2020 جىلى قر ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن 10 تامىز «اباي كۇنى» دەپ بەلگىلەندى. «اباي كۇنى» رەتىندە 10 تامىزدىڭ بەلگىلەنۋى بەكەر ەمەس. عىلىمي ورتادا ويشىلدىڭ تۋعان كۇنى تۋرالى ەكى ءتۇرلى نۇسقا تانىمال بولعانىمەن، جىلدار بويى 10 تامىز رەسمي تۇردە اباي قۇنانبايۇلى تۋعان كۇن دەپ تاڭبالانىپ كەلدى. ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا وسى كۇن كۇنتىزبەگە «اباي كۇنى» رەتىندە رەسمي بەكىتىلگەن ەدى.

ءبىز بۇگىن «اباي كۇنىمەن» ساباقتاستىرا وتىرىپ، قالامگەرلەر اراسىندا ساۋالناما جۇرگىزدىك.

الەمدىك ادەبيەتتە اباي سەكىلدى ابىزعا، اڭىزعا اينالعان تۇلعالاردىڭ اياقتالماعان جاۋھار شىعارمالارىن قالامگەرلەر تۇرلىشە جالعاستىرىپ، اياقتاپ جاتاتىنى بەلگىلى. مىسالدار دا از ەمەس. ال ابايدا اياقتالماعان ەكى پوەما بار. «ۆاديم» جانە «ءازىمنىڭ اڭگىمەسى». الدىڭعىسى – «لەرمونتوۆتان اۋدارما» دەلىنەدى، ەكىنشىسىن حاكىم «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» جەلىسىمەن جازعانىن ايتادى. وسى ەكى پوەمانى اياقتايتىن اقىن بار ما، قازىر؟ ونى اياقتاۋدىڭ قاجەتى جوق پا؟ قالامگەرلەر نە دەيدى؟ مارحابات...

اقبەرەن ەلگەزەك، اقىن:

- اباي كۇنى – اباي ەسكەرتكىشىنە بارىپ، گۇل شوقتارىن قويۋ - مەرەكەلەۋ ەمەس. ءبىر جىل بويى «ابايتانۋ» ماڭايىندا، ابايدى ناسيحاتتاۋ جاعىنان جۇمىستار اتقارىلىپ، ول قورىتىندىلانۋ كەرەك. سوڭعى ساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى، قاڭتار وقيعاسى، دۇنيەجۇزىلىك پاندەميانىڭ بولۋىنا بايلانىستى «ابايتانۋ» ماسەلەسىنە ەشكىم كوڭىل اۋدارا المادى. بولاشاقتا  10 تامىزدا ءبىر جىل بويى «ابايتانۋعا» بايلانىستى قانداي شارۋا اتقارىلدى، ابايدىڭ شىعارماشىلىعى قانشا تىلگە اۋدارىلدى، قالاي ناسيحاتتالدى، «ابايتانۋعا» قانشالىقتى تەرەڭدەدىك دەگەن سياقتى ۇلكەن ماسەلەلەردى قورىتىندىلايتىن كۇن بولۋى كەرەك. بيىل دا ەلوردادا، الماتىدا اباي كۇنىنە ارناپ كوپتەگەن شارالار وتكىزىلىپ جاتىر. بىراق بۇل جەتكىلىكسىز.  مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ۇلكەن قورىتىندى جاسالۋى كەرەك. سوندا عانا «ابايتانۋدا» ىلگەرىلەۋ جۇرەدى.

ەرلان ءجۇنىس، اقىن:

- «ۆاديم» مەن «ءازىمنىڭ اڭگىمەسى» پوەمالارىن اياقتاۋ ءۇشىن اباي بولىپ تۋىلۋ كەرەك شىعار. الەم ادەبيەتىندە دە اياقتالماعان پوۆەستەر، پوەمالار، روماندار بار عوي. ولار سول اياقتالماعان كۇيى تۇرادى. سوندىقتان اياقتاۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار دەپ ويلايمىن. بىراق جاس اقىندار ەكسپەريمەنت رەتىندە وزدەرىن سىناپ، جازىپ كورسە بولاتىن شىعار.

ابايدىڭ تۋعان كۇنى – تۋعان كۇن اياسىنان شىعىپ كەتكەن ءىرى اتاۋلى كۇن. اباي كۇنى قازاق ءۇشىن ويدىڭ كۇنى، اردىڭ كۇنى، قازاقتىڭ ءوز جانىنا ءۇڭىلىپ، ءوزىن تانۋ كۇنى. بۇل، شىن مانىندە، ۇلتتىق مەرەكە.

گۇلباقىت قاسەن، اقىن:

- ءداستۇر جالعاستىعى دەگەن بولادى عوي. كەيدە ادەبي قازىنامىز حالىق اۋىز ادەبيەتىنەن باستالادى، جازبا ادەبيەتىمىز ابايدان باستالادى دەپ جاتامىز. ءبىز ادەبيەتتە ءبارىبىر ابايعا باس يەمىز. دەسە دە،  ابايدىڭ سالىپ كەتكەن جولى، ابايدىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى قولتاڭباسى، باي مۇراسىن كەلەسى ۇرپاققا جاڭعىرتا بەرۋىمىز كەرەك. ەگەر مىقتى اقىندار «ۆاديم» مەن «ءازىمنىڭ اڭگىمەسى» پوەمالارىن جالعاستىرۋدى قولعا السا، جاقسى دۇنيە شىعادى دەپ ويلايمىن. قازىر مەن مۇقاعاليدىڭ ريتوريكالىق جىرلارىنا جاۋاپ ولەڭ جازعان دارىندى ءبىر اقىندى وقىپ ءجۇرمىن. ولەڭدەرى ادەمى شىققان. مۇمكىن بولاشاقتا ابايدىڭ پوەمالارىن دا اياقتايتىن اقىندار تابىلىپ قالار.

ءبىز اباي ءالى تولىق ءتۇسىنىپ بولعان جوقپىز. تەرەڭىنە بويلاي الماي كەلەمىز. ابايدىڭ ايتىپ كەتكەن دۇنيەلەرىن بويىنا سىڭىرە الماي جۇرگەن ۇرپاقپىز. مىسالى، ابايدىڭ جازىپ كەتكەن «بولىس بولدىم، مىنەكەيى» قازىرگى اكىمدەرگە قاتىستى. ءبىز كوپ نارسەنىڭ بايىبىنا بارمايمىز. سوندىقتان، اباي كۇنى دەگەنىمىز ابايدىڭ ەسكەرتكىشىنە گۇل قويىپ، سۋرەتكە ءتۇسۋ ەمەس. ءار بالاباقشا، مەكتەپتەردەن باستاپ مۇمكىندىگىنشە ابايدىڭ ولەڭدەرىن جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا سىڭىرە بەرۋىمىز كەرەك. بۇل ءبىر كۇنگە، تەك ابايدىڭ تۋعان كۇنىنە قادالىپ قالماۋ كەرەك. مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ باسىندا وتىرعاندار،ۇستازدار، قالامگەرلەر،  ۇرپاق تاربيەلەپ وتىرعان اتا-انالار، جۋرناليستەر بارعان جەرىندە ابايدىڭ تيتتەي دە ءبىر ءسوزىن ۇرپاق ساناسىنا سىڭىرۋگە اتسالىسسا عانا ابايدىڭ مۇراسىن تولىق يگەرەمىز.

ءابدىراشيت باكىرۇلى، فيلوسوف:

- اباي زامانى مەن قازىرگى زاماننىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي.  كوزقاراس پەن دۇنيەتانىم وزگەردى. ابايدىڭ پوەمالارىن ءدال اباي سياقتى جازىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. جازىلعان كۇننىڭ وزىندە تەك سىرتقى ۇقساستىق كۇيىندە قالادى. اباي ولەڭدەرىندە جازادى عوي، ەرىنشەكتىك، جايباسارلىق، ءوز تاعدىرىنا دەگەن اسا ءبىر جاۋاپكەرشىلىكتىڭ جوقتىعى دەگەن سياقتى جامان قازىرگى كۇنگى قازاقتىڭ بويىنان تابىلاتىن جامان قاسيەتتەر عانا ۇقساس بولىپ قالادى. ابايشا جىرلاعان اقىن مىنا ءبىر ماسەلەنى ەسكە ۇستاعانى ابزال. ءبىز ۇلتتىق تاربيە جۇيەسىنە قايتا ورالۋىمىز كەرەك. بۇرىنعى قازاقتىڭ ۇلتتىق تاربيەسىندە ەل باسقارۋ، كوش باسقارۋ دەگەن تۇلعالىق ءتالىم بولعان. «بالام كوش باستايدى»، «بالام جىگىت بولادى» دەپ ايتىپ وتىرعان. بۇل بۇكىل قازاقتىڭ ماقال-ماتەلىندە دە تۇنىپ تۇر. ال، قازىر ءبىز «جەمقورلاردى» تاربيەلەيمىز. قازاقى تاربيە ابستراكتىلى ۇعىم بولىپ قالدى. مەكتەپتەردە قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى وقىتىلادى، بىراق تۇلعا تاربيەلەۋ تۇرعىسىنداعى ءتالىم بەرۋ جاعى ءالسىز.

قازىرگى كەزەڭدە ابايدى تۇيىندەپ بەرۋ وتە قيىن شارۋا. بىراق ونى اياقتايمىن دەگەن اقىن نە جازۋشى حالىقتىڭ ۇلتتىق بولمىسىن ابايداي تۇسىنەتىن دەڭگەيدە بولۋى كەرەك. قالادا «مەرسەدەس» ءمىنىپ جۇرگەن اقىن-جازۋشى سوناۋ زاماندا تۇيە قومىندا جۇرگەن ابايدى تۇسىنە الا ما؟ ابايدى جالعاستىراتىن ادام اقىن-جازۋشى عانا ەمەس، ول پسيحولوگ، سوتسيولوگ، فيلوسوف بولۋى كەرەك. بىزدە ونداي ادامداردىڭ قاراسى بار. بىراق ولار باتىلى جەتىپ، ابايدى جالعاستىرا الا ما؟ ويتكەنى، باستاسا توپەلەگەن سىننىڭ استىندا قالارى انىق. سوندىقتان، مەنىڭ ويىمشا، بۇل ءبىر ادامنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن شارۋا ەمەس. بۇل ۇجىم بولىپ اتقارىلاتىن شارۋا.

اباي مۇراسىن تانۋدا كوپتەگەن جۇمىستار ىستەلۋى كەرەك. مىسالى، ابايدىڭ قارا سوزدەرىن شىنايى فيلوسوفيالىق ىلىممەن ۇستاشتىرىپ زەرتتەگەن دۇرىس دەپ ويلايمىن. ابايدىڭ دانالىعى سوندا عانا كورىنەدى. فيلوسوفيادا ءتۇرلى باعىتتار بار عوي. سولار ابايدىڭ قارا سوزدەرىندە كەسەك-كەسەگىمەن كەزدەسەدى. قارا سوزدەردى ءبىرسىدىرىپ وقىپ شىققان ادام بايقاماۋى مۇمكىن. سونى فيلوسوفيالىق تالداۋ جاساپ، ءار سوزىندەگى دانالىقتى الىپ شىقسا، بۇل ابايدى قازاققا قايتا تانىستىرۋ بولار ەدى. وسىلايشا، ابايدى الەمگە اسقاقتاتا كورەتۋگە بولادى. وسى باعىتتا اسىقپاي جۇمىس اتقارىلعانى ءجون. ابايدىڭ تۋعان كۇنى دەپ تويلاتىپ، مەرەكەلەتكەننەن كەلىپ-كەتەر پايدا جوق.

اباي ءبىزدىڭ ينتەللەكتۋالدىق سيمۆولىمىز. ءبىز ابايدى دانالىقتىڭ فورماتى رەتىندە قابىلداۋىمىز كەرەك.

دايىنداعان ايجان تەمىرحان

Abai.kz