دۋمان رامازان. كوش ء(افسانا)
اقيقاتتى تانۋ - وتە قيىن، ال ونى ايتا ءبىلۋ - ودان دا قيىن
قاسيەتتى حاديستەن.
قۋارعان قۋ دالانى شاڭعا كومىپ، ۇزىننان-ۇزاق شۇباتىلعان كوش كەلەدى. ات مىنگەن، تۇيەگە جۇك ارتقان، جاياۋ-جالپىلاعان ادامدار كوشى.
الدىڭعى جاقتاعى قاتارىنان سەگىز ات پارلاي جەگىلگەن التىن كۇيمەدە وسى كوشتىڭ كوشباسشىسى مالبۇقا كوسەم قالعىپ-مۇلگىپ وتىر. قاسىنداعى ايداي سۇلۋ جاس توقالى سىرتتاعى ءتۇر-تۇلعاسى كەلىسكەن جاس ۋازىرگە سۇزىلە قاراپ، تەرەزەگە تەلمىرە تۇسەدى. سەزىكتى سەكىرەر دەگەندەي، قايتا-قايتا كۇيەۋىنە كوز قيىعىن سالىپ قويادى. الدارىندا قاسقالداقتىڭ قانى قۇيىلعان قۇمىرا مەن التىن تاباققا سالىنعان قۇلجانىڭ باسى تۇر.
اقيقاتتى تانۋ - وتە قيىن، ال ونى ايتا ءبىلۋ - ودان دا قيىن
قاسيەتتى حاديستەن.
قۋارعان قۋ دالانى شاڭعا كومىپ، ۇزىننان-ۇزاق شۇباتىلعان كوش كەلەدى. ات مىنگەن، تۇيەگە جۇك ارتقان، جاياۋ-جالپىلاعان ادامدار كوشى.
الدىڭعى جاقتاعى قاتارىنان سەگىز ات پارلاي جەگىلگەن التىن كۇيمەدە وسى كوشتىڭ كوشباسشىسى مالبۇقا كوسەم قالعىپ-مۇلگىپ وتىر. قاسىنداعى ايداي سۇلۋ جاس توقالى سىرتتاعى ءتۇر-تۇلعاسى كەلىسكەن جاس ۋازىرگە سۇزىلە قاراپ، تەرەزەگە تەلمىرە تۇسەدى. سەزىكتى سەكىرەر دەگەندەي، قايتا-قايتا كۇيەۋىنە كوز قيىعىن سالىپ قويادى. الدارىندا قاسقالداقتىڭ قانى قۇيىلعان قۇمىرا مەن التىن تاباققا سالىنعان قۇلجانىڭ باسى تۇر.
ودان كەيىنگى التى ات پارلاپ جەگىلگەن كۇمىس كۇيمەدە كوسەمنىڭ قالعان ءۇش ايەلى ءۇش جاققا قاراپ، ءبىر-بىرىنە ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتپاستان تومسىرايا تىمىرايىپ وتىر. ال ءتورت ات پارلاي جەگىلگەن قولا كۇيمەگە جايعاسقان بالالارى ءبىر-بىرىمەن ايتىسىپ-تارتىسىپ، ۇلارداي ۋلاپ-شۋلاپ بارادى. ولاردى جاقسى ات ءمىنىپ، وقالى كيىم كيىنگەن اتقامىنەرلەر جاعالاي قورشاپ، قوعاداي جاپىرىلا قولپاشتاپ، شاشپاۋلارىن كوتەرىپ كەلەدى. بۇل توپتىڭ ءسان-سالتاناتى دا، ءتۇر-تۇرپاتتارى دا، كيىم كيىستەرى دە كەيىنگىلەردەن مۇلدە بولەك. وزدەرىنشە ءماز-مەيرام، قاعاناقتارى قارىق، ساعاناقتارى سارىق. جىمپيما مىسىقتاي جىميىستارىنان سىمسىما زىمياندىقتىڭ بەلگىسى سەزىلەدى، قورقاۋ قاسقىرلارداي الاق-جۇلاق ەتكەن كوزدەرىنەن ايارلىق پەن ارسىزدىقتىڭ ۇشقىنى مەنمۇندالايدى. جان-جاقتارىندا ساۋىت كيىپ، سايمان اسىنعان قاراۋىلدار قالباڭ قاعىپ، دالباڭداي شاپقىلاپ ءجۇر.
ەزۋلەرى ەكى قۇلاقتارىنا جەتىپ، دابىرلاي قاۋقىلداسقان وسى توپتىڭ سوڭىن الا قارا ءنوپىر قالىڭ بۇقارا كەلەدى. ولاردىڭ كوزدەرىنەن مۇڭ، جۇزدەرىنەن ۋايىم، كەسكىن-كەلبەتتەرىنەن شارشاپ-شالدىققاندارى انىق اڭعارىلادى. قاباقتارى سالىڭقى تارتىپ، كىرپىكتەرىن كىرەۋكە جاپقان. ءبارى دە جۇدەۋ-جاداۋ، اش-جالاڭاش. باستارى سالبىراپ كەتكەن، العا باسقان اياقتارى ارتقا كەتكەندەي، قۇر سۇلدەلەرىن سۇيرەتىپ، ازەر-پازەر قوزعالادى.
كوشتىڭ بەل ورتاسىندا قۇلا بيەگە مىنگەن دانا قارت پەن كۇرەڭ تايعا قونجيعان ون ءۇش جاسار بالا كەلەدى. بالانىڭ تاڭدايى تاقىلداپ، اۋىزى جابىلار ەمەس. اق شاشتى اقساقالعا سۇراقتى قارشا بوراتادى.
- اتا، ءبىز وسى قايدان شىقتىق؟ - دەيدى بالا سۇراۋلى جۇزبەن.
- مەنىڭ بىلۋىمشە، باعزى جاقتان شىققان سياقتىمىز! - دەيدى دانا قارت تا تارتىنباي.
- ول قاي جاقتا؟
- ارت جاعىمىزدا.
- قازىر قاي جەردە كەلەمىز؟
- جەتەر جەرىمىزدىڭ جەلكە تۇسىندا كەلەمىز.
- سوندا ءبىز وسى قايدا بارا جاتىرمىز؟
- ءبىز قايدان شىقساق، سول جاققا قايتىپ بارا جاتقان سياقتىمىز!
بالا قارتقا ۇرپيە قارادى. تۇككە تۇسىنبەگەنى سوستيعان سۇرىنان-اق كورىنىپ تۇر. كەنەت، ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي، ەزۋىنە كۇلكى ءۇيىرىلدى.
- اتا، ءسىز تۇك بىلمەيدى ەكەنسىز عوي! ءبىز جۇماق -جايعا بارا جاتىر ەمەسپىز بە؟! ونى باسقا ەمەس، كوسەمنىڭ ءوزى ايتقان جوق پا؟!
- ە، ونىڭ سوزىنە سەنسەڭ، ەرتەڭ-اق جۇماق-جايعا جەتىپ باراتىن سياقتىمىز.
- ءسىز نە سوندا، كوسەمگە دە سەنبەيسىز بە؟
- مەن ەشكىمگە سەنبەيمىن. كەرەك دەسەڭ، وزگە تۇگىل، وزىمە دە سەنبەيمىن!
بالا ميىعىنان مىرس ەتتى.
- قالايشا، وزىڭىزگە سەنبەيسىز، اتا؟!
- سەبەبى، شىندىقتى بىلسەم دە، ايتا المايمىن!
- نەلىكتەن؟
- ءبىرتۇرلى قورقىنىشتى... شىندىقتى ايتىپ، ابىروي تاپپايسىڭ!
- نەگە؟
- ويتكەنى، شىندىقتى ايتساڭ، كىم-كىمگە بولسىن، ۇناماي قالۋىڭ مۇمكىن. جەككورىنىشتى بولاسىڭ! اناعان قاراشى! - دەدى قارت ەسەك ءمىنىپ، تەپەڭدەپ بارا جاتقان كيىمى جۇپىنى، ءتۇرى جۇدەۋ الدەكىمدى قولىمەن نۇسقاي، - قانداي اقىلدى ادام. بىلمەيتىنى جوق. قۇداي تالانت بەرگەن. ونەرلى-اق. وزىنە، ونەرىنە نىق سەنىمدى. سودان دا ەشكىمدى كوزىنە ىلمەيدى. كەرەك دەسەڭ، حانعا دا سالەم بەرمەيدى. ايتقانىنان قايتپايدى. تەك شىرىلداپ شىندىقتى عانا ايتادى. وتىرىك سويلەي المايدى. سوندىقتان دا تەپەرىش كورىپ، تەپكىنىڭ استىندا ءجۇر!.. ال انا بىرەۋدى قاراشى! - دەدى قارت الدىڭعى جاقتا اۋىزدىعىمەن الىسقان سايگۇلىك ءمىنىپ، زەرلى شاپان جامىلىپ، قۇندىز بورىگىن قيسايتا كيگەن مەسقارىن سارىنى كورسەتىپ، - باسىندا شىمشىمداي مي جوق. ۇياتسىزدىعىمەن ۇرتى مايلانعان داراقى بىرەۋ. وتىرىكتى سۋشا ساپىرادى. جاعىمپازدىعىمەن اتى شىعىپ، سۋايتتىعىمەن ەسىمى ەلگە جايىلعان ساراي اقىنى. كوسەم مەن ونىڭ ماڭايىنداعىلار وسىنداي اقىماقتاردى جاقسى كورەدى. ۇنەمى قولداپ، قولپاشتاپ وتىرادى. ۇلدە مەن بۇلدەگە بولەپ، اتاق-داڭقتى ءبىر باستارىنا جەتەرلىكتەي ءۇيىپ - توگىپ، كەۋدەلەرىن تەمىر - تەرسەككە تولتىرىپ قويادى. ءسويتىپ، ولار ىشكەن-جەگەندەرىنە ءماز. ارعى جاعىنا بويلاي دا، ويلاي دا المايدى. ەسەك سياقتى قۇلاقتارى قالقيىپ تۇرسا دا، باقاي ەسەپتەرى تۇگەل.
بالا كۇلىپ جىبەردى.
- اتا، بۇل ءوزى ءبىر اقىلدى ادام بولدى عوي! اقىماعىڭ اناۋ عوي! - دەدى ەسەك مىنگەن اقىنعا كوزىنىڭ استىمەن سۇزە قاراپ، - شىندىقتى ايتۋدىڭ وزىنە جاقسىلىق اكەلمەيتىنىن بىلە تۇرا، كوسەمسىپ نەسى بار، بايقۇستىڭ! ناعىز اقىماعىڭ سول ما دەيمىن!..
دانا قارت ماڭدايى تاسقا سوعىلعانداي، ءۇن-ءتۇنسىز سۇستيىپ تۇرىپ قالدى. وزىنەن ءوزى قىستىعا بۋلىعىپ، ءوڭى ءورت سوندىرگەندەي قاراسۇرلانىپ كەتتى. بالانى باس سالىپ كىنالاي قويۋ دا قيىن. اقىل ايتىپ، ماسەلەنىڭ ءمانىسىن ءتۇسىندىرۋدىڭ دە رەتىن تاپپادى. تەك، بار بولعانى:«ىشتەن وقىپ تۋعان بالەلەرسىڭدەر عوي!» دەدى دە قويدى. باسقاشا ءتىس جارىپ، جاق اشپادى. تەرەڭ دەم الىپ، اۋىر كۇرسىندى.
بالانىڭ ونىمەن شارۋاسى بولعان جوق. وي تەڭىزىنە سۇڭگىپ كەتكەن. اندا-ساندا كوز قيىعىمەن قوتىر ەسەك ءمىنىپ كەلە جاتقان ناعىز اقىنعا مۇسىركەي، اۋىزدىعىمەن الىسقان سايگۇلىكتە شىرەنىپ وتىرعان ءدالدۇرىش اقىنعا قىزىعا قاراپ قويادى:«وسكەندە مەن دە ساراي اقىنى بولامىن. جاقسى ات ءمىنىپ، زەرلى شاپان جامىلىپ، قۇندىز بورىك كيەم! - دەيدى ىشتەي كۇبىرلەپ، - ەسەك ءمىنىپ، تەپەڭدەۋ اقىماقتارعا عانا جاراسادى. مەنىڭ اقىماق بولعىم كەلمەيدى!..»
وسى كەزدە كۇيمەسىنەن ۇيقىلى-وياۋ ەسىنەي شىققان مالبۇقا كوسەم اقي كوزىن اقشيتا تەكەدەي باقىرىپ قويا بەردى. داۋىسى جەر جارادى.
- ءبىزدى الدا جارقىن بولاشاق، نۇرلى كۇن كۇتىپ تۇر! انا ءبىر قۇز-جارتاستى بيىك تاۋدى كوردىڭدەر مە؟ - دەدى اۋزىنان اق كوبىك اتا لەپىرىپ، - سودان اسىپ تۇسسەك، ار جاعى ءجاننات باعى!.. قۇلپىرعان جاسىل دالا، جايقالعان ماۋەلى جەمىس اعاشى... تويىنىپ، بويلارىڭا شىر بىتەدى. ساۋمال بۇلاعى - ءزامزام سۋى سياقتى، ىشكەندە كوزدەرىڭ شىراداي جانىپ، بەتتەرىڭە قىزىل جۇگىرەدى. ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭنىڭ نەشە ءتۇرى بار. نەسىن ايتاسىزدار، بايلىققا بەلشەدەن باتامىز، باقىتتىڭ بال ءدامىن تاتامىز!.. ار جاعىندا جۇماق -جاي دا ءتيىپ تۇر! كوپ كەشىكپەي وعان دا جەتەمىز! ەندەشە، ۋا حالايىق، ۇنجىرعالارىڭدى تۇسىرمەڭدەر، كەۋدەلەرىڭدى تىكتەڭدەر، ەڭسەلەرىڭدى كوتەرىڭدەر!..
ومىردەن ءتۇڭىلىپ، تىرشىلىكتەن باز كەشە باستاعان قارا حالىق كوسەمنىڭ جالىندى سوزىنە قۇلاقتارىن ءتۇرىپ، ەلەڭ ەتە قالىستى. كوزدەرىندە ۇشقىن، كەۋدەلەرىندە ءۇمىت وتى جىلت ەتتى. بىراق كوپشىلىگىنىڭ كوڭىلدەرى الاڭ، جۇرەكتەرى كۇپتى. بولاشاققا دەگەن سەنىمنەن گورى، كۇدىك - كۇمان باسىم.
- اتا، ايتتىم عوي، ءبىز باعزى جاققا قايتىپ بارا جاتقان جوقپىز، جۇماق-جايعا بەتتەپ كەلەمىز! - دەدى بالا قارياعا مەنمەنسي قاراپ. مەن دە بىردەڭە بىلەمىن دەگەندەي، باسىنداعى تاز كەپەشىن قيسايتا كيىپ، قوقيلانىپ قويادى.
- جۇماق-جايدىڭ اۋىلى الىس، بالام. كۇناھارلار باستاپ كەلە جاتقان كوش ەشۋاقىتتا جۇماق-جايعا جەتە المايدى. الداپ-سۋلاۋمەن ايلالارىن اسىرىپ، قىلمىستارىن جاسىرىپ، وتىرىكتى سۋداي اعىزىپ، جول بويى جالعاندىقتىڭ ۇرىعىن سەۋىپ كەلەدى. سويتە تۇرىپ جۇماق-جايعا بارۋدى ارماندايدى. ول مۇمكىن ەمەس. ءبىز ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا جولدان اداستىق، بالام. اداستىرعان دا كوش باسىنداعىلار. ءبىز الدىعا بارا جاتقان جوقپىز، ارتقا قايتىپ بارامىز.- دەدى دانا قارت ءجۇنى جىعىلعان كەيىپ تانىتىپ.
- ونى نەگە كوسەمگە ايتپايسىز؟
- ە، بالام، ءدال قازىر كوسەمنىڭ ءسوز تىڭدايتىن ءتۇرى جوق. ماڭايىنداعىلاردىڭ وتىرىك ماقتاۋىنان كوزىن شەل باسىپ، قۇلاعى بىتەلىپ قالعان. ەشتەڭە كورە دە، ەستي دە المايدى، كورگىسى دە، ەستىگىسى دە كەلمەيدى.
- ماڭايىنداعىلار شە!
- ءاي، بالام-اۋ، ولار ونداي ءسوزدى كوسەمگە جەتكىزبەيدى، دالىرەك ايتساق، جەتكىزە المايدى. قايتا مەنىڭ جەلكەمدى جەتەمنەن ۇزەدى. سەبەبى، شىندىقتى ايتۋ دا، ەستۋ دە قاشاندا اۋىر!.. ال كوسەم مەن ونىڭ ماڭايىنداعىلارعا جالعان سويلەپ، وتىرىك ماقتاساڭ عانا جاعاسىڭ. بىراق، وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام عوي، ۇزاققا بارا المايسىڭ. ۋاقىتشا جولىڭ بولۋى مۇمكىن، ماڭگىلىك كوسەگەڭ كوگەرە قويمايدى. وسىنى ەسىڭدە ۇستا، بالام.
- وي، اتا ءسىز اقىل ايتقاننان باسقا نە بىلەسىز! ءبىز جۇماق-جايعا بارا جاتىرمىز! كوسەمنىڭ ءوزى ۋادە بەردى ەمەس پە، ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم عوي! - دەدى بالا بەتپاقتانىپ.
- سەنىڭ سول كوسەمىڭە مەن سەنبەيمىن. كوزىڭدى باقىرايتىپ قويىپ، بەتى بۇلك ەتپەي، وتىرىك ايتادى. جول باستاۋشىلارىمىز كۇناھارلار بولسا، جۇماق-جايعا قالاي بارامىز. قايتىپ بارماقپىز!.. - دەدى قارت قاباعى سالبىراپ.
كوشتىڭ الدى كەرىلگەن ارقانداي ۇزىننان-ۇزاق سوزىلىپ جاتقان قۇز-جارتاستى بيىك تاۋلارعا تاياپ كەلەدى. جاقىنداعان سايىن اتقامىنەرلەردەن سابىر قاشىپ، مازا كەتتى. دىزىلداپ، دىزاق اتىپ، ات ۇستىندە قوپاڭ-قوپاڭ ەتىپ، ءارلى-بەرلى شاپقىلاي باستادى.
- كانە، جول بەرىڭدەر، كانە، بىلاي تۇرىڭدار! - دەپ قويادى شەكپەندىلەر ءبىر-بىرىنە، - الدىمەن كوسەم ءوتسىن!.. ءبارىمىز جابىلىپ، كۇن كوسەمدى ارعى جاققا امان-ەسەن وتكىزىپ الايىق! كانە... كانە...
شەندىلەردىڭ بۇيرىعى بويىنشا كوسەم وتىرعان التىن كۇيمەنى جاياۋ جاساق اياعىن جەرگە تيگىزبەي تىك كوتەرىپ اكەتتى. قۇلاپ كەتپەسىن دەگەندەي، جان-جاعىنان قاۋمالاي قورشاعان اتقامىنەرلەر جۇپتارىن جازباستان جارقاناتشا جارباڭداپ، ولەرمەندىكپەن ەنتەلەي تۇسەدى. ولاردىڭ تۇپكى ويى - وسىندايدا كوسەمنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، توبەلەرىن كورسەتىپ قالۋ. ءسويتىپ، بيلىكتىڭ باسقىشىنا قول ارتىپ، قازاننىڭ ءبىر تۇتقاسىن ۇستاۋ.
جانكەشتىلەردىڭ جان الىپ، جان بەرىسۋىنىڭ ارقاسىندا، كوسەمنىڭ كۇيمەسى قۇلاما قۇز-جارتاستى قارا تاۋدىڭ باسىنا شىققاندا ارتتا كەلە جاتقان قارا حالىقتىڭ الدى جوتاسىنا ەندى ءىلىندى. سول ءسات كوك اسپاندى قاراقوشقىل بۇلتتار تورلاپ، تەرىستىكتەن سالقان سامال ەسە باستادى.
انە-مىنە دەگەنشە، كوسەمنىڭ كۇيمەسى تاۋدىڭ ار جاعىنا ءتۇسىپ، كورىنبەي كەتتى. قارا حالىق وكپەلەرى ءوشىپ، تاۋ باسىنا ولەرمەندەنە ورمەلەپ كەلەدى. جۇرىستەرى شابان، قيمىل-قوزعالىستارى باياۋ. قۇلاما قۇز-جارتاستى جاعالاپ، قالقا-قالقانى ساعالاپ، ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ كەلەدى.
ءبىر كەزدە تاۋ-تاستىڭ شاڭىن اسپانعا كوتەرىپ، قاتتى داۋىل تۇردى. توڭىرەك تۇنەرىپ، كۇڭگىرت تارتا باستادى. تابيعات - انا دۇلەي مىنەز تانىتىپ، تۇكىرىگىن شاشا ىسقىرىپ-پىسقىرىپ الا جونەلدى. اۋپىرىمدەپ ارەڭ كەلە جاتقان قارا حالىق جان-جاقتارىنا قاراۋعا دا مۇرشالارى كەلمەي، كوزدەرىن دە اشا الماستان شاڭ-توزاڭعا كومىلىپ قالا بەردى.
داۋىل بارعان سايىن كۇشەيىپ، تاۋ باسىنداعى تاستاردى دومالاتا باستادى. تالاي ادام ات-ماتىمەن، تۇيە-مۇيەسىمەن قۇز-جارتاستان قۇلاپ، مەرتىككەنى مەرتىگىپ، مەرت بولعانى مەرت بولىپ جاتتى. كوپتەگەن ادامنىڭ باسى جارىلىپ، ميلارى شاشىلدى، اياق-قولدارى سىنىپ، بەت-اۋىزدارى جىرىلدى.
ات ۇستىندە امان قالماسىن سەزگەن دانا قارت پەن بالا دا جاياۋ تۇسە ساپ، پانا بولار جەر ىزدەپ كەلەدى. باستارى بوس قالعان بيە مەن تاي جولىنداعىلاردى قاعا-ماعا تومەن قاراي قۇلديلاپ شابا جونەلدى. قارت بالانى قوس قولداي قۇشاقتاپ العان. ءبىر جارتاستىڭ قۋىسىنا كىرىپ، دەمدەرىن باستى. ماڭايدان ايعايلاعان، ىڭىرسىعان، اتتانداعان، ويبايلاعان اششى داۋىستار جامىراي شىعادى. بىرەۋدى بىرەۋ تانىپ، بىرەۋدى بىرەۋ بىلەر ەمەس. بىرەۋدىڭ بىرەۋگە قاراۋعا مۇرشاسى جوق. ءبارى دە ءوز باستارىمەن قايعى بوپ، اركىم وزىنشە پانا بولار جەر ىزدەپ اۋرە-سارساڭعا تۇسكەن.
بالانىڭ ءتىسى-تىسىنە تيمەي ساقىلداپ، دەنەسى قالش-قالش ەتەدى. قارتتىڭ بويىن سۋىق الا باستاسا دا، شەكپەنىن شەشىپ، نەمەرەسىنە جاپتى. ءۇستى-باسىن قىمتالاپ، باۋىرىنا قىسا تۇسەدى.
- ەي، اللا، مەن اسارىمدى اسادىم، جاسارىمدى جاسادىم، مىنا ءبىر جەتىم قالعان جەتىمەگىمدى پالە-جالادان ساقتاي گور! - دەپ قايتا-قايتا جاراتقانعا جالبارىنادى.
قانشا وتىرعاندارى بەلگىسىز، ءبىر كەزدە داۋىل دا سايابىرسىدى. حالىق تا بىرتىندەپ كوزدەرىن اشىپ، باستارىن كوتەرە باستادى. ءار جەردەن ىڭىرسىعان، ىڭقىلداعان، باقىرىپ-شاقىرعان داۋىستار شىعادى. ادامداردىڭ سۇقىتتارىنان كىسى شوشىرلىق. بەت-اۋىزدارى ايعىز-ايعىز، كىر-قوجالاق. كوزدەرى عانا بولىمسىز جىلتىرايدى. كەسكىن-كەلبەتتەرىنەن قاجىعاندىقتىڭ بەلگىسى بايقالادى. ءبارى دە ورىندارىنان سۇيرەتىلىپ ارەڭ تۇرىپ، ءۇستى-باستارىن قاعىپ-سىلكە باستادى. جان-جاقتارىنا قاراسىپ قويادى. ءار-ءار جەردە شاشىلعان دۇنيە-مۇلىك، باستارى جارىلىپ، اياق-قولدارى سىنىپ، دومالاپ جاتقان جارالىلار. تالاي ادامدى تاس باسىپ قالعان. اناداي جەردە جۇك-مۇگىمەن اۋدارىلىپ تۇسكەن كارى اتان ىڭىرانا ىڭىرسىپ، ءالسىز عانا تىپىرشيدى. ونىڭ جانىندا بىت-شىتى شىققان اعاش بەسىك جاتىر. ءسال ارىرەكتە قارا قازان توڭكەرىلىپ قالعان.
- وي، استاپىراللا! - دەدى ونى كورگەن دانىشپان قارت كوڭىلىنە كىدى الىپ، - ەل-جۇرت امان بولسا ەكەن!..
ءتىرى قالعاندار ەڭ الدىمەن قۇز-جارتاستان قۇلاپ مەرت بولعان، تاس باسىپ قالعان ءولىم-جىتىمدەر مەن وزدىكتەرىنەن جۇرۋگە جارامايتىن جارالىلاردى جيناي باستادى. قازا بولعانداردىڭ مايىتتەرىن تانىعان تۋعان-تۋىسقاندارى جوقتاۋ ايتىپ، توڭىرەك ازان-قازان، ۋدا-شۋ بولدى دا كەتتى.
- ۋا، حالايىق، - دەدى دانا قارت داۋىسىن سوزىپ، - قازىر، جىلاپ-سىقتايتىن مەزگىل ەمەس. ەس جيىڭدار، ودان دا ۋاقىت وزدىرماي، ارعى جاققا ءوتىپ الۋدىڭ قامىن ويلاستىرايىق!.. شەيىت بولعانداردى دا وزىمىزبەن بىرگە الا كەتەيىك. امان-ەسەن وتكەن سوڭ، ءبارىن دە جەر - انانىڭ قوينىنا تاپسىرىپ، ارۋلاپ جەرلەرمىز! ازىرشە، بولعان ىسكە بولاتتاي بەرىك بولىپ، جول قامىنا كىرىسەيىك!..
كوپشىلىك قارتتىڭ سوزىنە قۇلاق اسىپ، جىلاپ-سىقتاۋلارىن قويىپ، بۋىنىپ-ءتۇيىنىپ، ىرعالا-جىرعالا ورىندارىنان قوزعالدى. قاجىپ-قالجىراعان قالىڭ بۇقارا بويلارىنداعى بار كۇشتەرىن جيىپ، ءىلبىپ-ءسىلبىپ، جوعارى قاراي وڭكەڭدەي جونەلدى.
اتاسى مەن نەمەرەسى دە كوشتەن قالماي، كوپپەن بىرگە قۇز-جارتاستاردى جاعالاپ كەلەدى. بالانىڭ ەكى-ءۇش مارتە اياعى تايىپ، قۇزدان قۇلاپ تۇسە جازدادى. كارىلىك جەڭە باستاسا دا قايراتى قايتا قويماعان قارۋلى اتاسىنىڭ ارقاسىندا امان قالدى. وكپەلەرى ءوشىپ، كەۋدەلەرى قابىنىپ، ءۇستى-باستارىنان قان ارالاس اششى تەر سۋشا اقتى. «كوپپەن كورگەن - ۇلى توي!» دەگەندەي، كوپشىلىك ءبىر-بىرىنەن ونشا الشاقتاماي، ىلگەرىندى-كەيىندى تاسباقاشا تىرباڭداپ جىلجىپ كەلەدى.
ءولىپ-تالىپ، ارەڭ-پارەڭ تاۋدان اسىپ، ارعى جاققا دا اياقتارى ءىلىندى-اۋ. باستارى اۋىرىپ، بالتىرلارى سىزداپ، اۋپىرىمدەپ ازەر جەتسە، شەن-شەكپەندىلەر توي جاساپ جاتىر. شەتىنەن قىزارا ءبورتىپ، قىزىپ العان. ۇزىننان ۇزاق داستارحان جايىلعان. ءۇستى الۋان ءتۇرلى تاعامدارعا تولىپ، اراق-شاراپقا سىقاسىپ تۇر. تاباق-تاباق ەت، قازى-قارتا، جال-جايا. قارا حالىقتىڭ قينالىپ، اسۋدان ارەڭ وتكەنى ميلارىنا كىرىپ تە شىعار ەمەس. ونى ويلاۋعا مۇرشالارى دا جوق. قۇتىرعان يتشە قىزىلكوزدەنىپ، اۋىزدارىنان اق كوبىك اتا جىنىگىپ العان. انشىلەرگە ءان سالدىرىپ، كۇيشىلەرگە كۇي تارتتىرىپ قويعان. جاندارىندا جارتىلاي جالاڭاش ءبيشى قىزدار سىلاڭ قاعىپ، مىڭ بۇرالا بيلەپ ءجۇر. ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ، داستارحاننان ءدام تاتپاققا العا قاراي ۇمسىنعان قارا حالىقتى قارۋلى قاراۋىلدار وڭمەندەرىنەن يتەرىپ، ماڭايلاتار ەمەس.
- ءبىز حالىقتى اسۋ بەرمەس اسۋدان امان الىپ وتتىك. سول ءۇشىن دە توي تويلاپ جاتىرمىز! كوسەمىمىمىزدىڭ كورەگەندىگىنىڭ ارقاسىندا دۇرىس جولمەن ءجۇرىپ كەلەمىز. وعان ەشكىمنىڭ كۇدىك-كۇمانى بولماسىن! ەندى جولىمىز وڭالىپ، جاعدايىمىز جاقسارا باستايدى! - دەدى باس ءۋازىر باقاشا باقىلداپ.
- قۇرباندىقتار بار عوي!.. - دەدى بىرەۋ مۇرىنىنان مىڭگىرلەپ.
باس ءۋازىر وعان الا كوزىمەن اتىپ جىبەرەردەي كەكجيە قاراپ:
- قۇرباندىقسىز ەشتەڭە بولمايدى. ونسىز العا جىلجۋ جوق. ەڭ باستىسى، التىن باستى كوسەمىمىزدىڭ دەنى ساۋ، باسى امان. قۇدايدان ءبارىمىزدى جۇماق-جايعا باستاپ اپارا جاتقان باسشىمىزدىڭ اماندىعىن تىلەڭدەر! ال باقىر باستىلاردىڭ بارى نە، جوعى نە، ءبارىبىر ەمەس پە؟!. - دەدى شىمىرىكپەي.
قاق توردە كوسەم قاننەن قاپەرسىز باس ءمۇجىپ وتىر. قولىندا جالت-جۇلت ەتكەن التىن پىشاق. ەكى ەزۋىن كەزەك ىرجيتىپ، سويعان تۇلكىدەي ىرجاقتاي بەرەدى. ويناقشىعان ويسىز جانارى جان-جاعىن تىنتىنە شولىپ، ماڭايداعىنىڭ ءبارىن قالت جىبەرمەي باقىلاپ وتىر. ءىشى ءبارىن ءبىلىپ، كوزى ءبارىن كورىپ وتىرسا دا، ەشتەڭە سەزبەگەندەي، تۇك بولماعانداي، جايباراقات كەيىپتە جايلانا تۇسكەن. كۇل بولماساڭدار، ءپۇل بولىڭدار، قارنىم تويسا بولدى دەيتىندەي، جىلى-جۇمساقتى اۋزىنا قوماعايلانا تىققىلايدى. تىم مارعاۋ. ارىپ-اشىپ، ازىپ-توزىپ كەلە جاتقان حالىقپەن مۇلدە شارۋاسى جوقتاي، باسىن تومەن سالىپ، ولارعا قاراعىسى دا كەلمەيدى. ءدال قاسىندا وڭ تىزەسىن باسا جايعاسقان ءدالدۇرىش اقىن سىرلى توستاعانداعى سالقىن قىمىزدان ۇرتتاپ قويىپ، ارناۋ جىر ايتىپ وتىر. اندا-ساندا دومبىراسىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ، شابىت شاقىرعانداي قيقۋعا باسىپ، قىشقىرىپ قويادى.
جاقىن قالدى ارامىز،
جۇماق-جايعا بارامىز،
ول دا ءسىزدىڭ ارقاڭىز!
اسۋ بەرمەس قۇز-شىڭنان،
الىپ ءوتتىڭ ەلدى امان،
ول دا ءسىزدىڭ ارقاڭىز!
جەر باسىپ ءتىرى جۇرگەنىمىز،
ادام بوپ ءومىر سۇرگەنىمىز،
بۇل دا ءسىزدىڭ ارقاڭىز! -
دەپ وتىرىكتى شىنداي، اقساقتى تىڭداي عىپ، ساندۋعاشتاي سايراپ وتىر. قىسىلىپ-قىمسىناتىن ءتۇرى جوق، ايتقان سايىن ارقالانىپ، جىنىن شاقىرعان باقسىداي قۇتىرىنا تۇسكەن.
ماستانا ماساتتانعان كوسەمنىڭ ءجۇزى بال-بۇل جايناپ، كوزى كۇلىم قاعادى. ماقتاعان سايىن قوپاڭداپ، قوزعالاقتاي بەرەدى. ماڭعازدانا كەۋدەسىن كەرىپ، شالقايا تۇسەدى.
بالا جان-جاعىنا جالتاڭداي قارادى. قۇلازىعان قۋ مەديەن، قۇلا ءدۇز. شاڭ باسىپ، توزاڭ قونعان سايىن دالا اجار-كوركىنەن ايىرىلىپ، جۇدەپ-جاداي تۇسكەن. ماڭايدىڭ ءبارى قۋراعان قارا تاقىر، قىلتيعان كوك جوق. ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ دا كورىنەر ەمەس.
- اتا، - دەدى ەتەگىنەن تارتىپ، - مىنا اسۋدان اسىپ تۇسسەك، ىرىسقا كەنەلەمىز، بايلىققا بەلشەدەن باتامىز دەگەنى قايدا، كوسەمنىڭ؟!.
- ە، بالام-اي، مەن ساعان ايتپاپ پا ەدىم. ءدال وسىلاي بولارىن دا بىلگەم.
- وندا نەگە ايتپادىڭىز، نەلىكتەن ەسكەرتپەدىڭىز؟!.
- كىمگە؟
- كىمگە بولۋشى ەدى، كوسەمگە. بۇلاي اداسپايتىن ەدىك قوي!
- ە، بالام-اۋ، ول مەنىڭ ءسوزىمدى نە قىلسىن. ايتقاندى تىڭدايدى ما كەۋدەسىنە نان پىسكەن كەۋدەمسوقتار...
كەنەت، جەلكە تۇستارىنان باس ءۋازىردىڭ ايۋداي اقىرعان اششى ايقايى ەستىلدى:
- مىنا جاپ - جاسىل جازىققا قاراڭدارشى! - دەدى ول قۋ تاقىرعا كوز تىگىپ.
- ءيا، قانداي جاپ - جاسىل!.. - دەپ قوستاپ قويا بەردى كوپشىلىك.
تۇككە تۇسىنبەگەن بالا اتاسىنا قاراي موينىن بۇرىپ:
- قايداعى جاپ - جاسىل جازىقتى ايتىپ تۇر؟ - دەدى اڭتارىلا.
- بۇل، اتاڭا نالەت، كوزىڭدى باقىرايتىپ قويىپ، جالعان سويلەپ تۇر. ونىڭ وتىرىك ەكەنىن ءوزى دە، مىنا قوستاپ تۇرعان حالىق تا جاقسى بىلەدى. بىراق، امال نە، بۇلاي وتىرىك سويلەۋ ءبىزدىڭ ەلدە داستۇرگە اينالعالى قاشان. ەندى ول ءداستۇردى بۇزۋ قيىن-اۋ، ءسىرا! بۇعان تاڭ قالۋدىڭ قاجەتى جوق. ءالى-اق، سەنىڭ دە ەتىڭ ءولىپ، بويىڭ ۇيرەنىپ كەتەدى. ءبىز ءبارىمىز دە وتىرىك كۇلىپ، جالعان سويلەۋگە ابدەن داعدىلانعانبىز!
- انا سىڭسىعان نۋ-ورماندى كورىپ تۇرعان شىعارسىڭدار! - دەدى تاعى باس ءۋازىر تازدىڭ شاشىنداي ءار-ءار جەردە قاراۋىتىپ كورىنگەن ءبىرلى-جارىم تال-تەرەكتى كورسەتىپ، - سوندا ۇشقان قۇس پەن جۇگىرگەن اڭنىڭ نەشە ءتۇرى بار!
- ءيا، كورىپ تۇرمىز، باسەكە. نە دەگەن قالىڭ ورمان! قۇستار مەن اڭدارىن ايتساڭشى! - دەدى ءبارى قوسانجارلاسىپ، - قانداي عاجاپ!..
- اناۋ سارقىراپ اعىپ جاتقان سارقىرامانى كورىپ تۇرسىڭدار ما؟
- قايسى، قايسى؟.. - دەپ شۋلاسىپ قويا بەردى تاڭدايلارى كەۋىپ، ەرىندەرى كەزەرىپ، شولىركەپ تۇرعان جۇرتشىلىق شىدامسىزدانا قوزعالاقتاپ.
- انە، انا...اۋ جاقتا! - دەدى باس ءۋازىر كوڭىل جەتسە دە، كوز كورمەس الىستى قولىمەن نۇسقاي.
- ءيا، كوردىك! كورىپ تۇرمىز! - دەدى كوپشىلىك قازداي شۋلاسىپ.
كەنەت، ورتاعا بويى ءبىر-اق قارىس جىلماڭ قاققان ءبىر جىلتىر قارا سۋىرىلىپ شىعىپ:
- سۋىنىڭ ءدامى قانداي كەرەمەت، بال تاتيدى عوي! - دەپ ەدى، باس ءۋازىر وعان كۇلىمسىرەي قاراپ:
- سەن ءوزى بولايىن دەپ تۇرعان بالا ەكەنسىڭ، توبىردىڭ اراسىندا نەعىپ ءجۇرسىڭ؟!. داستارحانعا كەل! - دەدى مىرزا كەيىپ تانىتىپ، - سەنىڭ ورنىڭ مىنا جاقتا! بۇدان بىلاي سەن بىزبەن بىرگە جۇرەسىڭ!..
جىلتىر قارانىڭ سوڭىنان اياعىن ادىمداي باسىپ ناعىز اقىن دا وڭمەندەي ورتاعا شىقتى. ءجۇزى قابارىپ، قاراداي تۇتىگىپ كەتكەن. شوقتاي جانعان وتتى جانارى جاي وعىنداي ۇشقىن اتادى.
- ءاي، قىزتالاقتار، نە كوكىپ تۇرسىڭدار! قايداعى جاسىل جازىق، قايداعى نۋ ورمان، قايداعى اڭ-قۇس، قايداعى سارقىرامانى كورىپ تۇرسىڭدار! كوزدەرىڭدى اشىپ قاراساڭدارشى! قۋارعان قۋ تاقىردان باسقا تۇك جوق قوي، نەگە وتىرىك ايتاسىڭدار! - دەدى دە، باس ۋازىرگە قادالىپ، - قاڭسىعان قارا تاقىرعا الىپ كەلگەندەرىڭە ۇيالعاننىڭ ورنىنا، ۇشپاققا شىعارعانداي ورەكپيسىڭدەر! ونىمەن قويماي، كورەر كوزگە وتىرىك ايتىپ تۇرعاندارىڭ قالاي؟!.
باس ءۋازىردىڭ قاباعى سالبىراپ ءتۇسىپ كەتتى. اياق-قولى ءدىر-ءدىر ەتىپ، جىن سوققانداي قالشىلداي باستادى. باسى قالتىلداپ، ەرىندەرى جىبىرلاپ، كوزى شىتىناپ:
- اقىماق! - دەدى ايعاي سالىپ، - ءسوزدى دوعار! ايتپەسە، جانىڭدى جاھاننامعا جىبەرەمىن!
- ءاي، بەيشارا، - دەدى كوپشىلىك ءۇرپيىسىپ، - ءبىر پالەگە ۇشىراماسا جارار ەدى!.. نەسى بار-ەي!..
اشۋ قىسقان ءور تۇلعالى ناعىز اقىن ءتىلىن تارتار ەمەس. قولىن سىلتەپ قويىپ، ەكىلەنە سويلەپ تۇر.
- ەل قايعى قۇشىپ، قان جۇتىپ جاتسا، سەندەردىڭ توي تويلاپ جاتقاندارىڭ قالاي؟ قارا حالىقتىڭ قامىن كىم ويلايدى؟!. اش-جالاڭاش، ارىپ-اشىپ كەلەدى. ءبارىن دە كورىپ-ءبىلىپ وتىرسىڭدار عوي!..- دەدى باس ۋازىرگە كوزىنىڭ سۇعىن قاداي.
- ءوي، اكەڭدى، ساعان جال بىتەيىن دەگەن ەكەن! ەلدىڭ جاعدايى جامان ەمەس! سەنبەسەڭ، وزدەرىنەن سۇرايىقشى! - دەدى دە، حالىققا بۇرىلىپ، - و، حالايىق، جاعدايلارىڭ قالاي، شىنىمەن اش-جالاڭاش، ارىپ-اشىپ كەلە جاتىرسىڭدار ما؟
- جوق، باسەكە، و نە دەگەنىڭىز، جاعدايىمىز وتە جاقسى. ءسىز سۇراعاننان كەيىن ءتىپتى جاقسارىپ قالدى. - دەدى ءبىر قۋتىڭباي.
- جەگەنىمىز الدىمىزدا، جەمەگەنىمىز ارتىمىزدا! - دەدى تاعى ءبىر قىرتىنباي.
- تويىپ سەكىرىپ تۇرمىز! - دەدى ەندى ءبىر جىرتىڭباي.
- مىنە، كوردىڭ بە، - دەدى باس ءۋازىر ناعىز اقىنعا سۇستيا قاراپ، - سەن نەگە وتىرىك وزەۋرەيسىڭ! بار شىندىقتى مىنالار ايتىپ تۇر عوي!..
- شىندىقتان ساداعا كەتكىرلەر، ولار قۇداي اتقان سۋ جۇقپاس سۋايتتار عوي! مەن ءبارىن دە ءوز كوزىممەن كورىپ كەلە جاتىرمىن!.. شىلعي وتىرىك. سەندەردىڭ جۇماق-جايعا باستاپ اپارا جاتقاندارىڭ دا جالعان.
- ەندى قايدا بارا جاتىر ەكەنبىز؟
- سەندەر حالىقتى تامۇققا اپارا جاتىرسىڭدار!
- نە دەپ تۇرسىڭ، ءيتتىڭ بالاسى!.. - باس ءۋازىر قولىنداعى دىراۋ قامشىمەن ناعىز اقىننىڭ باسىنان تارتىپ-تارتىپ جىبەردى.
بەت-اۋزىن قان جۋىپ كەتكەن ناعىز اقىن تەڭسەلىپ بارىپ، كەۋدەسىن ارەڭ تىكتەدى. باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتا باستادى.
- كانە، ەندى ەسىڭە تۇسكەن شىعار، ءبىز حالىقتى قايدا باستاپ بارا جاتىرمىز؟ - دەدى باس ءۋازىر داۋىسىن قاتايتىپ.
- تامۇققا... - اقىن ازەر ءتىل قاتتى.
- جۇماق-جايعا، ءيتتىڭ بالاسى...- باس ءۋازىر اقىندى تاعى دا ءبىر-ەكى رەت قامشىمەن قۇلاق شەكەدەن الا تارتىپ-تارتىپ جىبەردى دە، شىدامسىزدانا ايعايلاپ قويا بەردى، - جۇماق-جايعا، ءيتتىڭ بالاسى!... جۇماق-جايعا...
- جۇماق-جايدا سەندەرگە ورىن جوق! ويتكەنى، شەتىڭنەن وتىرىك ايتىپ، جالعان سويلەيسىڭدەر! ءبارىڭ دە كۇناھارسىڭدار! سەندەر وڭباي اداستىڭدار! جۇماق-جايعا ەمەس، تامۇققا بارار جولعا ءتۇسىپ كەتتىڭدەر!
- ءاي، مىناۋ ابدەن قۇتىرايىن دەگەن ەكەن، ءا! مەن سەنىڭ... قازىر... ءۇنىڭدى وشىرەيىن!.. - ابدەن ىزاعا بۋلىققان باس ءۋازىر بەلىندەگى قانجارىن سۋىرىپ الدى دا، اقىننىڭ جۇرەك تۇسىنا بويلاتا سۇعىپ جىبەردى. - جانىڭدى جاھانامنان ىزدەرسىڭ، بالەم!
ناعىز اقىن تىزەرلەي بەرىپ، ەتپەتىنەن قۇلاپ ءتۇستى. قانجاردىڭ قىزىل قانعا بويالعان ۇشى ارقاسىنان بىراق شىقتى. سوندا دا قىڭق ەتىپ، ءۇن شىعارعان جوق. تەك اقىرىن «مەن عانا جۇماق...» دەۋگە شاماسى ازەر كەلدى. سول جاتقان بويى قيمىلسىز قالدى.
- شىندىق ءولدى! - دەدى اتاسى نەمەرەسىنىڭ باسىنان سيپاپ. - شىندىق باردا، وتىرىك بايقاپ ءجۇرۋشى ەدى، ەندى شايقاپ جۇرەتىن بولدى. وتىرىكتىڭ تاڭى اتىپ، جالعاندى جالپاعىنان باساتىن كۇنى تۋدى.
- ەندى نە ىستەيمىز؟ - دەدى بالا جاۋتاڭداپ.
- ەندى جانىمىز قالاسا دا، قالاماسا دا، وتىرىكپەن اۋىزجالاسىپ ءومىر سۇرەمىز! ويتكەنى جان ءتاتتى، ەشكىمنىڭ دە ناعىز اقىننىڭ كەبىن كيگىسى كەلمەيتىنى بەلگىلى!.. - دەدى قارت كەۋدەسى قارس ايىرىلارداي اۋىر دەم الىپ.
- ال، وتىرىك ايتقىم كەلمەسە شە؟
- وتىرىك ايتقىڭ كەلمەسە، ۇندەمە. ۇندەمەۋدىڭ ءوزى دە جەتەلىكتىڭ بەلگىسى!
- ۇندەمەي، قالاي ءومىر سۇرەمىز!
- ومىر سۇرگىڭ كەلسە، ۇندەمەك تۇگىل، وتىرىك سويلەۋگە دە ۇيرەنەسىڭ، بالام! ءومىر ساعان ەمەس، سەن ومىرگە بەيىمدەلەسىڭ! بۇل وزگەرمەس ءومىر زاڭى. بەيىمدەلگىڭ كەلمەسە، كوردىڭ عوي، نە بولارىن!..
بالا قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى. باس ءۋازىر قامشىسىن ءۇيىرىپ، اكىرەڭدەپ جەتىپ كەلدى.
- ءاي، بوقمۇرىن، كىمدى مازاق قىپ، ىرجاڭداپ تۇرسىڭ! - دەدى قاراقۇستاي تونە ءتۇسىپ.
بالانىڭ زارەسى ءزار تۇبىنە جەتىپ، قۇتى قاشىپ كەتتى. ساسقانىنان:
- تويىنعاننان ءماز بوپ تۇرمىن! - دەدى قارنى شۇرىلداپ تۇرعانىنا قاراماي. العاش رەت وتىرىك ايتتى.
- ا، سولاي ما؟! - جىمىسقىلانا جىميعان باس ءۋازىر كەرى بۇرىلدى.
ال قالىڭ كوپشىلىك دىبىستارىن شىعارماي ىشتەرىنەن ەگىلىپ جىلاپ تۇردى. حالىقتىڭ كوز جاسىنان قارا توپىراق مي باتپاققا اينالىپ بارا جاتتى...
وسى كەزدە قايدان شىققانى، قاي جاقتان كەلگەنى بەلگىسىز، ءبىر الىپ قارا قۇس كوشتى ماڭايلاي جارىق جارتاسقا بارىپ قوندى. كوزدەرى ويناقشىپ، جان-جاعىنا تىنتىنە قارايدى. ەشقانداي قاۋىپ-قاتەردىڭ جوقتىعىن سەزىنگەن سياقتى. ۇيالاستارىن شاقىرعانداي، ءبىر-ەكى مارتە شاڭقىلداپ داۋىس شىعارىپ ەدى، قۇزعىندار قارا قۇرتشا قاپتاپ كەتتى. جەمتىككە ۇيمەلەگەندەي، توپ-توبىمەن توپىرلاپ ۇشىپ كەلىپ، توڭىرەكتى تورۋىلداي باستادى. تاپ ءبىر توي تويلاۋعا جينالعانداي، مويىن-باستارى قىلتىلداپ، شەگىر كوزدەرى جىلتىلداپ، بۇيىرلەرى بۇلتىلداپ، بوتەگەلەرى بۇلكىلدەپ، سەكەڭ قاعىپ، سەكىرىپ ءجۇر.
«اbai.kz»
