اعىلشىن زەرتتەۋشىسى جانە العان ماماندىعى جاعىنان مۇعالىم حيلدا حۋكحەم كەزىندە بۇكىل ازيا جانە ەۋروپا قۇرلىقتارىن وزىنە تاۋەلدى ەتىپ، تۇتاسىمەن بيلىگىنە العان، الەمدى ايبارىمەن سەسكەندىرىپ، ءوزىن جاھاندىق  بيلەۋشى رەتىندە مويىنداتقان ۇلى ءامىر تەمىردىڭ بالا كەزىنەن باستاپ، تايتالاس تىرشىلىك كەشىپ، التىن تاققا جەتۋى مەن ودان كەتكەن ارالىقتاعى ۇزاق ۋاقىتقا دەيىنگى تۇتاس كەزەڭدى  قىرىق جىلدان اسا زەرتتەپ، ونىڭ جورىقتارىن بۇگە-شەگەسىنە دەيىن انىقتاپ، اتا-تەگىنىڭ قايدان شىققاندىعىن جانە ولاردىڭ قايدان كەلگەندىگىن تۇبەگەيلى، ۇڭىلە زەردەلەپ، ساراپتاپ، ۇلى قولباسشى تۋرالى كوپ جىلعى عىلىمي ەڭبەگىن الەمدىك  قالىڭ وقىرماندارعا ۇسىنعان ادام.

بۇعان تاعى قوسىپ ايتارىمىز، وسى عىلىمي جۇمىستىڭ بۇكىل تاۋقىمەتى مەن بەينەتىن  ارقالاي ءجۇرىپ، تالاي رەت ورتالىق ازيا ەلدەرىندە: قازاقستان (وڭتۇستىك ولكەلەردە), وزبەكستان، تۇركمەنستان رەسپۋبليكالارىندا ايلاپ ءجۇرىپ، ءامىر تەمىر جونىندە ۇلكەن، تۇبەگەيلى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. ول سونىمەن قاتار، ساقىپ قىراننىڭ جورىق جولدارىمەن: مىسىر، يران، تۇركيا، قىتاي ەلدەرىندە دە بولىپ، تابىستى جۇمىس جۇرگىزەدى. الايدا، وسىناۋ بەينەتى مەن اۋىرتپاشىلىعى كوپ ساپارلاردا ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ دەنساۋلىعىنا دا ايتارلىقتاي زيان كەلتىرەدى.

...سو ستۋدەنچەسكيح لەت ونا ۋۆلەكلاس تسەنترالنوي  ازيەي ي ۆسيۋ سۆويۋ سوزناتەلنۋيۋ جيزن پوسۆياتيلا ەە يزۋچەنيۋ. ەيۋ وپۋبليكوۆانو بولشوە چيسلو رابوت پو ەە سرەدنەۆەكوۆوي يستوري، نو گلاۆنىم ترۋدوم ياۆيلاس يستوريا و تيمۋرە، وپۋبليكوۆاننايا ۆ لوندونە كرۋپنەيشەم يزداتەلستۆوم حوددەر ي ستوۋتون. يستوريا پرينەسلا اۆتورۋ بولشۋيۋ يزۆەستنوست ي رەپۋتاتسيۋ سەرەزنوگو يسسلەدوۆاتەليا يستوري تسەنترالنوي ازي، ي ونا بىلا پريگلاشەنا ۆ بريتانسكۋيۋ ەنتسيكلوپەديۋ ۆ كاچەستۆە اۆتورا و تيمۋرە.

ۆپەرۆىە ۆ سوۆرەمەننوي ليتەراتۋرە حيلدا حۋكحەم سوزدالا يز تيمۋرا وبراز جيۆوگو چەلوۆەكا سو ۆسەمي ەگو اتريبۋتامي، پولوجيتەلنىمي ي وتريتساتەلنىمي سۆويستۆامي، سو ۆسەمي ەگو ستراستيامي ي امبيتسيامي. ەە تيمۋر پرەدستاەت ۆوەننىم گەنيەم، كلاسسنىم شاحماتيستوم.

...تيمۋر ۆىدايۋششۋيۋسيا ليچنوست. ون ۆزوشەل نا ترون ماۆەرانناحرا 10 اپرەليا 1370 گودا، ۆ تەچەني  35 لەت ون سۆويۋ ۆلاست، ي نە تولكو نە ۆىپۋسكال يز رۋك، نو ي ۋكرەپليال ەە. ۆسيۋ سۆويۋ جيزن تيمۋر پروۆەل ۆ سەدلە ي ۆسيۋ جيزن ون كوچەۆال. ۋ تيمۋرا نە بىلو نيكوگدا بەسپولەزنوي جەستوكوستي يلي سامودۋرستۆا. ون نە وتكازىۆالسيا ني وت ودنوگو يز پوەدينكوۆ، ەسلي ەمۋ بروسال ۆىزوۆ راۆنىي ەمۋ پو پولوجەنيۋ پروتيۆنيك ي ەسلي ەتو موگلو سوحرانيت جيزني ەگو ۆوينوۆ يلي جيتەلەي وساجدەننىح يم گورودوۆ. ەگو ۆوينسكايا دوبلەست پرينەسلا ەمۋ سلاۆۋ ۆەليكوگو پولكوۆودتسا. وپىت ەگو بيتۆ ۆوشەل ۆ ۋچەبنىە پلانى ۆسەح ۆوينسكيح اكادەمي ميرا.  ۆ تو جە ۆرەميا ون بىل وپىتنىم ي دالنوۆيدنىم پوليتيچەسكيم دەياتەلەم، تونكيم پرونيتساتەلنىم ديپلوماتوم. تاكوۆىم پرەدستاەت ۆلاستيتەل ماۆەرانناحرا  ۆ ترۋداح  حيلدا حۋكحەم.

دەگەنمەن، بۇل عىلىمي جۇمىسقا قوسىپ، ناقتىلاپ ايتارىمىز، ءامىر تەمىردىڭ شىققان تايپاسى مەن رۋىنىڭ كوپ رەتتە ءجۇردىم-باردىم ايتىلاتىندىعى. ءامىر تەمىردىڭ ءتۇبى نايماننىڭ بارلاس رۋىنان شىققان. بۇل ويىمىزدى تەرەڭدەتىپ، وسى سايتتىڭ ورىس ءتىلدى وقىرماندارىنا دا جەتكىزسەك دەپ ويلايمىز: «ەتو تيۋركسكوە  پلەميا (نايماندار) سىگرالو بولشۋيۋ رول ۆ يستوري تسەنترالنوي ازي. ون  بىل ودين يز سامىح ۆلياتەلنىح ي موگۋششەستۆەننىح تيۋركسكيح پلەمەن. ەگو ۆوجدي ۆسەگدا نوسيلي پوچەتنوە زۆانيە نويونوۆ ي پولزوۆاليس يسكليۋچيتەلنىم دوۆەريەم چينگيسحانا. وني بىلي ك نەمۋ بليزكي ي يم پورۋچاليس نايبولەە وتۆەتستۆەننىە پورۋچەنيا.

زاۆوەۆاۆ ماۆەرانناحر، چينگيسحان ۆىدەليل ۆ ۋدەل يم لۋچشۋيۋ چاست سۆويح نوۆىح ۆلادەني – كاشكاداريۋ، گدە  چاست يز نيح وستاليس ناۆەچنو. ۆ پوسلەدۋيۋششيح ۆەكاح وني پرينيالي ساموە اكتيۆنوە ۋچاستيە ۆ بوربە زا ۆلاست ۆ ماۆەرانناحرە.

بۇعان قوسا، حيلدا حۋكحەمنىڭ عىلىمي ەڭبەگىن وقي وتىرىپ، شىڭعىس حان جانە ءامىر تەمىرگە بايلانىستى كوپ وقيعالاردىڭ ورىن العان اۋماقتارى مەن ولاردىڭ حاندىق قۇرعان جانە بيلىك جۇرگىزگەن اتا قونىستارى ايتارلىقتاي دالدىكپەن، تالدانىپ، ساراپتالىپ كورسەتىلگەن. وعان مىسال رەتىندە، وسى ەڭبەكتەگى مىنا جولداردى ايتا كەتەيىك: … ون  تاكجە (چينگيسحان)  پولزوۆالسيا سلۋجبوي ۋيگۋروۆ، ۆەتۆ تيۋركسكوگو ناسەلەنيا، ناسەلياۆشيح رازليچنىە وازيسى سەۆەرنوگو تاريما، پو سوسەدستۆۋ س سەميرەچەم, گدە ناحوديلاس حانسكايا ستاۆكا چينگيسحانا.   وني يمەلي   شيروكيە تورگوۆىە سۆيازي ي ۆ زناچيتەلتنوي ستەپەني رازۆيتۋيۋ كۋلتۋرۋ، ليتەراتۋرۋ ي پيسمەننوست، كوتورۋيۋ ۆەليكي حان پرينيال دليا سۆوەگو سوبستۆەننوگو نەگراموتنوگو نارودا. س ەتوي تەرريتوري ي ناچالوس زاۆوەۆانيە كيتايا ۆ 1211 گودۋ ي ۆ 1215 گودۋ.

عىلىمي ەڭبەكتىڭ تاعى ءبىر ارالىعىندا، مىنانداي جازبالاردى وقيسىڭ: ... ون سام (شىڭعىس حاندى ايتادى) نازۆال سۆوە وبەدەنيۆشەەسيا ۆويسكو  مين - گول، كوتوروە ۆ پوسلەدسۆي پريمەنيالوس كيتايتسامي ك ەگو نارودۋ، ا زاودنو نازۆال تاك تەح، كتو پريسوەدەنيلسيا ك نەمۋ. (قازىرگى كەيبىر عالىمسىماق جازعىشتاردىڭ «موڭعول» دەپ ايتىپ جۇرگەنى وسى عوي. مىنا سويلەمدەرگە قاراساڭ، ەشقانداي دا «موڭگول» ەمەس، «مىڭ قول» دەگەن سوزدەن شىققانى انىق ايتىلىپ تۇر. ءتىپتى، ولار موڭعول قىراتتارىندا جۇرگەن دەپ اۋلەكلەنەدى. قازىرگى موڭعول اۋماعىندا ول كەزدە قىتاي كورولدىكتەرمەن  ۇنەمى تايتالاس سوعىس جۇرگىزگەن قالماقتىڭ سولتۇستىك حاندىقتارى مەكەندەگەن. كەيىننەن، ولار قىتايدان قىرعىن تاپقان سوڭ، بوس قالعان دالاعا بىرنەشە عاسىردان كەيىن كەلگەن ورمان بۋرياتتارى.  )

مىنە، وسىنداي سويلەمدەردى وقي كەلە، كەزىندە ساياحاتشى جانە ساۋداگەر ماركو پولونىڭ شىنىمەن دە ءوز جازبالارىندا، ورتالىق ازيا ەلدەرىن «موڭعولدار»  جانە «تاتارلار» دەپ ۇلكەن قاتەلىكتەر جىبەرگەندىگىن اڭعاراسىڭ. وسىعان قاراپ، كەيىنگى كوپتەگەن جازۋشىلار جانە عالىمدار قاتە پىكىرگە بوي الدىرعان. ءبىزدىڭ ايتارىمىز، ءاربىر تاريحي جۇمىستى جازاردا، تەرەڭ زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، تالداپ، سالىستىرمالى تۇردە جازۋ كەرەك. ايتپەسە، قازىرگى موڭعول (مۇڭعۇل، مىڭ قول ) اتالعان بۋرياتتار شىڭعىس حان وقيعاسىنا ەشقانداي قاتىسى جوق ەل-جۇرت دەۋگە شىنىمەن دە بولادى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz