الىمعازى داۋلەتحان. زەينوللا سانىكتىڭ «دانىشپاندىق» ويلارى جونىندە بىرەر ءسوز
1 - سۋرەت - جازۋشى، تاريحشى زەينوللا سانىك، 2 - سۋرەت - تاريحشى الىمعازى داۋلەتحان
1. ...جەر تۇزىلىسىنە بايلانىستى ايتىلاتىن سالماۋ دەگەن ءسوز بار. قازىرگىلەر بىلە مە سونى. بىلمەيدى.
ءبىزدىڭ قارسى سۇراعىمىز: «سالماۋ» ءسوزىن قازىرگىلەردىڭ بىلەتىن، بىلمەيتىنىن قايدان ءبىلدىڭىز اقساقال: قانداي تەكسەرۋلەر، سۇراۋ سالاۋلار جۇرگىزىپ ەدىڭىز؟
كوپكە توپىراق شاشۋ 78 جاسار اقساقالعا جاراسپاس.
2. ... توردە قۇرىلعان تۇسكيزدى جۇلىپ العاندا، ار جاعىندا جاسىرىنىپ تۇرعان اۋىر اياق ايەل تالىپ، جەرگە قۇلايدى»
ءبىزدىڭ ءۋاجىمىز: تۇسكيىز-شىمىلدىق دەگەندەر كيىز ءۇيدىڭ سول جاق بوساعاسىندا، كەلىنمەن ۇلدىڭ جاتىن بولمەسى سىپەتتى اۋاشالانۋ ءۇشىن قۇرىلمايتىن با ەدى؟ قۇتتىبايدان ايبارلى ءبيدىڭ تورىنە شىعىپ تالتايىپ تۇرعان ول قاي بەيباستىق كەلىن بولدى ەكەن، اقساقال؟
3. «... ابىلاي حاننىڭ اسىنان كەيىن ءۇش جۇزگە ساۋىن ايتقان اتاقتى اس-سۇلەيمەنننىڭ اسى... وسى استا 12-13 جاسقا كەلگەن، قازاقتىڭ ءدۇلدۇل اقىنى ءىلياس جانسۇگىروۆ اتقا شابادى... قازاقتا وسىدان كەيىن (1908-جىلدارى بولعان) مۇنداي اس بولعان جوق. سوڭعى اس دەپ وتىرعانىم سول».
ءبىزدىڭ سۇراعىمىز: ابىلاي حاننىڭ اسىنان بەرگى ۋاقىتتا ۇشى-قيىرى جوق قازاق دالاسىندا بولعان استاردىڭ مالىمەتىن قايدان الدىڭىز؟ ءوستىپ تە كويتە بەرۋگە بولاما ەكەن؟
1 - سۋرەت - جازۋشى، تاريحشى زەينوللا سانىك، 2 - سۋرەت - تاريحشى الىمعازى داۋلەتحان
1. ...جەر تۇزىلىسىنە بايلانىستى ايتىلاتىن سالماۋ دەگەن ءسوز بار. قازىرگىلەر بىلە مە سونى. بىلمەيدى.
ءبىزدىڭ قارسى سۇراعىمىز: «سالماۋ» ءسوزىن قازىرگىلەردىڭ بىلەتىن، بىلمەيتىنىن قايدان ءبىلدىڭىز اقساقال: قانداي تەكسەرۋلەر، سۇراۋ سالاۋلار جۇرگىزىپ ەدىڭىز؟
كوپكە توپىراق شاشۋ 78 جاسار اقساقالعا جاراسپاس.
2. ... توردە قۇرىلعان تۇسكيزدى جۇلىپ العاندا، ار جاعىندا جاسىرىنىپ تۇرعان اۋىر اياق ايەل تالىپ، جەرگە قۇلايدى»
ءبىزدىڭ ءۋاجىمىز: تۇسكيىز-شىمىلدىق دەگەندەر كيىز ءۇيدىڭ سول جاق بوساعاسىندا، كەلىنمەن ۇلدىڭ جاتىن بولمەسى سىپەتتى اۋاشالانۋ ءۇشىن قۇرىلمايتىن با ەدى؟ قۇتتىبايدان ايبارلى ءبيدىڭ تورىنە شىعىپ تالتايىپ تۇرعان ول قاي بەيباستىق كەلىن بولدى ەكەن، اقساقال؟
3. «... ابىلاي حاننىڭ اسىنان كەيىن ءۇش جۇزگە ساۋىن ايتقان اتاقتى اس-سۇلەيمەنننىڭ اسى... وسى استا 12-13 جاسقا كەلگەن، قازاقتىڭ ءدۇلدۇل اقىنى ءىلياس جانسۇگىروۆ اتقا شابادى... قازاقتا وسىدان كەيىن (1908-جىلدارى بولعان) مۇنداي اس بولعان جوق. سوڭعى اس دەپ وتىرعانىم سول».
ءبىزدىڭ سۇراعىمىز: ابىلاي حاننىڭ اسىنان بەرگى ۋاقىتتا ۇشى-قيىرى جوق قازاق دالاسىندا بولعان استاردىڭ مالىمەتىن قايدان الدىڭىز؟ ءوستىپ تە كويتە بەرۋگە بولاما ەكەن؟
ال قازاقتىڭ ءدۇلدۇل اقىنى ءىلياس 1894-جىلى تۋىلعاندىعىن باستاۋىشتىڭ بالالارى دا بىدەدى. 1908-جىل ىلەكەڭ وتاۋ يەسى جاستان ءوتىپ 14 جاسقا كەلگەن سوقتالداي جىگىت بولاتىن. ءارى ءىلياس وعان دەيىن دە، كەيىن دە تالاي ءدۇبىرلى بايگەلەرگە قاتىسىپ جۇيىرك اتتاردىڭ سىر-سىيپاتىنا قانىق بولعانىنا ءشۇبالانبايمىز.
1908 - جىلدان كەيىن دە ونداي استاردىڭ قانشاسى وتكەنىن قازاقتىڭ كەڭ-بايتاق دالاسىنان كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى.
زەينوللاشا دولبار وكىم شىعارۋ عىلىمعا، تاريحقا قيانات.
4. «... قاراپ وتىرساڭىز، ءىرى ۇلتتار ادامزات الىپتارىن وزىنە تەلىپ الادى. ءبىز سەكلدى ۇساق ۇلتتار ودان قاشادى. ماسەلەن، «ليباي تۇركىلەردىڭ ۇرپاعى ەمەس، ويباي پالەسىنەن اۋلاق» دەگەندەي.
ءبىزدىڭ ايتارىمىز: ءىرى ۇلتتار دەگەنىمىز، ادام سانى كوپ، قۋاتتى، وتارشىل يمپەريالاردىڭ تىرەكتى ۇلتتارى، ولار «ادامزات الىپتارىن وزىنە تەلىپ المايدى. باسقانى بىلاي قويىپ، ورىس پەن قىتاي دەرجاۆالارىنىڭ بوگدە حالىقتاردى وتارلاپ، ادامدارىن زورلىقپەن اسسيميلياتسيالاپ وزىنە ءسىڭىرىپ العانىنا بۇكىل تاريح كۋا. ال زەينوللاداي سەكسەنگە سەلكىلدەپ جەتكەن قازاق اقساقالىنىڭ ءوز نامىسىن ءوزى جەرگە ۇرا «ءبىز سەكىلدى ۇساق ۇلتتار ودان قاشادى» دەپ مىڭگىرلەۋى جيركەنىش تۋدىرادى ەكەن. «ۇساق ۇلت» قىتايلار وزىنە باعىنىشتى ۇلتتاردى قوراشسىنىپ، بويمەن باسىپ جەلكەلەۋ ءۇشىن ادەيى ويلاپ تاپقان استام دەرجاۆالىق انىقتاماسى بولاتىن. «ۇساق ۇلت» - تۇككە تۇرمايتىن بەيشارا ۇلت، بودان حالىق دەگەننىڭ ءبىر بالاماسى عانا. ءوزى تۇككە تۇرمايتىن «ۇساق ۇلت» ادامزات الىپتارىن وزىنە تەلىپ الماق تۇگىلى، تاريح ساحناسىنان ءتۇسىپ قالماۋ ءۇشىن جانتالاسىپ كەلگەنىن كورمەي - بىلمەي وتىرمىز با؟
ال، «لي بايدى تۇركىلەردىڭ ۇرپاعى ەمەس» دەگەندى قايداعى ءبىر جوق «پالەدەن اۋلاق» بولۋ ءۇشىن بايبالامداپ وتىرعان كىم بار؟
لي بايدىڭ وسىدان 1310 جىل بۇرىن، كەمىندە 3000 جىلدىڭ اتا شەجىرەسى بار لي فاميليالى قىتاي وتباسىندا تۋىلعانىن ناقتى تاريحي جازبالار، مەن زەرتتەۋلەر نەگىزىندە دالەلدەنگەن سياقتى ەدى. 1300 جىلدىڭ الدىندا سۇيەگى قۋراپ قالعان ءبىر قىتاي ءۇشىن وسىنشا ۇساقتاپ، وسىنشا قۇلدىق ۇرا ازعىنداپ جانىن جالداعاندارعا اياۋشىلىق سەزىمى مە، الدە جەركەنىش سەزىمىم ايتەۋىر ءبىر ءارى-ءسارى كۇيگە تۇسەدى ەكەنسىڭ.
«ءبىز پالەسىنەن اۋلاق» دەپ ەمەس، پالەنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن سول پالەنى ءتوندىرىپ، تاريحتىن استان-كەستەن ەتكىسى كەلگەن جالعان، جالدامالى تاريحشىلاردىڭ جولىن كەسۋ ءۇشىن كۇرەسەمىز.
5. قىتاي تاريحشىسى مىڭ ءشۆيدىڭ «...تاريحي كىتاپتارداعى سۋرەتتەۋلەرگە قاراعاندا، ونىڭ سىرتقى تۇلعاسىنان تۇركى تەكتى ەكەندىگى مەنمۇندالاپ تۇرادى» دەگەن ءسوزىن كولدەنەڭ تارتقان زەينوللا قىتايدىڭ ەرتەدەگى جانە بۇگىنگى تاسقا باسىلعان ەسكەرتكىشتەرىمەن سىزبا سۋرەتتەرىنىڭ قايسىسىنان تۇركىلىك سىيپات، بەلگى-بەدەر كوردى ەكەن؟ 528 بەتتىك «لي باي - لي بو - ەلىباي» اتتى كىتاپقا ەنگىزىلگەن ونداعان لي باي بەينەسىنەن جىرتىق كوز شۇناق قۇلاق قارا قىتايدان باسقا قاي تۇركىنىڭ ەلەسىن كورىپ ەلىرىپ جۇرسىندەر؟
6. زەينوللا قىتاي يەروگليفىن قازاقشالاپ وقۋدىڭ شەبەرى ەكەن. ول سەناتور ومىربەك بايگەلدىگە جازعان «كىم قانعا قىزبايدى» دەيتىن جاعىمپاز حاتىندا: «... ەلىباي اقىن تۋرالى، ونىڭ دالا تابيعاتى جونىندە قىتايدىڭ باسقا اقىندارىنا ۇقسامايتىن ەرەكشىلىكتەرىنە ايرىقشا توقتالىپ، ونىڭ تاي - باي اتتى تاعى ءبىر ەسىمىن قازاقتىڭ بۇزاۋباي، قوزىباي، اقبوتا سياقتى ەسىمدەرىمەن سالىستىرىپ، كادۋىلگى قازاق اقىنى سياقتى سەزىممەن قالام تەربەگەن جايىم بار» دەپ كۇپىنەدى.
وۋ، اعايىندار، سىزدەرگە قىتاي يەروگليفى قازاقشا وقىلمايدى، تەك قىتايشا وقىلادى دەپ انىقتاما بەرىپ جاتۋدىڭ ءوزى كۇلكىلى بولسا دا قىتاي فاميليالارىن باسقا تىلگە اۋدارىپ، ودان ۇلتتىق ءمان-ماعىنا ىزدەپ ساندىراقتاعاندى قىتاي رازۆەدكاسىنىڭ پولكوۆنيگى كارىم اكرامي، زەينوللا سانىك، مۇقتارحان ورازبايلاردان باسقا ەسى دۇرىس ادام قۇپتاي المايدى.
ەگەر ءتايبايدى ءوز ماعىناسى بويىنشا قازاقشالار بولساق، ول «اق شولپان، وتە اق، اپپاق» دەگەندى بىلدىرەدى. ونىڭ ءتورت تۇلىك مالعا ەش قاتىسى جوق. لي بايدىڭ اناسى ەكى قابات كەزىندە تۇسىندە اقشولپاندى كورگەندىكتەن اكەسى لي كە جاقسىعا جورىپ «ءتاي ءباي» لي ءتان باي - لي باي دەگەن نىسپى بەرگەن.
7. زەينوللا سانىك ءوزىن قىتاي تاريحىن، ونىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن جەتىك بىلەتىن بىلگىر ادام سانايتىن كورىنەدى.
ول «اڭىز ادام» جۋرنالىنىڭ وسى جىلعى №9 (45) سانىندا كۇڭزى جونىندە «تولعانىپ» بىلاي دەپ جازادى:
قىتايداعى ۇيعىر، قازاق تىلدەرىندە «مىڭزى» («كۇڭ فۋدزىنىڭ ۇستازى» «كۇڭزى» («كۇڭ فۋدزى» اتتى كۇڭ فۋدزى تاعىلىمدارىنىڭ تاربيەلىك ءرولىن ۇلىقتايتىن كىتاپتار بار».
زەكەڭە ءبارى ءبىر، اۋزىنا نە تۇسسە سونى لاقىلداتا بەرەدى. قىتاي تاريحىنان قاراپايىم ساۋاتى بار ادامدار قىتايدىڭ ايگىلى ويشىلى قۇڭىزدان (ب.ج.س.د. - 551-479) مىڭزىنىڭ (ب.ج.س.د. 372-289) 190 جاس كىشى ادام ەكەنىن، سوندىقتان ءوزىن كۇڭزىنىڭ ءىلىمىن جالعاستىرۋشى شاكىرتى دەپ ەسەپتەيتىنىن بىلەتىن سياقتى ەدى.
ءاي، بىراق، ءبىزدىڭ زەكەڭە ءبارى ءبىر ەمەس پە؟!
مىنەكي، قادىرلى قازاق وقىرماندارى، زەينوللا سانىكتىڭ «دانىشپاندىق» ويلارى مەن تاريح ءبىلىم-بىلىگىنىڭ قانداي دەڭگەيدە ەكەنىنەن حاباردار بولسىن دەپ جوعارىداعى سوزدەردى جازىپ وتىرمىن.
«Abai.kz»
