىپ، ونى قانداي دا بولماسىن باسقا ور­گانمەن الماستىرۋ ءمۇم­كiن ەمەستiگiن ايتىپ، باتىس سiبiر اكiمشiلiگiنە حات جولداعان. ايتا كەتەرلiگi, ابايعا تەلىنگەن ەرەجە دە، شوقان بابامىزدىڭ ەڭبەگى دە كەلiسiپ قوي­عان­داي عاجاپ ۇندەستiك تانىتادى. شوقان: «...مەن ۋەزگە ورىستىڭ قازاق ورتاسىندا­عى داۋ­لارىن بiتiرۋ تۋرالى شىعارعان زاڭنىڭ قازاقتىڭ ادەت-عۇرپىنا قايشى كە­لە­تiنiن ايتتىم» - دەسە، ەرەجەنiڭ 70-بابىندا: «قا­زاق­تىڭ­ ءوز ارا­سىنداعى بولماشى داۋلارعا ورىستان ياكي نوعايدان ۋاكiلدiك الىپ كi­رiسپەسiن...» دەگەن ءسوز دە نازار اۋدارارلىق. بۇل جەردە قازاق­تىڭ ءاد­ەت،­ سالت، زاڭىن بiلمەيتiن باسقا ۇلت وكiلدەرiنiڭ iستi شەشە المايتىن­دى­عى اي­تى­لىپ وتىر. دە­مەك، ەرەجە جاساۋشىلار ءار ۇلتتىڭ وزiنە لايىق زاڭى بو­لۋى كە­رەك دەگەندi نۇس­قايدى.

ەندى ايتپاق ويىمىزعا كوشەلىك. زاڭ عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور زايلاعي كەنجاليەۆ اباي.kz-تە جارىق كورگەن اكادەميك سۇلتان سارتاەۆقا ارناعان ماقالاسىندا: „شىنايى ءدىننىڭ جانە ونىڭ بىلىمدەرىنىڭ اقيقاتتىعىنىڭ ەڭ باستى جانە بۇلتارتپاس كريتەريى ءارى دالەلى - ادامنىڭ، قوعامنىڭ نە مەملەكەتتىڭ دىنگە، جانە ءدىني بىلىمدەرگە دەگەن سەنىمى. اتەيستىك سەنىمدەگى ادامعا، ونىڭ قوعامىنا جانە مەملەكەتىنە، ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا دەگەن تانىمدىق قاعيدالاردان، كوزقاراستاردان، ۇعىم-تۇسىنىكتەردەن جانە ولارعا ەنگەن بۇرمالاۋلاردان تازارتۋ كەڭەستىك داۋىردە قالىپتاسقان قۇقىقتانۋ عىلىمىنا، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندىق زاڭ عىلىمىنا اسا قاجەت-اق" - دەيدى. مىنە، ۇلتتىق قۇقىقتانۋداعى بولاشاق يگەرىلەتىن يگىلىكتى ىستەردىڭ ءبىر پاراسى وسىندا جاتىر. قازاقتىڭ زاڭ عىلىمدارىنىڭ قاي باعىتتا باسىمدىق الىپ دامۋى كەرەك-ءتى دەگەن كوپ ماسەلەلەردىڭ باسىن اشىپ بەرەتىندەي. ءاسىلى، نەگىزگى تۇعىرى - دەموكراتيانى، ياكي حالىق بيلىگىن كۇيتتەيتىن وركەنيەتتى ەلدەر، ءتىپتى اقش-تىڭ ءوزى دە دىننەن بولەك ەمەس. ول جاقتا پرەزيدەنت حالىق الدىندا „بيبلياعا" قولىن قويىپ انت بەرەدى، سوت جۇيەسىندە دە سولاي. نەگە؟ بۇل - اقيقاتقا دەگەن سەنىمگە ءدىندى تىرەۋ ەتۋ، سول ارقىلى مەملەكەتتىك مۇراتتاردى شەشۋدىڭ ءبىر امالى. ويتكەنى باستى زاڭعا ءداۋىر تىنىسىنا قاراي تولىقتىرۋلار مەن وزگەرتۋلەر، تۇزەتۋلەر ەنە بەرەدى، ال كوكتەن تۇسكەن باستى كىتاپ وزگەرمەك ەمەس. ال بىزدەگى احۋال باسقاشا، اقساق يت جاتىپ ۇرەدىنىڭ كەرى. مەملەكەت قالىبى الەمدىك ستادارتتارعا ساي تۇزىلسە دە، مازمۇنى شىن مانىندە ۇلتتىق مۇراتتا ەمەس. مەملەكەتتىڭ زاڭدىق نەگىزى - كونستيتۋتسيا دەيمىز. ەلىمىزدىڭ باستى زاڭى، قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، مەملەكەتتىڭ كەسكىن-كەلبەتىن، باعىت-باعدارىن، قۇرىلعىسى مەن قۇرىلىمىن انىقتاپ، اپ-ايقىن بەدەرلەپ بەرەدى. وندا قازاقتان زايىرلى مەملەكەت رەتىندە تانىلعان. ال زايىرلى قوعامدا اتەيستىك تۇسىنىككە ورىن جوق، بولماۋعا ءتيىس. الەمدىك، ادامدىق تۇرعىدان كەلگەندە كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭنەن مۇرا بوپ قالعان اتەيزمدە بابالارىمىزدىڭ ارمان-مۇراتتارىنا ورىن تابىلماعان. ءتۇپ نەگىزدە سەنىم، يماندىلىق جاتپاسا، قۇقىق قورعاۋ سەكىلدى كونستيتۋتسيالىق ورگانداردىڭ انت بەرۋ، ار-نامىس كودەكستەرىنىڭ قاۋقارى شامالى.

قورىتا ايتقاندا، قۇلدى قۇدايعا تەڭەر، قىلشىعى مەن قان-جىنى ارالاس ارام زامانداردىڭ ارام ساياساتى كەسىرىنەن قازاقتىڭ ءتولتۋما مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ قۇرىلعىلارى مەن قۇرىلىمدارى ءوز جولىمەن دامىمادى، ءالى كۇنگە ۋاقىت ناشىنە جاۋاپ بەرەتىندەي تولىققاندى بولا الماۋدا. بۇگىنگى كۇنى بابالار جوسىعىنا ءۇڭىلۋدىڭ، ءنارلى باستاۋعا ارا-كىدىك بولسا دا قايتا-قايتا اينالىپ سوعىپ وتىرۋدىڭ، اسىرەسە قازىرگى كەزەڭدە بەرەر تاعلىمى مەن ساباعى مول كورىنەدى بىزگە.

ەلەۋجان سەرىموۆ،

قاراعاندى قالاسى

«Abai.kz»