شالكيىز جىراۋدىڭ تولعاۋى جانە سۇلتان سەيداليندەردىڭ قوستانايداعى قىستاۋى

اڭداتۋ: جىراۋلار پوەزياسى جانە ماعاۋين

شالكيىز جىراۋدىڭ شىعارمالارى قاتارىنان پوەتيكالىق قۋاتى مەن تاريحيلىعى تۇرعىسىنان ەرەكشە كوزگە تۇسەتىن تۋىندىسى – تەمىر بيگە ايتقان تولعاۋى. تەمىر بي – نوعايلى ورداسىنىڭ نەگىزىن قالاعان داڭقتى ءامىرشى، قولباسشى ەدىگە ءبيدىڭ ۇرپاعى. بۇگىنگى تاڭدا زەرتتەۋشىلەر اتالعان تۋىندىنى جىراۋدىڭ «بي تەمىرگە ايتقان ءبىرىنشى تولعاۋى» جانە «بي تەمىردى حاج ساپارىنان توقتاتۋعا ايتقانى» دەپ ايشىقتايدى. ءبىرىنشى تولعاۋداعى:

اسپاندى بۇلت قۇرسايدى –
كۇن جاۋارعا ۇقسايدى.
كولدەردە قۋلار شۋلايدى –
كوك شاۋلىدەن ول ايۋان
سوققى جەگەنگە ۇقسايدى.
كوپ ىشىندە ءبىر جالعىز
كوپ مۇڭايىپ جىلايدى –
كۇيبەندەسكەن كوپ جامان
ءسوزى تيگەنگە ۇقسايدى! – دەپ تورىعۋ، قاپالانۋ، مۇڭ شاعۋمەن باستالاتىن تولعاۋدىڭ جىر شۋماقتارى بۇدان ءارى شيرىعىپ، بيلىك يەسىن كوككە كوتەرە ماداقتايدى. جىردىڭ سوڭعى شۋماقتارىندا جىراۋ امىرشىگە بەرگەن سەرتىنە ادال جانە ول ءۇشىن جانىن بەرۋگە دايار ەكەندىگىن پاش ەتەدى:

سەن – التىنسىڭ، مەن – پۇلمىن،
سەن – جىبەكسىڭ، مەن – ءجۇنمىن،
سەن – سۇلتانسىڭ، مەن – قۇلمىن،
سەن – سۇڭقارسىڭ، مەن – قۋمىن،
جەمساۋىڭا كەلگەندە،
سوم جۇرەگىم ايامان!
ساعان – دۇسپان، ماعان – جاۋ،
كەرەكتى كۇنى الدىڭدا
عازيزلەنگەن سۇلتان، جانىم ايامان!

بۇل – ورتاعاسىرلىق پوەزياعا ءتان ودا جانرىنىڭ، ياعني ماداقتاۋ، دارىپتەۋ جىرىنىڭ بيىك ۇلگىسى. جىراۋلىق پوەزيانى ۇلت رۋحانياتىنا قايتا ورالتقان مۇقتار ماعاۋيننىڭ سوزىمەن ايتساق، «قۇزدان قۇلاعان سەلدەي ەكپىندى، قۋاتتى پوەزيا»!

شالكيىز جىراۋدىڭ اتى اتالعان تولعاۋىن جانە جالپى جىراۋلىق پوەزيانىڭ ۇلگىلەرىن رۋحانيات تاريحتىڭ كونە كومبەسىنەن ارشىپ الىپ، قازىرگى قولدانىستاعى جازۋ ۇلگىسىمەن جاريالاعان جانە جىراۋلار شىعارماشىلىعىنا قاتىستى العاش تولىمدى عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن عالىم – اتاقتى جازۋشى مۇقتار ماعاۋين. كونە رۋحاني مۇراعا قاساڭ تاپتىق كوزقاراسپەن قاراعان كەڭەستىك داۋىردە جىراۋ-جىرشى تۋىندىلارىن جاريالاۋ قارەكەتى عالىمعا ۇلكەن تاۋەكەلدىلىك پەن ەرجۇرەك باتىلدىقتى قاجەت ەتكەنى – تاريحي شىندىق. م. ماعاۋيننىڭ باتىلدىقتى «قۇرىقتاعان» ەرلىك ءىسى ارقاسىندا جىراۋلار پوەزياسى بۇگىنگى تاڭدا قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ كەڭ ارناسى بولىپ قالىپتاستى جانە ونى كەشەندى تۇردە زەرتتەۋ ءوز جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى.

شاعىن مازمۇنعا قۇرىلعان ءبىزدىڭ ماقالامىزدىڭ باستى ماقساتى – شالكيىز جىراۋدىڭ بي تەمىرگە ايتقان تولعاۋى قاي جەردە العاش  جازباعا حاتتالعاندىعىن تاريحي دەرەكتەر مەن ارحيۆتىك مۇراعاتتار نەگىزىندە ايقىنداۋ بولىپ تابىلادى. نەگىزىندە، اۋىزشا جەتكەن مۇرانىڭ جازباعا تۇسكەن ۋاقىتى، مەزگىل-مەكەنى زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن اسا ماڭىزدى. مۇنى شىعارمانىڭ قايتا دۇنيەگە كەلۋىمەن پارا-پار قۇبىلىس دەپ تانۋعا جانە ونى عىلىمي تۇرعىدا زەردە-پايىم تارازىسىنا تارتقاندا، ءتورت تاعانداپ تابان تىرەيتىن تابالدىرىق ەسەبىندە ساناۋعا بولادى.

كومبە

شالكيىزدىڭ تولعاۋى 1875 جىلى «زاپيسكي ورەنبۋرگسكوگو وتدەلا يمپەراتورسكوگو رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا» (زوويرگو) جيناعىنىڭ 1875 جىلى ورىنبوردا جاريالانعان ءىىى باسىلىمىندا «قازاق پوەزياسىنىڭ ۇلگىلەرى» (وبرازتسى كيرگيزسكوي پوەزي) دەپ اتالاتىن 170 بەتتىك كولەمدى جيناقتىڭ قۇرامىندا جاريالاندى (1 سۋرەت).

1 سۋرەت. جيناقتىڭ العاشقى بەتى.

وندا اتالعان تولعاۋدان باسقا «قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى»، «قوقاندىقتاردىڭ قوقايى»، «بولىق پەن ەلتايدىڭ ايتىسى» (قىز بەن جىگىت ايتىسى - اۆت), سىندى ليريكالىق جانە ەپيكالىق سيپاتتاعى جىر ۇلگىلەرى بار. سونىمەن قاتار «كەنەسارى تۋرالى جىر» اتتى كولەمدى تۋىندى دا ەنگەن. ولەڭ-جىرلاردىڭ قازاق تىلىندەگى مازمۇنى اراب قارپىمەن تاڭبالانىپ، جانىنا ورىس تىلىندەگى اۋدارماسى دا قوسا بەرىلگەن. حالىق مۇراسىن جيناپ، ونى حاتتاعان اۆتورلاردىڭ ەسىمى مەن اكەسىنىڭ اتى باس ارىپپەن تاڭبالانىپ، ال ولاردىڭ ءزاۋ-زاتىن بەلگىلەيتىن سويى تولىق كورسەتىلگەن. جيناقتى باسىلىمعا دايىنداعان اۆتورلار – يمپەراتورلىق ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ ورىنبور بولىمشەسىنىڭ مۇشە-قىزمەتكەرى (مۇشە-كوررەسپوندەنتى - اۆت.) سۇلتان ت. ا. سەيدالين جانە قوعامنىڭ تولىق مۇشەسى س. ا. جانتۋرين. ولاردىڭ اتى-ءجونىن تولىق قازاقى مانەردە تارقاتا ايتساق – تىلەۋمۇحامبەت ايتورەۇلى سەيدالين جانە سەيىتحان احمەتۇلى جانتۋرين.

جانتۋرين – سەيدالين-2 – راسپوپوۆ

جازباداعى اۆتورلاردىڭ ۇلەستەرى مىناداي: س. جانتۋرين – جيناقتىڭ ەكىنشى بولىگىندەگى كەنەسارى حان تۋرالى كولەمدى جىردى جازباعا تۇسىرگەن جانە ونىڭ ورىسشا نۇسقاسىن اۋدارعان كىسى. مۇنى جىردىڭ سوڭىنداعى «اۋدارعان سۇلتان جانتۋرين. 1-ءشى قازان 1972 جىل. ورىنبور قالاسى» (2 سۋرەت) دەگەن جازۋدان اڭعارامىز (2 سۋرەت).

2 سۋرەت. كەنەسارى تۋرالى جىردىڭ سوڭىنا جازىلعان جازۋ.

سەيىتحان سۇلتان – شىعىس وردانىنىڭ (كەيىن قوستاناي ۋەزى) بيلەۋشىسى، اعا سۇلتان احمەت ءجانتۋريننىڭ بالاسى. احمەت سۇلتان وردانىڭ بيلەۋشىسى رەتىندە قازاق بي-باعلاندارىنىڭ بالالارىن ورىنبوردا اشىلعان ورىسشا وقۋ ورىندارىندا وقىتۋعا كوپ ۇلەس قوسقان لاۋازىم يەسى. تاريحشى عالىم جانىبەك يسمۋرزين جانتۋريندەردى قازاق حاندىعىنداعى بەدەلدى، بيلەۋشى جادىك اۋلەتىنىڭ ۇرپاعى، ءحۇىىى عاسىردىڭ 70-جىلدارى حيۋادا بيلىك قۇرعان قايىپ حاننىڭ ءزاۋزاتىنان تاراعان تورە تۇقىمى دەپ تانيدى.

سەيىتحان جانتۋرين زەرتتەۋشىلەرگە ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى كەزەڭدە باسپا بەتىنەن جاريالانعان باسقا دا ەڭبەكتەرىمەن دە تانىس. ايتالىق، ونىڭ 1883 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتەن شىعاتىن «كوننوزاۆودستۆا» جۋرنالىنىڭ №7 سانىندا قازاقتاردىڭ جىلقى شارۋاشىلىعىنان وچەركتەر» (وچەركي كيرگيزسكوگو كونەۆودستۆا) دەگەن كولەمدى، تانىمى مول زەرتتەۋى جاريالانادى.

جيناقتىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى، ياعني قازاق پوەزياسىنىڭ سان الۋان ۇلگىلەرى (شالكيىز جىراۋدىڭ تولعاۋى دا وسىنىڭ ىشىندە) توپتاستىرىلعان بولىگى – تىلەۋمۇحامبەت سەيداليندىكى. ول ءوزى جيناپ، باسىلىمعا توپتاستىرعان ولەڭدەردىڭ مازمۇنىن ورىسشاعا جولما-جول اۋدارعان. ورىسشا اۋدارمانىڭ «قۇيرىق-جالىن تۇزەپ»، «كەكىلىن ءتۇيىپ»، پوەتيكالىق ورنەكپەن ولشەپ-ورنەكتەگەن كىسى – ورىس گەوگرافيالىق قوعامى ورىنبور بولىمشەسىنىڭ تولىق مۇشەسى پ. ن. راسپوپوۆ.

ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن قازاق زيالىلارىنىڭ قاتارىندا سەيداليندەردىڭ اۋلەتىنەن ەكى اتاقتى ەسىم قاتار اتالادى. ولاردىڭ ءبىرى – المۇحامبەت كۇنتورەۇلى سەيدالين. ول – تورعاي وبلىس ىرعىز ۋەزى باسشىسىنىڭ اعا كومەكشىسى لاۋازىمىندا قىزمەت جاساپ، ۋەزد تەرريتورياسىندا قازاق بالالارىنا ارنالعان ورىس-قازاق مەكتەپتەرىن اشۋعا بەلسەندى اتسالىسقان لاۋازىم يەسى. ەكىنشىسى، ءبىزدىڭ ارنايى ءسوز ەتەتىن كەيىپكەرىمىز، تىلەۋمۇحامبەت ايتورەۇلى سەيدالين.

سەيداليندەر – كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىردىڭ ۇرپاعى. تاريحشى ارمان قيات بۇل بيلەۋشى اۋلەتتىڭ شەجىرەسىن بىلايشا تارقاتادى: ابىلقايىر – نۇرالى – سەيدالى. ال سەيدالىدان كۇنتورە مەن ايتورە تۋادى. كۇنتورەدەن – المۇحاممەد، ايتورەدەن – تىلەۋمۇحامبەت (تولىعىراق: سەيدالين جانە قوستاناي قالاسى: جوعالعان توپونيمدەر // https://abai.kz/post/190238).

ايتورەۇلى تىلەۋمۇحامبەت (ونى المۇحامبەت سەيدالينمەن شاتاستىرماس ءۇشىن «سەيدالين-2» دەپ اتاعان) 1855 جىلى ورىنبورداعى نەپليۋەۆ اتىنداعى كادەت كورپۋسىن تامامداعاننان كەيىن اسكەري قىزمەتتە بولادى جانە تورعاي وبلىسى قۇرىلعان ۋاقىتتا ۇزاق جىلدار نيكولاەۆسك (قوستاناي) ۋەزى باسشىسىنىڭ اعا كومەكشىسى قىزمەتىن شتابس-روتميستر اسكەري شەنىندە اتقارادى. لاۋازىمدى اكىمشىلىك قىزمەتپەن قاتار قازاقشا حات تانىپ، ورىسشا ءبىلىم العان زيالىلاردىڭ وكىلى رەتىندە ەل اراسىنان فولكلورلىق مۇرالاردى حاتقا ءتۇسىرىپ، قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى جايىنان حابار بەرەتىن جازبالار جازعان. ايتالىق، ول 1870 جىلى قازان قالاسىنان شىققان «زوويرگو»-نىڭ ءى باسىلىمىندا قازاقتاردىڭ شارۋاشىلىعى جايىندا «تورعاي القابىنداعى ەگىنشىلىكتىڭ دامۋى» (و رازۆيتي حلەبوپاشەستۆا پو باسسەينۋ رەكي تۋرگاي) اتتى زەرتتەۋ ەڭبەك جازادى. وندا تورعاي وڭىرىندەگى ەگىنشىلىك شارۋاشىلىعىن قالىپتاستىرۋعا تاريحي ۇلەس قوسقان قىپشاق سەيىتقۇل تۋرالى تولىمدى دەرەكتەر بار. 1874 جىلى ت. سەيدليننىڭ «ۆەستنيك ەۆروپى» جۋرنالىنىڭ №12 سانىندا «قازاق ولەڭدەرى» (كيرگيزسكيە پەسني) دەگەن تاقىرىپپەن قازاق ليريكالىق ولەڭدەرىن جاريالايدى. ول ولەڭدەر بىزدەر تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان جيناققا، ياعني 1875 جىلعى باسىلىمعا دا كىرەدى. ونداعى ولەڭدەردى ورىس تىلىندە پوەتيكالىق ورنەكتەگى اۋدارماسىن پ. راسپوپوۆ جاسايدى. بۇل كورىنىستەن بىزدەر ت. سەيدالين مەن ورىس گەوگرافيالىق قوعامى ورىنبور بولىمشەسىنىڭ تولىق مۇشەسى پ. راسپوپوۆتىڭ اراسىندا شىعارماشىلىق بايلانىس بولعانىن بايقايمىز. پ. راسپوپوۆ كەيىن، ياعني 1885 جىلى ورىنبور قالاسىندا «وبرازتسى كيرگيزسكوي پوەزي ۆ پەسنياح ەپيچەسكوگو ي ليريچەسكوگو سودەرجانيا، پەرەلوجەننىح ۆ رۋسسكيە ستيحي» دەگەن اتاۋمەن جەكە كىتاپ ەتىپ باستىرىپ شىعارادى.

ت. سەيدالين جيناقتىڭ ءوزى حاتتاعان بولىگىنە «اۋدارعان سۇلتان ت. سەيدالين-2. توبىل وزەنى. 6 قاراشا 1872 جىل» (2 سۋرەت) دەگەن مالىمەت قالدىرعان.

2 سۋرەت. ت. سەيداليننىڭ جازباسى.

توسىن تۇسپال

بۇل مالىمەتتىڭ زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن ماڭىزى زور. سەبەبى ول اتاقتى تولعاۋدىڭ قاي جەردە العاش حاتقا تۇسكەنىنەن حابار بەرەدى. ول، جازبادا تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازىلعان، توبىل وزەنىنىڭ بويى. بىراق توبىل – وڭتۇستىك-باتىستان سولتۇستىككە قاراي سۇلاپ اعىپ جاتقان ۇزىن وزەن. عىلىم ناقتىلىقتى قاجەت ەتەدى، سوندىقتان عىلىمي ورتادا اتالعان تولعاۋ توبىل وزەنىنىڭ قاي جەرىندە حاتتالعان دەگەن ساۋال وزىنەن-ءوزى تۋىندايتىنى انىق. بۇعان بىزدەر «شالكيىز جىراۋدىڭ بي تەمىرگە ايتقان تولعاۋى قازىرگى قوستاناي قالاسىندا جازىلعان» دەگەن توسىن تۇسپالىمىزدى ۇسىنامىز. بۇل – بۇرىن-سوڭدى كوتەرىلمەگەن، جىراۋلار پوەزياسىنىڭ ءمان-ماڭىزىن قاۋزاپ جۇرگەن جانداردى، سونىمەن قاتار قالىڭ جۇرتىشىلىقتى دا ەلەڭ ەتكىزەتىن جاڭالىق. سەبەبى شالكيىز جىراۋ قايدا، قوستاناي قالاسى قايدا؟ ءبىر-بىرىمەن تەڭەسپەيتىن، قاتارلاسپايتىن، قابىسپايتىن ۇعىمدار!

مۇنداي توسىن جاڭالىققا قيسىندى دالەل كەرەك ەكەندىگى انىق. ال وعان ءبىزدىڭ قولىمىزدا قانداي دالەل بار؟ دەرەك «قونعان»، ءدامى بار دالەل رەتىندە ت. سەيداليننىڭ 1879 جىلدىڭ 30 قاراشا كۇنى ترويتسك قالاسىنان تورعاي وبلىسىنىڭ اسكەري گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ اتىنا جازعان راپورتىنداعى مالىمەتتەرگە نازار اۋدارامىز. سول بايانحاتقا تىركەلگەن مالىمەتتەر، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، توسىن تۇسپالدىڭ شىندىققا قيسىندىلىعىن قۋاتتايدى.

ورداباي – قوستاناي – نارتايلاق – ءومىرتاي

1879 جىلدىڭ جاز ايىندا نيكولاەۆسك ۋەزىنىڭ ورتالىعى بولىپ تورعاي وبلىسى اشىلعان 1869-70 جىلدارى بەلگىلەنگەن توبىل وزەنىنىڭ ورتا اعىسىنداعى «ورداباي-توعاي» دەگەن جەردى ءوز كوزىمەن كورۋگە كەلگەن گۋبەرناتور ا. كونستانتينوۆيچ بولاشاق قالا ورىنىن سانيتارلىق-ەكولوگيالىق تۇرعىدان جاراتپاي، «ورداباي-توعاي»-دان تومەن ءجۇرىپ، توبىل وزەنى بويىنان 18 ۆەرست جەردى شولىپ، جاڭا قونىستىڭ ورنىن ىزدەيدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ول ءوزى شولىپ شىققان القاپتاعى قازاق قىستاۋلارىنىڭ يەسى مەن وندا قىس مەزگىلىنە دايىندالاتىن مال ازىعىنىڭ ء(شوپتىڭ) كولەمىن انىقتاۋدى شتابس-روتميستر ت. سەيدالينگە تىكەلەي جۇكتەپ، ارنايى تاپسىرادى.

ت. سەيدالين گۋبەرناتوردىڭ تاپسىرماسىن كۇز ايىندا بۇلجىتپاي ورىنداپ، 1879 جىلدىڭ 30 قازانىندا وعان راپورت (بايانحات) جازادى. وندا ول جاز ايىندا گۋبەرناتوردىڭ ءوزى باس بولىپ وزەندى جاعالاعان 18 شاقىرىمدىق جاعالاۋدىڭ، ياعني «ورداباي-توعاي» مەن «ءومىرتاي» قونىستارى اراسىنداعى گەوگرافيالىق لاندشافتىنى سيپاتتايدى، كوزبەن شامالانعان 1 شاقىرىمدىق مەجەدەگى سىزبا كارتا دايىندايدى. راپورتتىڭ رەسمي اتاۋى مىناداي: «وپيسانيە ۋرداباي-توگايا ي سمەجنو لەجاششيح س نيم نيجە پو تەچەنيۋ ر. توبولا مەستنوستەي، وبوزرەۆاۆشيحسيا گ. ۆوەننىم گۋبەرناتوروم تۋرگايسكوي وبلاستي لەتوم 1879 گ.، س پريلوجەننىم ك نەمۋ گلازومەرنوگو پلانا ۆ 1 ۆەرستنوم ماسشتابە» (تولىعىراق: قوستاناي: وزەن وتكەلىنەن شاھار اتاۋىنا دەيىن // https://abai.kz/post/197416 ).

بايانحاتتا ت. سەيدالين وزەن جاعالاۋىنىڭ گەوگرافيالىق كەسكىن-كەلبەتىن بىلايشا سيپاتتايدى: «...ناچينايا، پريبليزيتەلنو، س 2-ح ۆەرستنوي شيرينى، ۋرداباي-توگاي تولكو ۆ ودنوم مەستە سۋزيلاس دو 1 يلي دو 1,5 ۆەرست، دوستيگنۋۆ دالەە، نيجە پو تەچەنيۋ رەكي، نايبولشەي سۆوەي شيرينى ي كونچاياس برودوم ۋرۋس-ۋتكۋل، زا كوتورىم ناچيناەتسيا درۋگوي ۋچاستوك – كۋستاناي س برودوم توگو جە يمەني چەرەز توبول ي س سمەجنو لەجاششيم س نيم نيجە، پو تەچەنيۋ توبولا ك ۋروچيششەم نارتايلياك ي درۋگيم زالەجام پوسلەدنيم دو مەستنوستي ۋمۋرتاي، ۆەرحنەيۋ چاستيۋ كوەگو كونچيلوس وبوزرەنيە مينۋۆشەگو لەتا. تاكيم وبرازوم، ۆ پريلاگاەمىي ك سەمۋ وپيسانيۋ پلان ۆوشەل ۋرداباي-توگاي سو ۆسەمي ۋچاستكامي، لەجاششيمي مەجدۋ نيم ي ۋمۋرتاەم نا پروتياجەني، پريمەرنو، 18 س نەبولشيح ۆەرست».

وسىلايشا ول گۋبەرناتور شولىپ وتكەن مەجەدە «ورداباي-توعاي»، «قوستاناي»، «نارتايلاق» جانە اتاۋى بەلگىسىز ءتورت قونىس بار ەكەنىن، وندا قاي اۋىلداردىڭ قىستاۋى ورنالاسقانىن جانە قانشا مولشەردە ازىق ءشوپ دايىندالاتىن كەستەلەپ كورسەتىپ، ناقتى انىقتايدى (3 سۋرەت).

3 سۋرەت. ت. سەيداليننىڭ راپورتىنداعى قوستاناي قالاسىنىڭ ورنىنداعى قازاق قىستاۋلارى تۋرالى كەستەلىك مالىمەت.

ايتالىق، «قوستاناي» قونىسىنان كەيىنگى «نارتايلاق» قونىسىندا كىمدەردىڭ قىستاۋى ورنالاسقانىن ول بىلايشا ايقىندايدى: «نا ۋروچ. نارتايلياك: 1-يا زيموۆوچنايا گرۋپپا يز 12 كيبيتوك تاك نازىۆاەمىح تۋلەنگۋتوۆ توگو جە اۋلا، 2-يا ي 3-يا يز 7 كيبيتوك ابيلەۆىح، توگو جە اۋلا; 4-يا، يز 2 كيبيتوك اكداۆلەتوۆىح توگو جە اۋلا; 5-يا، يز 2-ح كيبيتوك تۋماباەۆا توگو جە اۋلا; 6-يا ي 7 كيبيتوك ۋتەميسا بۋلەكباەۆا توگو جە اۋلا; 7-يا يز 2 كيبيتوك سۋلتانا كۋنتيۋرە سەيدالينا، توگو جە اۋلا ي 8-يا يز 12 كيبيتوك سۋلتانا ايتيۋرە سەيدالينا توگو جە اۋلا». ارحيۆ مۇراعاتىنداعى اتالعان اقپارات وقىرماندارعا انىق كورىنۋى ت. سەيدالين جازعان اقپاراتتى بىزدەر زاماناۋي كەستەگە سالىپ ۇسىنىپ وتىرمىز (4 سۋرەت):

4 سۋرەت. ت. سەيداليننىڭ راپورتىنداعى قوستاناي قالاسىنىڭ ورنىنداعى قازاق قىستاۋلارى تۋرالى كەستەلىك مالىمەتتتىڭ زامانۋي نۇسقاسى.

سەيدالين كەستەلەگەن تىزىمىنەن «نارتايلاق» قونىسىندا №7 جانە №8 رەتتىك سانمەن بەلگىلەنگەن كۇنتورە مەن ايتورە سەيداليندەردىڭ قىستاۋى قاتار ورنالاسقانىن كورەمىز. ولاي بولاتىن بولسا، 1872 جىلى ايتورەۇلى تىلەۋمۇحامبەت شالكيىز جىراۋدىڭ بي تەمىرگە ايتقان تولعاۋىن «قوستاناي وتكەلى» ماڭىندا ورنالاسقان اكەسىنىڭ قىستاۋىندا حاتقا تۇسىرگەن دەپ تۇسپالداۋىمىزعا بولادى.

ايتپاقشى، جاڭا قونىسقا كوشكەن پەرسەلەندەردى ورنالاستىرۋ ماسەلەسىن العاشقى جىلدارى ت. سەيدالينگە جۇكتەلىپ، ول 1881-1884 جىلدار ارالىعىندا بولاشاق قالانىڭ ۋاقىتشا باسشىسى قىزمەتىن اتقارادى. بۇل قىزمەتتى ول، تاريحي دەرەكتەردىڭ بايانداۋىنشا، قالانىڭ ىرگەسىندەگى اكەسىنىڭ قونىسىندا وتىرىپ جۇرگىزەدى. سول جىلداردىڭ بىرىندە قازاق جۇرتى مەن جاڭا قونىسقا كەلىپ جاتقان پەرەسەلەندەر اراسىندا قاندى وقيعاعا ۇلاسقان قاقتىعىس كەزىندە باس ساۋعالاپ قاشقان قازاق كىسىلەرى سەيداليننىڭ قىستاۋىن پانالاعانى، سول كەزدە تىلەۋمۇحامبەت ءوزىن قۋعىنشىلارعا ۇكىمەتتىڭ لاۋازىمدى قىزمەتكەرى رەتىندە تانىستىرىپ، ولاردى ساباسىنا تۇسىرگەنى دە تاريحي جازبا دەرەكتەرگە تىركەلگەن.

ءتۇيىن: توبىل نەمەسە قوستاناي داپتەرى

تۇيىندەي كەلگەندە، توبىل وزەنىنىڭ سول جاق جاعالۋىنا ءبىر-بىرىمەن قاتار تۇسكەن اعايىندى سەيداليندەردىڭ قىستاۋى قازىرگى قوستاناي قالاسىنىڭ ورنىندا بولدى جانە ول قونىستى قازاقتار «نارتايلاق» دەپ اتاعان. سول قونىستا تىلەۋمۇحامبەت سەيدالين اق قاعازدى الا تۇسكە اينالدىرعان قولجازباسىنىڭ سوڭعى نۇكتەسىن قويىپع قازاق پوەزياسىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىن وشىرىلمەس سيامەن «قاپتاۋدى» تامامداعان. بۇگىنگى تاڭدا «نارتايلاق» قونىسى – توبىل وزەنى بويىنا قاناتىن جايعان قوستاناي قالاسىنىڭ «كسك» دەپ اتالاتىن سولتۇستىك-شىعىس بولىگى.

العاشقىدا ۇكىمەت قامقورلىعىمەن «قوستاناي وتكەلى» مەن «ءابىل-ساي» اراسىنداعى تۇرعىن-جايلاردىڭ سالىنۋى نەگىزىندە پايدا بولعان پەرسەلەندەر قونىسى كەيىن كەڭەيىپ، تورعاي گۋبەرناتورى شولىپ وتكەن 18 شاقىرىمدىق وزەن جاعالاۋىن جاعالاي ورنالاستى. قالانىڭ وزەن بويىنداعى شەت-شەكاراسى كەشەگى كەڭەس داۋىرىنە دەيىن سول مەجەنىڭ توڭىرەگىندە بولدى. اعايىندى سەيداليندەر قىستاۋى، سونىمەن قاتار قازاقتىڭ وزگە اۋىلدارىنىڭ قونىستارى دا بىرتە-بىرتە كەڭەيگەن قالانىڭ استىندا قالدى.

قوستاناي قالاسى ءبىز بىلمەيتىن «قۇپيالاردى» بۇگىپ جاتقانىن بۇعان دەيىن دە بىرنەشە مارتە جازعانبىز. ت. سەيدالين جازباعا تۇسىرگەن شالكيىز جىراۋدىڭ تولعاۋىنا قاتىستى توسىن مالىمەت تە سول باستامالاردىڭ قاتارىنان ورىن الاتىنى ءسوزسىز. قازاق رۋحانياتىنا قىزىعاتىن كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتار تاراپىنان اتالعان تولعاۋ قاي جەردە العاش جازباعا حاتتالاعان دەگەن ساۋال تۋىنداعاندا، بۇگىنگى قوستاناي شاھارىن ەسكە الۋىمىز قاجەت-اق!

العاشقى دەمەكشى، تەمىر ءبيدىڭ اتاسى، التىن وردانىڭ داڭقتى بيلەۋشىسى ەدىگە بي تۋرالى جىر دا قوستاناي وڭىرىندە العاش رەت جازباعا تۇسكەن ەدى. ونى 1842 جىلى قۇشمۇرىن كولىنىڭ جاعاسىندا شىڭعىس ءۋاليحانوۆ پەن احمەت جانتۋرين، جەتى جاسار شوقاننىڭ قاتىسۋىمەن جۇماعۇل جىرشىدان جازىپ العان العانى زەردەلى زەرتتەۋشىلەرگە بەلگىلى. «ەدىگە» جىرى سىندى التىن وردا ءداۋىرىنىڭ اسىل مۇراسى حاتتالعان قولجازبانى عالىمدار ش.ءۋاليحانوۆتىڭ «قۇشمۇرىن داپتەرى» دەپ اتايدى (تولىعىراق: قازىنالى قۇسمۇرىن قۇپياسى: https://egemen.kz/article/251432-qazynaly-qusmuryn-qupiyasy ). ەندى وسىنداي تانىم-تۇيسىكتى شالكيىز جىراۋدىڭ بي تەمىرگە ايتقان تولعاۋىنا قاتىستى دا ايتۋىمىزعا بولادى. مۇنى تىلەۋمۇحامبەت سەيداليننىڭ «توبىل داپتەرى» (تۇپنۇسقالىق نەگىزدە) نەمەسە قازىرگى قالىپتاسقان تاريحي-گەوگرافيالىق شىندىق نەگىزىندە «قوستاناي داپتەرى» دەپ اتاساق تا، ورىندى ءارى قيسىندى بولاتىن سىندى!

الماسبەك ابسادىق،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.

قوستاناي قالاسى

Abai.kz