(تاريحي ساراپ)

تۋسا مىڭجىلدىقتاردا ءبىر-اق رەت تۋاتىن كەمەڭگەر قاعان شىڭعىسحان تۋرالى كۇنى بۇگىنگىگە دەيىن مىڭداعان شىعارمالار جازىلدى، كينولار قويىلدى. بىراق، بىلەتىن كىسىلەردىڭ ايتۋىنشا، سونىڭ ءبارى نەگىزىنەن باس-اياعى 20 شاقتى دەرەككوزگە سۇيەنىپ جاسالعان. سولاردىڭ ىشىندە الەمنىڭ تاريحشىلار قاۋىمى تۇگەل مويىنداعىن، عىلىمي ورتا شىنايىلىعىنا شاك كەلتىرمەگەن ساناۋلى تۇپنۇسقانىڭ ءبىرى - «دجامي ات-تاۋاريح» («جىلنامالار جيناعى»). اۆتورى بەلگىلى پارسى تاريحشىسى جانە ساياسي قايراتكەرى راشيد اد-دين فازلاللاح يبن يماد اد-داۋلا ابۋ-ل-حاير حاماداني (1247-1318جج).

(تاريحي ساراپ)

تۋسا مىڭجىلدىقتاردا ءبىر-اق رەت تۋاتىن كەمەڭگەر قاعان شىڭعىسحان تۋرالى كۇنى بۇگىنگىگە دەيىن مىڭداعان شىعارمالار جازىلدى، كينولار قويىلدى. بىراق، بىلەتىن كىسىلەردىڭ ايتۋىنشا، سونىڭ ءبارى نەگىزىنەن باس-اياعى 20 شاقتى دەرەككوزگە سۇيەنىپ جاسالعان. سولاردىڭ ىشىندە الەمنىڭ تاريحشىلار قاۋىمى تۇگەل مويىنداعىن، عىلىمي ورتا شىنايىلىعىنا شاك كەلتىرمەگەن ساناۋلى تۇپنۇسقانىڭ ءبىرى - «دجامي ات-تاۋاريح» («جىلنامالار جيناعى»). اۆتورى بەلگىلى پارسى تاريحشىسى جانە ساياسي قايراتكەرى راشيد اد-دين فازلاللاح يبن يماد اد-داۋلا ابۋ-ل-حاير حاماداني (1247-1318جج).

راشيد اد-دين اتالمىش ەڭبەكتى گازان حاننىڭ تاپسىرىسى بويىنشا 1300 جىلى باستاپ، تەك 1310-11 جىلدارى عانا اياقتاعان. «دجامي ات-تاۋاريحتىڭ» ماڭىزدىلىعى سول - ول شىڭعىسحان قايتىس بولعان سوڭ 67 جىلدان كەيىن، جىلنامادا باياندالعان تاريحي وقيعالار وتكەن جەرلەر مەن وعان قاتىستى ادامداردىڭ كوزى تىرىسىندە، كۋاگەرلەردىڭ ايتۋى بويىنشا، كۇنى كەشە عانا وتكەن تاريحي وقيعالار ۇمىتىلماي تۇرعان كەزدە جازىلعاندىعىندا. اتالمىش ەڭبەك راشيد اد-دين حاندار ورداسىندا ساقتالاتىن موڭعولدىڭ رەسمي جىلناماسىنا، سونداي-اق حالىق اڭىزدارىنا سۇيەنىپ جازعان. قازاق ءۇشىن بۇل كىتاپ XIII-XIV عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن تۇركى-موڭعول تايپالارىنىڭ قوعامدىق قۇرىلىسى، ولاردىڭ تۇرمىسى، ءدىني سەنىمى، جەكەلەگەن تايپالاردىڭ ساياسي تاريحى تۋرالى اسا قۇندى مالىمەتتەر بەرىلگەن. ۆ.ۆ. بارتولد راشيد اد-ءديننىڭ ەڭبەگىن اسا جوعارى باعالاي كەلىپ: «مۇنداي تاريحي ەنتسيكلوپەديا ورتا عاسىرلاردا الەمنىڭ ەشبىر حالىقتارىندا، ازيادا دا، ەۋروپادا دا بولعان جوق» دەپ ءبىر سوزدەن تۇيىندەپ بەردى. ال، ي.پ. پەترۋشەۆسكي: ««كوشپەندىلەردىڭ ەتنيكالىق بايلانىستارىن، الەۋمەتتىك ءومىرىن، تۇرمىسىن، قۇقىقتارى مەن اڭىزدارىن راشيد اد-ءديننىڭ كەرەمەتتەي تولىققاندى جانە دالدىكپەن سۋرەتتەگەنى سونداي، ءبىز مۇنداي قولجازبالاردى موڭعولدىڭ دا، قىتايدىڭ دا، ايتپەسە باسقا ءبىر حالىقتاردىڭ دا ەشبىر دەرەكوزدەرىنەن تابا المايمىز» [راشيد اد-دين فازلاللاح حاماداني. سبورنيك لەتوپيسەي. ت.1,  كن. 1, پەرەۆود س پەرسيدسكوگو ا. حەتاگۋروۆا، رەداكتسيا ي پريمەچانيا ا.ا. سەمەنوۆا، م.-ل.، 1952, 27]،- دەي كەلىپ ويىن ءارى قاراي بىلاي دەپ وربىتەدى: «شىڭعىسحان دەرجاۆاسىنىڭ قۇرىلۋى جانە موڭعول حالقىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىن زەرتتەۋ ءۇشىن «التان دەپتەر»(«التىن داپتەر») دەرەككوزى جانە قىتاي تاريحى مەن موڭعولدىڭ ەسكىلىكتى اڭگىمەلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ جازىلعان «دجامي ات-تاۋاريح» جىلناماسى «قۇپيا اڭىزدان» («سوكروۆەننوە سكازانيە») دا قۇندى، ءارى نەگىزگى تۇپنۇسقالىق بولىپ تابىلادى» دەيدى. (راشيد اد-دين 1952: 30).

ەندى سوناۋ ساقتار داۋىرىنەن باستاپ كۇنى كەشەگى التىن وردا زامانىنا دەيىنگى ارالىقتا ات تۇياعى جەتكەن جەرگە تۇگەل بيلىگىن جۇرگىزگەن تۇركى بابالارىمىزدىڭ قالاي «موڭعول» اتانىپ كەتكەندىگىنە كەلەيىك. «دجامي ات-تاۋاريحتىڭ» ءبىرىنشى تومىنىڭ 2-ءشى بولىمىندە تۇركى دەپ جالايىر، كەرەيت، نايمان، بەكىرىن، قىرعىز، قارلىق، قىپشاق، بەكرىت، ءسۇنىت، ويرات، تاتار، مەركىت، كۇرلاۋىت، تارعىت، ويرات،بارعىت، كورى ، تۋلاس، تۇمات، بۇلاعاشىن ، كەرەمشىن، ۇراسۇت، تولەنگىت ، كۇشتەمى، ورمان ۇرانقات، قۇرقان،ساقايت تايپالارىن اتاعان. پارسىلىق تاريحشى تۇركى تايپالارىنىڭ «جەكەلەي العاندا ءوز كوسەمى، ءوز حاندارى بولدى» دەيدى (راشيد اد-دين 1952: 126-151). راشيد اد-دين ول تايپالاردى قازىر موڭعول دەپ اتايدى دەپ جازادى. وقىڭىز: «ولاردىڭ (موڭعولداردىڭ) كۇش-قۋاتىنىڭ اسەرىنەن بۇل اۋماقتاعى باسقا تايپالار دا سولاردىڭ اتاۋىمەن اتالادى، سوندىقتان تۇركىلەردىڭ كوپشىلىگى وزدەرىن موڭعول دەپ اتايدى. ويتكەنى، مۇنىڭ الدىندا تاتار تايپاسىنىڭ كۇشى باسىم بولىپ ەدى، بارلىق تايپالار تاتار اتاندى، بۇل سول سياقتى» دەپ ناقتى كورسەتەدى (راشيد اد-دين 1952: 77).

«دجامي ات-تاۋاريحتىڭ» ءبىرىنشى تومنىڭ 4-ءشى بولىمىندە راشيد اد-دين ءتۇبى تۇركىلىك نيرۋن تايپاسى تۋرالى قىزىقتى دەرەك كەلتىرەدى. تاريحشى «نيرۋن» دەپ شىڭعىسحانمەن ءبىر اتادان تۋعان، الانقۇبانىڭ ۇلدارىنىڭ ۇرپاقتارىنان تاراعان، قانى تازا ءبىر قاۋىم تۇركى تايپالارىن اتايدى. ولار - قاتاعان، سالجۋىت، تايجۋىت، حارتاقان ،سيجۋىت، چيناس، نۋياكين، ءۇرىت ، مانعىت، دۋربان، باارين، بارۋلاس، حادارقىن، جۇرات، بۋدات، دۋكلات، يسۋت، سۋكان، كۇنقيات.(راشيد اد-دين 1952: 152-197).

...بارشاعا ءمالىم «التىن وردا» مەملەكەتى ۇلى تۇرىك قاعاناتى قۇلاعاننان كەيىن ونىڭ اتاجۇرتىنا ورناعانى بەلگىلى. رەسەيدىڭ اتاقتى تاريحشىسى مۇراد ادجي شىڭعىسحان ءوز تۇركىلەرىن جاۋلاسىپ جۇرگەن باتىس تۇرىكتەرىنەن ايىرۋ ءۇشىن «موڭعول» اتادى دەسە، قاراعاندىلىق تاريحشى مىرزابەك قارعاباەۆتىڭ جورامالى ودان دا دالەلدىرەك شىعادى. ول شىڭعىسحاننىڭ «مىڭ قولدىق» جەكە جاساعى بولعانىن، وعان تەك بي-سۇلتانداردىڭ، اتاقتى ادامداردىڭ بالالارى، ايتپەسە ۇرىستا ەرەكشە ەرلىك كورسەتكەن ساربازدار عانا ىرىكتەلىپ الىناتىندىعىن ايتتى. ارينە، الەم ءامىرشىسىنىڭ جەكە جاساعىندا بولۋ كىم-كىمگە دە مارتەبە. سوندىقتان، شىڭعىسحاننىڭ تۇركىلەرى ماقتان ءۇشىن وزدەرىن «مىڭ قول» اتاپ كەتكەن، ول بارا-بارا «موڭعول»، «موعول» اتاۋىنا اينالعان دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. ايتپاقشى، اتاقتى تۇركىتانۋشى لەۆ گۋميلەۆتىڭ دە «تۇركىلەر وزدەرىن ماقتان ءۇشىن «موڭعول» اتاندىرعان دەگەن» پىكىرى بار. قالاي دەگەنمەندە، جوعارىداعى عالىمداردىڭ قاي-قايسى دا «موڭعولداردىڭ» و باستا تۇركىلىكتەر بولعانىن راستاپ تۇر. سوندىقتان، كەڭەستەر زامانىندا ورىستىڭ يدەولوگياسىمەن «موڭعول» اتانىپ كەتكەن شىڭعىسحانعا ەندى ءوزىنىڭ تۇركىلىك تەگىن قايتاراتىن كەز كەلدى.

ءسوز سوڭىندا وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن مىنانى ايتساق تا جەتكىلىكتى: بۇگىنگى تۇرىكتەر كەشەگى كوشپەندىلەردىڭ جالپىعا ورتاق «تۇركىلەر»، «كوك تۇرىكتەر» دەگەن اتاۋىن يەلەنىپ تۇركيا مەملەكەتى اتانعانى سياقتى، بۇگىنگى موڭعوليا دا ءبىر كەزدەردەگى «التىن وردا» يمپەرياسىنىڭ اتاجۇرتىندا، شىڭعىسحان ولگەننەن كەيىن تەك 2 عاسىر وتكەن سوڭ عانا «موڭعول» اتاۋىن الىپ قۇرىلعان مەملەكەت ەكەنىن ەسكە سالامىز. ال، وسىناۋ ۇلى دالادا سوناۋ ساق زاماندارىنان بەرى بۇگىنگە دەيىن ۇرپاقتار ساباقتاستىعى، بابالار جالعاستىعى ۇزىلمەگەن، اتا تەك تۋمىسى اجىراماعان قازاقتار، ورىس تاريحشىلارىن تىڭداساڭ، موڭعولعا دا، تۇركىگە دە قاتىسى جوق، تەك 15 عاسىردا اياعى كوكتەن سالبىراپ تۇسكەن «جۇمباق حالىق» بولادى دا شىعا كەلەدى...

ءسوز سوڭى

جالپى دەرەكتەر بويىنشا «دجامي ات-تاۋاريحتىڭ» 3 تومدىعى بولعان ەكەن، سونىڭ ءبىزدىڭ كۇندەرگە جەتكەنى - 2 تومى. «دجامي ات-تاۋاريحتىڭ» ءۇش تۇپنۇسقالىق كوشىرمەسى وزبەكستان عا شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ قولجازبالار قورىندا ساقتالعان: 1) № 1620 ءتىزىم، 263 بەت، ءبىرىنشى توم (تولىق ەمەس). XV ع قولجازبا; 2. № 1643 ءتىزىم، 39 بەت، ءبىرىنشى تومنىڭ ءۇزىندىسى. XVI ع قولجازبا; 3. № 1 ءتىزىم، 369 بەت. XVIII ع قولجازبا، 2-ءشى تومنىڭ 2-ءشى ءبولىمى.

«Abai.kz»