رەسەيگە قاتىستى ءبارىمىز سەنگەن 9 اڭىز جوققا شىعارىلدى

ۋكرايناداعى سوعىستىڭ باستالعانىنا 5 اي بولدى. وسى كەزەڭدە رەسەيگە ادامزات تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان الاپات سانكتسيالار سالىندى. الايدا رف جايراپ قالعان جوق، سوعىستى دا توقتاتپادى، كەرىسىنشە الدا «سوعىس گەوگرافياسىن كەڭەيتەتىنىن» جاريالادى. سوندا ەش اسەرى بولماعانى ما؟

رەسەيگە قاتىستى ءبارىمىز سەنگەن 9 اڭىز جوققا شىعارىلدى

قازىرگى كەزدە رەسەي پروپاگانداسى تۇگىل، باتىستىق ساراپشىلاردىڭ ءوزى رف ەكونوميكاسىنا سانكتسيا ەش زالال اكەلمەگەنىن، ول ءوزىن جاقسى سەزىنەتىنىن ايتا باستادى. مۇنداي بايلامدار يەل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەنەدجمەنت پروفەسسورى دجەففري زوننەنفەلدتى قايران قالدىرىپتى. سودان ول ارىپتەسى، يەل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋ جونىندەگى ديرەكتورى ستيۆەن تيانمەن بىرىگىپ، وسى تاقىرىپتى تەرەڭىرەك زەرتتەپ شىعادى. قورىتىندىسىندا «سانكتسيالار رف ەكونوميكاسىنا وراسان زور نۇقسان كەلتىرۋدە» دەگەن ءۇزىلدى-كەسىلدى توقتامعا كەلدى.

امەريكالىق عالىمدار رەسەيلىك پروپاگاندانىڭ ىقپالىمەن تۋىنداعان، بىراق شىنىندا جالعان بولىپ تابىلاتىن 9 اڭىزدى انىقتادى. وكىنىشكە قاراي، قازاقستاندا رەسەيلىك ۇلەسى بار، اتاپ ايتقاندا «مير» سياقتى تەلەارنالاردىڭ باعدارلامالارى بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلىپ، ەلىمىزدە مىندەتتى تەلەارنالار توپتاماسىنا كىردى. سوندىقتان بۇل اڭىزدارعا قازاقستاندىقتاردىڭ ۇلكەن بولىگى رياسىز سەنەدى. ەندەشە ولار تۋرالى بىلە جۇرگەن پايدالى بولسا كەرەك.

№ 1 اڭىز. «باتىس الەمى جانە ونىڭ سەرىكتەستەرى باس تارتىپ جاتقان بۇكىل گازدى قىتاي قۋانا-قۋانا ساتىپ الۋدا».

دجەففري زوننەنفەلدتىڭ بايلامىنشا، شىنىندا ولاي ەمەس: «سولتۇستىك اعىن-1»، «يامال-ەۋروپا»، ۋكراينا ارقىلى وتەتىن گاز جەلىسى سياقتى ماگيسترالدار ءاۋ باستان كوگىلدىر وتىندى ەۋروپاعا ساتۋ ءۇشىن جوبالانىپ سالىنعان. ال رف قىتايعا گازدى سونشا كوپ ساتپايدى جانە ونىڭ كولەمى ەۋرووداققا جەتكىزىلىمدەردىڭ 10 پايىزدايىن عانا قۇرايدى. ارينە، قازىرگى كەزدە قحر-عا باعىتتالعان «ءسىبىر قۋاتى» گاز قۇبىرى شامادان تىس جۇكتەلگەن. شىڭ ەلى دامىعان ەلدەر تەرىس اينالعان رف-نىڭ وزىنە تاۋەلدى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، گازدى ۇلكەن جەڭىلدىكپەن الۋدا. بۇعان قوسا، ەۋروپاعا گاز جونەلتىلەتىن كەن ورىنداردىڭ جۇڭعو ەلى ءۇشىن كوگىلدىر وتىن وندىرەتىن كەنورىندارىنا قاتىسى جوق. ياعني ەۋروپاداعى نارىعىنان ايىرىلعان گاز ورىندارىنىڭ شيكىزاتىن قىتايعا باعىتتاۋ فيزيكالىق تۇرعىدان مۇمكىن ەمەس.

وسىنىڭ دالەلىندەي، «گازپروم» تەك وسى ايدا عانا گاز ءوندىرىسى 35%-عا قۇلدىراعانىن حابارلادى. وسىدان كەيىن ماسكەۋ وعان گاز وندىرىسىنە قاتىستى دەرەكتەردى اشىق جاريالاۋىنا تىيىم سالىپ تاستادى.

№ 2 اڭىز: «باتىس الەمى جانە ونىڭ سەرىكتەستەرى باس تارتىپ جاتقان بۇكىل مۇنايدى ءۇندىستان مەن قىتاي قۋانا-قۋانا ساتىپ الۋدا».

امەريكالىق عالىمدار انىقتاعانىنداي، سوعىسقا دەيىنگى زاماندا دا ورىس مۇنايىنىڭ ەكسپورتى جىل سايىن قۇلدىراۋمەن بولعان.

رف فەدەرالدىق كەدەن قىزمەتىنىڭ دەرەگىنشە، رەسەي 2020 جىلى 238 ملن 607 مىڭ، ال 2021 جىلى 229 ملن 998 مىڭ تونناسىن ساتا العان. الايدا قارا التىن باعاسىنىڭ قىمباتتاۋى ارقاسىندا تابىسى ارتتى: 2020 جىلى – 72,4 ملرد، ال 2021 جىلى 110,1 ملرد دوللاردى قۇرادى. بيىل باعانىڭ شارىقتاۋى ارقاسىندا 150 ميللياردقا جۋىق ءتۇسىم تۇسەدى دەپ بولجانعان. بىراق كليەنتتەرىن جوعالتىپ جاتىر.

2017 جىلدان بەرى رەسەيلىك مۇنايدىڭ ەڭ ءىرى ساتىپ الۋشىسى قىتاي سانالادى. بىلتىر قحر ودان 70,1 ملن تونناسىن نەمەسە جالپى كولەمنىڭ 30,6%-ىن 34,9 ملرد دوللارعا الدى. ەكىنشى ورىندا بولعان نيدەرلاندى 37,4 ملن تونناسىن 17,3 ملرد دوللارعا، ۇشتىككە كىرگەن گەرمانيا 19,2 ملن تونناسىن 9,3 ملرد-قا ساتىپ العان. ءىرى كليەنتتەر اراسىندا پولشا (11,2 ملن توننا، $5,4 ملرد), يتاليا (8,9 ملن توننا، $4,2 ملرد), اقش (7,4 ملن توننا، $3,7 ملرد), فينليانديا (6,3 ملن توننا، $3 ملرد) جانە سلوۆاكيا (5,3 ملن توننا، $2,5 ملرد) بار. وسى باتىستىق مەملەكەتتەر بيىلعى جىل سوڭىنا دەيىن ورىس مۇنايىنان تولىق باس تارتۋى شارت. ەمبارگو ىسكە قوسىلۋدا. الدى باس تارتىپ ۇلگەردى. وسىدان-اق رەسەيدى نە كۇتىپ تۇرعانىن ۇعىنۋعا بولادى.

قالىپتاسقان جاعدايدى پايدالانعان قىتاي مەن ءۇندىستان ماسكەۋدى وزگە تۇتىنۋشىلار ات-تونىن الا قاشقان Urals ماركالى مۇنايىن نارىقتىق باعاسىنان شامامەن 30 پايىزداي جەڭىلدىكپەن ساتۋعا ماجبۇرلەۋدە. وسىلايشا، يۋرالز ماركاسىنىڭ ديسكونتى 35 دوللارعا جەتتى، بۇرىنعى جىلدارى دەمپينگ جاساعاننىڭ وزىندە سپرەد 5 دوللاردان اسپايتىن.

ونىڭ ۇستىنە وسى ەكى ەل دە مۇناي يمپورتىن ازايتا باستاپتى. ويتكەنى رەسەيلىك مۇناي تانكەرلەرى جولعا ۇزاق ۋاقىت جوعالتادى. ەگەر داۋىل تۇرماسا، ورىس پورتتارىنان ازيا ەلدەرىنە جەتكەنشە، ورتا ەسەپپەن 35 كۇن كەتەدى. ال ىرگەدەگى ەۋروپاعا ساتقاندا، 2-7 كۇندە جەتەتىن ەدى. ەندەشە جول شىعىنى ارتتى. Foreign Policy ساراپشىلارى رەسەي ەنەرگەتيكالىق دەرجاۆا مارتەبەسىن جوعالتۋدا دەگەن تۇجىرىم جاسادى.

№ 3 اڭىز: «رف نارىعىنان كەتكەن باتىستىق برەندتەردى قىتايلىق تەحنولوگيالار وڭاي اۋىستىرادى، ولاردىڭ جوعالعانى بايقالمايدى دا».

بىراق رەسمي ستاتيستيكانىڭ ءوزى قىتايدىڭ رەسەي نارىعىن مولىقتىرۋعا، جۇتاعان كورشىسىن قۇتقارۋعا اسىقپاي وتىرعانىن اڭعارتتى. سوعىس باستالعالى قحر رەسەيگە جوعارى تەحنولوگيالى تاۋارلار يمپورتىن كۇرت – 2 ەسەگە ازايتتى. سونىڭ ىشىندە قىتايلىق سمارتفوندار، نوۋتبۋكتەر، كومپيۋتەرلەر، چيپتەر جانە باسقاسىنىڭ يمپورتى 80 پايىزعا دەيىن قۇلدىراعان. تاپشىلىق تۋىنداعاندىقتان رەسەيلىكتەر ونىڭ ءبارىن قازاقستاننان ساتىپ اكەتۋدە.

قىتاي رف ءۇشىن اقش جانە ەۋروپامەن ءجۇز شايىسىپ، باتىس نارىعىن جوعالتقىسى كەلمەيدى. ۇجىمدىق ەو-نى ايتپاعاندا، امەريكا قىتاي تاۋارلارىن بۇكىل رەسەي تۇتىناتىن كولەمنەن 7 ەسە كوپ ساتىپ الادى.

№ 4 اڭىز: «سانكتسيالار قاراپايىم رەسەيلىكتەردىڭ ومىرىنە ەش ىقپال ەتپەدى» دەپ سارنايدى كۇن سايىن پروپاگاندا.

ال الەۋمەتتىك جەلى قوقىس قوپارىپ، ونىڭ ىشىندەگىگە تالاسىپ جاتقان رەسەيلىكتەر بەينەلەنگەن ۆيدەوايعاقتارعا تولى. سولتۇستىك كورشىدە ءىرى سۋپەرماركەتتەردىڭ ارتىندا كەدەي ادامدار قولدانىس مەرزىمى ءوتىپ كەتكەن ەسكى تاۋارلاردىڭ قوقىسقا شىعارىلۋىن كۇزەتەتىن كورىنەدى.

رەسەيلىك «ۆەدوموستي» حابارلاۋىنشا، رف حالقىنىڭ ناقتى تابىستارى 2022 جىلى رەكوردتىق 7-7,2%-عا قۇلايدى دەپ باعالانىپ وتىر. بۇل 1999 جىلدان بەرگى ەڭ ۇلكەن كورسەتكىش. وندا بۇل كورسەتكىش 12,3%-عا قۇلدىراپ، رۋبل بىرنەشە ەسەگە قۇنسىزدانعان. سانكتسيالار كەسىرىنەن رف-داعى ينفلياتسيا 20-23%-عا جەتۋى مۇمكىن. قازىردىڭ وزىندە كەدەيلىك شەگىنەن دە تومەن جاعدايعا جەتكەن رەسەيلىكتەر سانى 21 ميلليوننان اسىپتى. جىل سوڭىندا قانشا ميلليون بولاتىنى بەلگىسىز. رف ورتالىق بانكى ازىرلەگەن شولۋدا 2022 جىلى 70 ميلليون رەسەيلىكتىڭ تابىسى XXI عاسىرداعى رەكوردتىق شاماعا قۇلدىرايتىنى كورسەتىلگەن. وسىنشا قايىرشىلانعان قالىڭ ءنوپىر ازىق ىزدەپ، كورشى ەلدەرگە لاپ قويسا، نە بولماق؟ وسى ورايدا تاياۋدا رف ۇكىمەتى كوپتەگەن ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردى قۇپيالاندىرىپ تاستادى، ەل ۇرەيلەنبەسىن دەگەنى بولسا كەرەك. ءتىپتى روساۆياتسيانىڭ ءوزى بۇدان بىلاي ۇشاقپەن جولاۋشىلار تاسىمالىنىڭ ستاتيستيكاسىن جاريالامايتىنىن جاريا ەتتى.

№ 5 اڭىز: «جاھاندىق بيزنەس شىنىندا رەسەيدەن كەتكەن جوق، تاۋارىن جاسىرىن ساتۋدا. بيزنەستىڭ، كاپيتالدىڭ جانە تالانتتاردىڭ رەسەيدەن قاشىپ جاتقانى فەيك».

رەسەيلىك ساراپشىلار رف نارىعىندا بولعان 1400-دەي الەمدىك برەندتىڭ جارتىسىنان استامى كەتىپ قالعانىن انىقتادى. قالاعاندارى نە جۇمىسىن ۋاقىتشا دوعارعان، نە رەسەيلىك بيزنەسىن ساتۋعا قويدى. پروفەسسور دجەففري زوننەنفەلدتىڭ دەرەگىنشە، جالپى العاندا، رف ءجىو-ءسىنىڭ شامامەن 40 پايىزىن قۇرايتىن 1 مىڭنان استام شەتەلدىك كومپانيا ەلدەگى قىزمەتىن دوعارعان. سالدارىنان ينۆەستيتسيا عالامات قۇلدىرادى. ولارداعى جۇمىسشىلار رەسەيدىڭ بارلىق جۇمىس كۇشىنىڭ شامامەن 12 پايىزىن نەمەسە 5 ملن ادامدى قۇرايدى. ونىڭ 500 مىڭى شەتەلگە كەتكەن. مىسالى، قازاقستانعا اۋعان رەسەيلىكتەردىڭ سانى 300 مىڭعا دەيىنگىنى قۇرايدى. كەيبىر وتاندىق ساراپشى جىل سوڭىنا دەيىن ولاردىڭ سانى بىرنەشە ميلليونعا جەتۋى مۇمكىن دەپ بولجادى.

ءتىپتى ماسكەۋ مەرى سوبيانين جۇمىس كۇشتەرى شەتەلگە جاپپاي قونىس اۋدارىپ جاتقانىن مويىندادى.

№ 6 اڭىز: «شيكىزات رەسۋرستارىنىڭ – ءبىرىنشى كەزەكتە گاز بەن مۇناي باعاسىنىڭ شىعانداۋى ارقاسىندا رف بيۋدجەتى ورتايمايدى، ءپروفيتسيتتى بولىپ قالادى».

شىن مانىندە، قازىردەن رف بيۋدجەتىندە قاراجات جەتىسپەۋدە، سودان ۇكىمەت ءبىراز سالانىڭ شىعىنىن كەمىتتى.

قارجى ءمينيسترى انتون سيلۋانوۆتىڭ مالىمدەۋىنشە، 2022 جىلى رەسەي بيۋدجەتىنىڭ تاپشىلىعى 1,6 تريلليون ءرۋبلدى قۇرايدى. شيكىزات باعاسى جوعارى بولعانىمەن، سانكتسيالار سالدارىنان رف ءوز رەسۋرستارىن ارزانعا، جەڭىلدىكپەن ساتۋعا جانە تىم الىسقا تاسىمالداۋعا ءماجبۇر. مۇنىڭ ءبارى قىپ-قىزىل شىعىن. سونىمەن بىرگە ماسكەۋ باستى ەكسپورتتىق تاۋارلارىنىڭ ءىرى تۇتىنۋشىلارىنان ايىرىلىپ جاتىر. حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، اگەر الدا جاھاندىق قارا بازاردا باعالار قۇلدىراسا، رف بانكروت بولۋى عاجاپ ەمەس كورىنەدى. سەبەبى كرەملدىڭ اسكەري شىعىندارى الاپات قارقىنمەن ۇلعايۋدا.

№ 7 اڭىز: «پۋتين مىرزانىڭ جىلدار بويى جيعان جۇزدەگەن ميللياردتىق قورى بار، دەمەك تالاي جىل كۇيزەلىسسىز تىرشىلىك ەتە الادى».

امەريكالىق عالىمدار بۇل تۇجىرىمدى دا شىندىق اۋىلىنان الىس قونعان دەپ سانايدى. ماسكەۋ مۇناي-گازدان تۇسكەن 600 ميلليارد دوللاردان استام تابىستى قوردا جينادى. سوعىس باستالعاندا، ونىڭ 300 ميللياردىن باتىس بۇعاتتاپ تاستادى. بۇگىندە ۋكراينا سوعىستان قيراعان قالالارىن قالپىنە كەلتىرۋ ءۇشىن ونىڭ ءبارىن تاركىلەپ، وزىنە بەرۋدى تاباندى تۇردە تالاپ ەتۋدە.

قالعانىنىڭ 130 ميللياردتان استامى التىندا ساقتالعان. ال ەۋروپالىق وداق ازىرلەگەن سانكتسيالاردىڭ جاڭا 7-ءشى پاكەتى رەسەيلىك التىندى ساتۋعا جانە ساتىپ الۋعا تىيىم سالماق. سوعىس باستالعالى رف ءوز قورىنىڭ 75 ميللياردىن شىعىنداپ ۇلگەرگەن. سوندا قالعان 100 ميللياردتاي عانا قور 85 وڭىردەن، اۆتونوميا مەن رەسپۋبليكالاردان تۇراتىن رەسەيگە بىرنەشە ايعا عانا جەتەدى.

№ 8 اڭىز: «رەسەي ءرۋبلى – الەمدەگى ەڭ مىقتى ۆاليۋتانىڭ ءبىرى».

امەريكالىق زەرتتەۋشىلەر بۇل – ءپۋتيننىڭ ەڭ سۇيىكتى پروپاگانديستىك تەزيستەرىنىڭ ءبىرى ەكەنىنە نازار اۋدارتتى. شىنىندا، رۋبل – ءىس جۇزىندە كونۆەرتاتسيالانبايتىن ۆاليۋتاعا اينالدى. ءرۋبلدىڭ قىمباتتاۋىنا – كاپيتالدىڭ اعىمىن جاساندى تىيۋ، يمپورتتىڭ الاپات كولەمدە قۇلاۋى، شەتەلدىڭ ۆاليۋتالار قولدانىسىنىڭ شەكتەلۋى سياقتى فاكتورلار ىقپال ەتتى. تيىسىنشە، وسى كەدەرگىلەر جويىلسا، رۋبل باعامى قايتادان قۇلايدى، ول 90-شى جىلدارداعىداي سابان اقشاعا اينالۋى مۇمكىن. وسىنىڭ كورىنىسىندەي، رەسەيدە قارا نارىق پايدا بولدى، وندا دوللار 200, 300 رۋبلگە ساتىلادى. مىقتى ۆاليۋتالاردىڭ قارا نارىعى بولمايدى. كەڭەس وداعىندا سولاي بولدى. ماسكەۋ بەلگىلەگەن باعام بويىنشا 1 دوللار 60 كوپەيكاعا تەڭ ەدى، الايدا الىپساتارلار 1 دوللاردى 4 رۋبلگە – بىرنەشە ەسە قىمباتقا ساتاتىن.

№ 9 اڭىز: «رەسەيگە قارسى سانكتسيالار الەۋەتىن تاۋىستى، اۋىر سانكتسيالار قالمادى، بيزنەستىڭ قاشۋى توقتادى، ءارى قاراي ەكونوميكاعا قىسىم بولمايدى».

ەۋروپالىق وداق ەڭ قۋاتتى سانكتسياسىن ەنگىزۋدەن بويىن اۋلاق سالىپ وتىر. ول گاز ساتىپ الۋىن توقتاتقان جوق. سالدارىنان، اي سايىن ەۋروپا كوگىلدىر وتىن ءۇشىن رەسەيگە 700 ميلليون ەۋرو اۋدارادى. وسىلايشا، جاناما جولمەن كرەملدىڭ سوعىسىن قارجىلاندىرۋدا. بىراق ۇجىمدىق ەۋروپا تاياۋ جىلدارى رەسەيلىك گازدان تولىق باس تارتۋدى جوسپارلادى.

دجەففري زوننەنفەلد پەن ستيۆەن تيان باتىس بۇعان دەيىن ەنگىزگەن سانكتسيالار دا تولىق كۇشىنە ەنبەگەنىن ەسكە سالدى. ولاردىڭ كەيبىرى بويىنشا بىرنەشە ايلىق وتپەلى كەزەڭ بەرىلگەن، بۇل باتىستىق كومپانيالار كونتراگەنت رەتىندە رەسەيدەن تولىق باس تارتىپ، باسقا سەرىكتەس، كليەنت نە جەتكىزۋشى تاۋىپ ۇلگەرۋى ۇشەن قاجەت.

بيزنەستىڭ كەتۋى دە تىيىلعان جوق. مۇنى رف ەكسپورتىنىڭ اي سايىن قۇلدىراۋى پاش ەتەدى.

«ماسكەۋ باسقىنشىلىق نيەتىنەن باس تارتپاسا، وداقتاستار سانكتسيالىق قىسىمىن ساقتاسا، وندا رف-نى كەڭەس وداعى سياقتى ەكونوميكالىق كۇيرەۋ كۇتىپ تۇر»، – دەپ ءتۇيدى دجەففري زوننەنفەلد.

قورىتا ايتقاندا، «رەسەيلىك ەكونوميكا قۋاتتى»، «بۇرىنعى كۇشىن ساقتادى»، نەمەسە «قالپىنا كەلۋدە» دەگەن بايلامدار شىندىققا جاناسپايدى ەكەن. سولتۇستىك كورشىدە «تار جول، تايعاق كەشتى» زامان تۋىپ كەلەدى. الپاۋىت كۇيرەسە، اينالاسىنداعىلارعا دا زاقىم كەلەتىنى ءسوزسىز. ولاي بولسا، قازاقستاننىڭ ەڭ پەسسيميستىك ستسەناريلەر ازىرلەپ، بارىنە دە دايىن بولعانى ارتىق ەمەس.

جانات ارداق

Abai.kz