قازاقستاندا ابايتانۋ ءۇردىسىنىڭ باستالعانىنا شامامەن 100 جىلدان اسىپتى. ابايدىڭ ارتىنا قالدىرعان مۇراسى: ولەڭدەرى مەن اۋدارمالارى 200 گە جۋىق، 45 قارا ءسوزى مەن 3 پوەماسى جانە 20 عا جۋىق اندەرى. 

تاۋەلسىزدىك العان وتىز جىلدان استام ۋاقىتتا ابايتانۋ سالاسىندا قانشاما قارقىندى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتسا دا، ابايدى دۇرىس تانىپ، ءباھرا الا المادىق. وعان دالەلدىڭ دە كەرەگى جوق. سەبەبى ابايدىڭ دەڭگەيىنە جەتۋ بىلاي تۇرسىن، ونىڭ جولىن ۇستانعان اقىن جوق قازاقتا.  ەڭ سوراقىسى – ابايدىڭ اماناتىنا امال جاساپ جاتقان جان تابۋ دا قيىننىڭ قيىنى قازىر. ابايدىڭ 180 جىلدىق مەرەيتويىن قاي بەتىمىزبەن، قالاي تويلاپ جاتقانىمىزعا قايرانمىن!

اللانىڭ ءوزى دە راس ءسوزى دە راس

تولعاۋى توقسان قىزىل ءتىلدى الىستان سەرمەمەي، توتەسىنەن سالايىق. ابايدىڭ شىعارمالارىن «ولەڭ» دەپ ايتۋعا اۋزىم بارمايدى. سەبەبى ابايدىڭ «ولەڭ سوزدەرى» قازىرگى كەزدەگى قالىپتاسقان «ولەڭ» تۇسىنىگىنىڭ شەڭبەرىنە مۇلدەم سىيمادى. ونى قالاي اتاۋ كەرەك ەكەندىگىن  ابايتانۋشىلاردىڭ وزدەرىنە قالدىرايىق تا، ولەڭ ءسوزدىڭ ولشەمدەرىنە توقتالايىق.

ابايدىڭ مىناۋ ءبىر «ولەڭ سوزىنە» شاما-شارقىمىز كەلگەنشە  تالداۋ جاساپ كورەيىكشى. ءبىز ءوز تاراپىمىزدان قانشا تەرەڭ تالدادىق دەگەنىمىزبەن ونىڭ شىنايى ءتۇپ ماعىناسى مەن رۋحاني تۇڭعيىعىنا تولىق جەتە المايتىنىمىز انىق. دەسەك تە ورەمىز جەتكەن جەرگە دەيىن تۇسىنە الساق، ابايدىڭ تەرەڭىن بولجاۋعا بولادى دەپ ويلايمىز.

اللا ءمىنسىز اۋەلدەن، پايعامبار حاق،
مۋ'مين بولساڭ، ۇيرەنىپ، سەن دە ۇقساپ باق.
قۇران راس، اللانىڭ ءسوزىدۇر ول،
ءتا'ۋيلىن بىلەرلىك عىلىمىڭ شاق.

بۇل جەردە زەيىن اۋداراتىن ماسەلە: «ءتا’ۋيل» - قۇران اياتتارىنىڭ استارلى، ىشكى ماعىناسىن ءتۇسىنۋ, ياعني تاپسىرلەۋ، ويمەن اشۋ، تۇپكى مانىنە اقىلمەن، عىلىممەن جەتۋ. ول تەرەڭگە جەتۋگە «عىلىمىڭ شاق» دەپ وتىر اباي.

ءبىرىنشى نازار اۋداراتىن جاعداي: ابايدىڭ ايتىپ وتىرعان عىلىمى مەن قازىرگى ءبىز بىلەتىن عىلىم – ەكەۋىنىڭ اتى ءبىر بولعانىمەن، زاتى باسقا ەكى دۇنيە. ەكەۋىنىڭ ماقساتتارى ءبىر - زەرتتەۋ، تانۋ بولعانىمەن، زەرتتەۋ نىساندارى مەن ءادىس-تاسىلدەرى باسقا.

قازىرگى عىلىمدى ءبىر سوزبەن ماتەريالدىق، ەۆروتسەنترلىك عىلىم دەپ اتاۋعا بولادى. ال ابايدىڭ ايتىپ وتىرعانى ماتەريالدىق عىلىممەن قوسا، ونىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتەتىن - رۋحاني ءىلىم. بۇل ەكى عىلىمدى ابايدىڭ سوزىمەن ايتاتىن بولساق: «كوزگە كورىنەتىن» جانە «كوزگە كورىنبەيتىن» عىلىم. «دۇنيەنىڭ كورىنگەن ءھام كورىنبەگەن سىرىن تۇگەلدەپ، ەڭ بولماسا دەنەلەپ بىلمەسە، ادامدىقپەن ورنى بولمايدى (جەتىنشى قارا ءسوز)». قۇراننىڭ «ءتا’ۋيلىن بىلەرلىك عىلىمىڭ شاق»، ياعني قۇراننىڭ تەرەڭ سىرىن تۇسىنۋگە قازارگى ماتەريالدىق عىلىمنىڭ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى.

ەكىنشى نازار اۋداراتىن ماسەلە: ماتەريالدىق عىلىمنىڭ زەرتتەۋ نىسانى ماكرو جانە ميكرو الەم بولسا، ابايدىڭ ايتىپ وتىرعان عىلىمى - رۋحاني الەم.  ماكرو جانە ميكرو الەمدى زەرتتەۋ ءۇشىن عالىمدار تەلەسكوپتار مەن ميكروسكوپتاردىڭ كورۋ قۋاتىن كۇشەيتۋمەن اينالىسسا، ابايدىڭ رۋحاني الەمىنە ەنۋ ءۇشىن ەشقانداي قۇرىلعىنىڭ قاجەتى جوق. اللانىڭ بەرىپ قويعان اقىل قۋاتى جەتكىلىكتى. سوندىقتان دا قۇراندا ادام بالالارىنا ماڭىزدى ماسەلەگە نازار اۋدارۋىن تالاپ ەتىلگەندە: «اقىل يەلەرى» دەگەن قاراتپا ءسوز قولدانىلادى.

اقىل بارلىق ادامدا بار، بىراق ونى اركىم ءارتۇرلى ماقساتتا پايدالانادى. كوپشىلىك ادام اقىلدى تەك جەكە باس مۇددەسىنىڭ قامى ءۇشىن جۇمسايدى. سوندىقتان دا اباي «ايتۋشى مەن تىڭداۋشى كوبى نادان، بۇل جۇرتتىڭ ءسوز تانىماس ءبىر پاراسى» دەپ ولاردى حايۋانعا تەڭەيدى: «اقىلعا ساۋلە قونباسا، حايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك».

ءۇشىنشى نازار اۋداراتىن ماسەلە: ماتەريالدىق عىلىمنىڭ سۋبەكتىسى – الەمدى سىرتتان تانۋ بولسا، اباي عىلىمىنىڭ سۋبەكتىسى – ءوزىن تانۋ ارقىلى جاراتۋشى مەن ونىڭ جاراتقان جاراتىلىسىن تانۋ.

ال ەندى «وعان قالاي قول جەتكىزۋگە بولادى؟» دەگەن سۇراق تۋادى. ماتەريالدىق عىلىمنىڭ تانىم ءادىس-تاسىلدەرىن ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز. ال ابايدىڭ تانىم ءادىس-ءتاسىلى - وزىڭە، جۇرەگىڭە ءۇڭىلۋ: «جۇرەگىڭنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا»، «جۇرەك - تەڭىز، قىزىقتىڭ ءبارى اسىل تاس»، «جۇرەكتە قايرات بولماسا، ۇيىقتاعان ويدى كىم تۇرتپەك؟»، «جۇرەگىمە بايقاسام، ينەدەيىن تازا ەمەس». ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ادام بەس سەزۋ مۇشەسى ارقىلى ماتەريالدىق الەمنەن اقپارات الاتىن بولسا، رۋحاني الەممەن بايلانىستى التىنشى سەزۋ مۇشەسى جۇرەك ارقىلى ورناتادى: «جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا، حاقتىقتىڭ تۇسەر ساۋلەسى»، «جۇرەكتە اينا جوق بولسا»، «نۇرىن، سىرىن كورۋگە، كوكىرەگىندە بولسىن كوز».

وسى باعىتتا تالداۋدى جالعاستىرا بەرسەك، رۋحاني ءىلىمنىڭ الەمىنە، رۋحانياتقا تەرەڭدەي بەرەمىز. «تىرشىلىكتىڭ نەسى ءسان تەرەڭگە بەت قويماسا». ابايدىڭ تەرەڭىنە بويلاۋدى، ابايدىڭ اماناتىن ورىنداعان ءىنىسى، ءارى رۋحاني شاكارتى شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ «ار ءىلىمى» اياسىندا جالعاستىرعان ءجون بولادى دەپ ويلايمىز. قازىرشە ابايدىڭ اماناتىن ارى قاراي جالعاستىرايىق.

ءجۇز مىڭ كەننىڭ ەڭ ارتىعى نەمەنە ەكەن؟

ابايدىڭ «اللانىڭ ءسوزى» دەگەنى – قۇران كارىم. قۇراننىڭ قۇدىرەتى سول – ول تۇنىپ تۇرعان ماتەريالدىق عىلىم مەن رۋحاني ءىلىمنىڭ قاينار كوزى. قۇران كارىم -  ادام مەن عالامنىڭ جاراتىلىسى تۋرالى بارلىق عىلىمدار جيىنتىعىنىڭ سىعىندىسى، جاراتۋشى مەن جاراتىلىستى بايلانىستىرۋشى ۇلى  مۇعجيزا. سوندىقتان دا قۇرانمەن ساباقتاستىعى جوق عىلىم - عىلىم ەمەس، جالعان ءىلىم. قۇراننىڭ عىلىمىنان عيبرات الىپ، جان دۇنيەسىن بايىتپاعان عالىم – عالىم ەمەس، زالىم.

قۇران عىلىمىنىڭ قۇدىرەتىن مىڭنان ءبىر عانا مىسالدىڭ اياسىندا ءتۇسىندىرىپ كورەيىك. ول ءۇشىن تاعى دا ابايدىڭ ولەڭ سوزىنە جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى:

قارا جەر ادامزاتقا بولعان مەكەن،
قازىنا ءىشى تولعان ءار ءتۇرلى كەن.
ىشىندە ءجۇز مىڭ ءتۇرلى اسىلى بار،
سولاردىڭ ەڭ ارتىعى نەمەنە ەكەن؟

اباي ولەڭ سوزدەرىندەگى بۇل جۇمباقتىڭ كەزدەسۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. سەبەبى اباي جاسىرىپ وتىرعان كەن تۋرالى ارنايى سۇرە بار قاسيەتتى قۇراندا جانە ول جاي ەمەس 114 سۇرەنىڭ ءدال ورتاسىندا ورنالاسقان 57-ءشى سۇرە «حاديد» دەپ اتالادى. وسى حاديد سۇرەسىنىڭ 25-ءشى اياتى، «بيسميلليانى» ءبىرىنشى ايات دەپ ەسەپتەسەك 26-شى اياتىندا وسى كەننىڭ قالاي پايدا بولعانى مەن قاسيەتى تۋرالى ايتىلادى. ارينە، بۇل جۇمباقتىڭ شەشىمى مەندەلەەۆ كەستەسىندەگى 26-شى ەلەمەنت تۋرالى بولىپ وتىر. «57-ءشى سۇرەنىڭ اتى مەن 26-شى اياتىندا سيپاتتالعان كەننىڭ مەندەلەەۆ كەستەسىندەگى 26-شى ۇياشىقتا ورنالاسقان ەلەمەنتتىڭ ساي كەلۋى زاڭدىلىق پا، الدە كەزدەيسوقتىق پا؟» دەگەن سۇراق تۋادى. بىرەۋلەرگە زاڭدىلىق، ال ەندى بەرەۋگە كەزدەيسوقتىق بولۋى مۇمكىن.

زاڭدىلىقتىڭ پايداسىنا قاراي ءبىر مىسال كەلتىرەيىك. قۇراننىڭ استارلى سىرىن سيپاتتايتىن ساندىق «ابجد» ەسەبىنە سالاتىن بولساق، حاديد (حديد، 8+4+10+4=26) ءسوزىنىڭ ساندىق ءمانى دە 26. ال ەندى زات ەسىمنىڭ الدىنا قويىلاتىن ال ( ٱلْ، 30+1 ) – ماعريفا ارتيكلىن قوساتىن بولساق، سۇرەنىڭ اتاۋىنا سايكەس «ال-حاديد» (الحديد) ساندىق ءمانى 57 شىعادى. قۇرانداعى سۇرەنىڭ رەتتىك سانى مەن سۇرە اتاۋىنىڭ ساندىق ءمانى بىردەي  (57) جانە سۇرەدە ءسوز بولىپ وتىرعان كەن اتاۋىنىڭ ساندىق ءمانى،  كەن تۋرالى ايتىلعان اياتتىڭ رەتتىك سانى مەن كەننىڭ اتومدىق ساندارى دا تەڭ (26). بۇل ەندى ءبىراز ادامداردى ويلاندىرىپ قويۋى مۇمكىن، دەسە دە زاڭدىلىق ەكەنىنە كۇمان كەلتىرەتىندەر تابىلادى.

جالپى زاڭدىلىقتىڭ بار-جوقتىعىن دالەلدەيتىن «ماتەماتيكالىق يندۋكتسيا» دەگەن ءادىس بار. سول ادىسكە سالىپ قۇراننىڭ ادام مەن عالامنىڭ جاراتىلىسى تۋرالى عىلىم ەكەنىن دالەلدەپ كورەيىك.

قۇران اراپ تىلىندە جازىلعان، ول  28 ارىپتەن تۇراتىن. اراپ ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىنا بايلانىستى 14-ءى «كۇن» ارىپتەرى، 14 «اي» ارىپتەرى بولىپ ەكىگە بولىنەدى. ماتەماتيكالىق يندۋكتسيا ءادىسى بويىنشا 14+14=28 دەگەن زاڭدىلىقتى بازالىق تۇجىرىم (N=1) رەتىندە الايىق. ابجد ەسەبىندە قولدانىلاتىن ساندار بارلىق بىرلىك، وندىق، جۇزدىك ساندار جانە 1000 (مىڭ) سانى. وسى سانداردىڭ سانى: بىرلىك ساندار - 9, وندىق ساندار – 9, جۇزدىك ساندار – 9 جانە 1000 – 1. بارلىق سانداردىڭ سانى 9+9+9+1=28, ال بارلىق ساندىردىڭ قوسىندىسى 5995 اينالىق سان شىعادى. اينالىق ساننىڭ وڭ جاعى 5+9=14, سول جاعى 9+5=14 (N=2).  قۇرانداعى ارىپتەر مەن سانداردىڭ قۇرىلىمىنان زاڭدىلىقتىڭ بازالىق تۇجىرىمىن ەكى رەت كەزدەستىرىپ وتىرمىز.

ماتەماتيكالىق يندۋكتسيا ادىسىنە سايكەس N=k, ياعني كەز كەلگەن k سانى ءۇشىن قۇرانعا قاتىستى تاعى دا وسى بازالىق تۇجىرىم ءبىر رەت ورىن الاتىن بولسا، وندا ونى زاڭدىلىق دەپ قابىلداۋعا بولادى. اقجان ءماشانيدىڭ «جار ىلىمىندە» كەلتىرگەنىندەي قۇران اياتىنا سايكەس ول بازالىق تۇجىرىم ادامنىڭ دەنەسى مەن اسپانداعى ايدىڭ قوزعالىس تسيكلىنان كورۋگە بولادى. ادامنىڭ وڭ قولىنداعى ساۋساق بۋىندارىنىڭ سانى 14, سول سياقتى سول قولىندا دا 14 بۋىن بار. بارلىعى ادامنىڭ قولىندا عانا 14+14=28 ساۋساق بۋىنى بار.

حيجرا كۇنتىزبەسىنە سايكەس ايدىڭ كورىنۋ فازاسى 28 كۇن. ونىڭ ىشىندە 14 تولۋ فازاسى بولسا، 14 كۇن سولۋ فازاسى. قازاقتىڭ «ون تورتىندە تولعان ايداي» دەپ قىزدىڭ سۇلۋلىعىن ايدىڭ تولۋىمەن سۋرەتتەۋدىڭ استارىندا ۇلكەن ءمان جاتىر.

قۇراننىڭ ماتىندىك ماعىناسى ونىڭ تەرەڭ سىرىنىڭ توزاڭى عانا دەۋگە بولادى. مىسالى،  اباي جۇمباعىندا جاسىرىلعان كەننىڭ قۇراندا العاش «يسرا» سۇرەسىندە (17:50) قاتتى تاس سياقتى ەكەندىگى سيپاتتالسا، ودان كەيىن «ءسابا’» سۇرەسىندە ونىڭ بالقيتىن كۇيى ايتىلادى: «راسىندا داۋىتكە ءوز جانىمىزدان نىعمەت بەردىك، ... جۇمساق قىلدىق» (34:10). وسى ەكى رەت ايتىلعان سوزدەردىڭ اراسىنداعى اياتتار سانى 1538 – بۇل ونىڭ بالقۋ تەمپەراتۋراسىمەن ءدال سايكەس كەلەدى. وسىنداي ماتىندىك قۇرىلىمداعى سانداردىڭ سيقىرلى سىرلارىنا قاراپ، قۇراننىڭ ۇلى مۇعجيزا ەكەنىن مويىنداماۋ مۇمكىن ەمەس اقىلى بار ادامعا.

ابجد ەسەبىنە ساي قۇرانداعى ءاربىر ءارىپتى سان رەتىندە قارايتىن بولساق،  ادام مەن عالامنىڭ جاراتىلىسى بىلاي تۇرسىن، عالامنىڭ جارالعانىنان باستاپ اقىر زامانعا دەيىنگى ارالىقتاعى بارلىق  وركەنيەتتەر مەن ولاردىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارى ساندىق قۇپيا تۇرىندە جازىلعان عالامدىق دەرەكتەر بازاسى دەۋگە بولادى. ونىڭ تەرەڭ سىرىن تۇسىنۋگە باستاعى ميدىڭ الەۋەتى جەتپەيدى، وعان تەك جۇرەكتەگى يماننىڭ قۋاتىمەن جەتۋگە بولادى: «جۇرەك – تەڭىز، قىزىقتىڭ ءبارى اسىل تاس»، «ىشتەگى كىردى قاشىرسا، ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسى»

عىلىم سول - ۇشەۋىنىڭ ءجونىن بىلمەك

ابايدىڭ ەڭ كوپ ءمان بەرىپ، ماعىناسىن اشۋعا كۇش سالعان ءسوزى – عىلىم، قايرات، اقىل مەن جۇرەك. «عىلىم سول – ۇشەۋىنىڭ ءجونىن بىلمەك» دەگەن ابايدىڭ عىلىمعا بەرگەن انىقتاماسىنان اسقان اكسيوما جوق تۇسىنىگى بار ادامعا. ابايدىڭ پايدالانىپ تۇرعان ءۇش ءسوزدىڭ شىن اتاۋلارى: «جۇرەك» - رۋح، «قايرات» - ءناپسى، «اقىل» - اقىل. ادام بويىنداعى وسى ءۇش قۋاتتىڭ مەكەنى، ءبىر بىرىمەن تۇيىسكەن ءتۇيىنى-تورابى، ءبىر بىرىمەن بايلانىسقان جەرى - جۇرەك.

جۇرەكتىڭ، بۇلشىق ەتتەردىڭ ءتۇسى - قىزىل، قاننىڭ ءتۇسى دە قىزىل. ولاردىڭ  قىزىل ءتۇستى بولۋىنىڭ سىرى نەدە؟ وعان جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن دە جوعارىداعى ابايدىڭ جۇمباعىن جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى.  ادامنىڭ بويىنداعى بارلىق جاسۋشالارعا قاجەتتى وتتەگىنى شەبەرلىكپەن جەتكىزۋ مەن قابىلداپ الۋ قىزمەتى دە سوعان بايلانىستى. ول ءوز الدىنا بىرنەشە تومدىق كىتاپقا ارقاۋ بولاتىن ۇلكەن عىلىم.

ادامنىڭ پسيحولوگياسى، قازىرگى كەزدە ترەندكە اينالعان ەموتسيانالدى ينتەللەكتى - قازاقشا ايتقاندا كوڭىل قۇپيالارى مەن رۋحاني-ادامگەرشىلىك دەڭگەيى وسى ءۇش قۋاتتىڭ (اقىل-اقىل، قايرات-ءناپسى، جۇرەك-رۋح) ءوزارا قارىم-قاتىناسى مەن ءوسۋ-ءوشۋ  كۇيىنىڭ سىرتقى كورىنىسى.

اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا،
سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك.
بىرەۋىنىڭ كۇنى جوق بىرەۋىنسىز،
عىلىم سول ۇشەۋىنىڭ ءجونىن بىلمەك.

ابايدىڭ ءاربىر ولەڭ ءسوزى – اقيقات اكسيوماسى،  عىلىمي كونتسەپت. ونى ولەڭ دەپ عىلىمنان ماقۇرىمدار ايتادى. قازىرگى عىلىمنىڭ سوڭعى اشقان جاڭالىعى – ادام قانىنىڭ قۇرامى ويىنا قاراي وزگەرۋ قابىلەتى.  ادام ويلانعاندا مي بەلگىلى ءبىر نەيروحيميالىق سيگنالدار شاعارادى. بۇل سيگنالدار ەموتسيا تۋدىرادى، ال ەموتسيا اعزادا گارموندىق جانە فيزيولوگيالىق وزگەرىستەرگە الىپ كەلەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ادامنىڭ نيەتىنە قاراي وي تۋىندايدى، ال وي ەموتسياعا اينالىپ، ادام اعزاسىنا اسەر ەتەدى.

ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم،

ءوز ءمىنىمدى قولعا الدىم.
مىنەزىمە كوز سالدىم،
تەكسەرۋگە بايلاندىم
وزىمە ءوزىم جاقپادىم،
ەندى قايدا سىيا الدىم؟
قالاپ العان كوپ مىنەز،
قالايشا قىلىپ تىيا الدىم؟

ارەكەت قايتالانا بەرسە، ادەتكە اينالادى، ادەتتەن مىنەز قالىپتاسادى. «ءبىر قىلعان ەكى قىلادى، ەكى قىلعان ادەت قالىدى».

ءۇش-ءتورت جىلعى ادەتىڭ
وزىڭە بولار جەندەتىڭ.

ادامنىڭ مىنەزى تاعدىرىنا اينالادى. وسى رۋحاني-پسيحولويالىق سەبەپ-سالدار ساباقتاستىقتى اباي قالاي كوركەم سۋرەتتەيدى دەسەڭشى. بۇل عىلىمدى وتە جاقسى بىلگەن، ءجىتى مەڭگەرگەن ادام عانا وسىلاي جەتكىزە الادى. تاربيەنىڭ تەورياسى مەن تەحنولوگياسىن ءتۇپ تامىرىنا شەيىن تەرەڭ بىلەتىن كەمەڭگەر عانا «مەن ەگەر زاكون قۋاتى قولىمدا بار كىسى بولسام، ادام مىنەزىن تۇزەپ بولمايدى دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم» دەپ باتىل ايتا الادى. بۇل ءوز الدىنا ۇلكەن ءبىر عىلىم. بىراق، وكىنىشكە وراي، قولدا بار التىننىڭ قادىرى جوق. ءبىلىم سالاسىنىڭ بىلگىرلەرى ابايعا  ەمەس، باتىس پەن شىعىستىڭ تاڭسىقتارىنا اۋەستەنىپ الەك. قازاقشا ايتقاندا، «ساۋدىڭ اسىن ءىشىپ – اۋرۋدىڭ ءىسىن ىستەيدى».

سامورودنىي سارى التىن،
ساۋداسىز بەرسەڭ المايدى
ساۋدىراعان جەزىنە.
ساۋدىرسىز سارى قامقانى،
ساداعاڭ كەتكىر سۇرايدى
سامارقاننىڭ بوزىنە.

بۇل ابدەن جاۋىر بولعان تاقىرىپ بولعاندىقتان، ارى قاراي سوزا بەرمەي، زەيىنىمىزدى باستاپقى جۇمباقتىڭ شەشىمىنە بۇرايىق. سەبەبى ناتيجە شىعاتىن بولسا، وسى ۋاقىتقا شەيىن شىعار ەدى:

جارتاسقا باردىم،
كۇندە ايعاي سالدىم،
ودان دا شىقتى جاڭعىرىق.
ەستىسەم ءۇنىن،
بىلسەم دەپ ءجونىن،
كوپ ىزدەدىم قاڭعىرىپ.
باياعى جارتاس - ءبىر جارتاس،
قاڭق ەتەر، تۇكتى بايقاماس..

اباي جۇمباعىنىڭ شەشىمى مەن ونىڭ عىلىمي ماڭىزدىلىعىنىڭ سالماعىنا قايران قالماۋ مۇمكىنسىز. قالايشا وي تابيعاتى مۇلدەم بولەك قاننىڭ قۇرامىن وزگەرتە الادى؟ ونىڭ سەبەبى قانعا قىزىل رەڭك بەرىپ جانە سىرتقى اسەرگە بەيىمدەلىپ تۇرعان قانداعى گەموگلابيننىڭ نەگىزگى ەلەمەنتىنىڭ تابيعاتىنا بايلانىستى.  ونىڭ تابيعاتى - مەتالل، مەتالل بولعاندا دا فەرروماگنيت، ياعني ماگنيتتىك قاسيەتكە يە. ويدىڭ تابيعاتى - وتە جوعارى جيىلىكتەگى ەلەكتروماگنيتتىك تولقىن، ال ەلەكتروماگنيتتىك تولقىن، ەلەكتر جانە ماگنيت ورىستەرىنىڭ ءورىمى بولعاندىقتان، ماگنيت ءورىسى مەن فەرروماگنيت ءبىر بىرىمەن اسەرلەسەتىنىن 8-ءشى سىنىپتىڭ وقۋشىسى دا بىلەدى. عىلىمي تۇردە  ءبارى قاراپايىم، تۇسىنۋگە بولادى.

مەندەلەەۆ كەستەسىندە كەزدەسەتىن بارلىق ەلەمەنتتەردىڭ ءتۇزىلۋى جەر بەتىندە قالىپتاسقان بولسا، اباي جۇمباعىنداعى «ءجۇز مىڭ كەننىڭ ەڭ اسىلى» عانا قۇراندا ايتىلعانداي عارىشتا ءتۇزىلىپ، جەرگە مەتەوريت جاڭبىرلارى تۇرىندە تۇسكەن جالعىز مەتالل. بۇل قۇبىلىستىڭ دا راسىتىعىن سوڭعى عىلىمي جاڭالىقتار مويىنداپ وتىر.  ول كەننىڭ اسىل ەكەندىگى سول، ونسىز  تەحنيكا مەن تەحنولوگيانىڭ دامۋى ەش مۇمكىنسىز. «... وندا مىقتى كۇش، ءارى ادامزات ءۇشىن قاجەتتەر بار» (57:25).

ءبىزدىڭ پايىمىمىزشا اباي  عىلىم دەپ قۇرانداعى ماتەريالدىق جانە رۋحاني ءىلىمدى تۇتاس تانىعان.  سەبەبى ماتەريالدىق عىلىمدى باسقاشا زاھيري، ال رۋحاني ءىلىمدى باتيني، نەمەسە لادۋني  دەپ تە اتايدى. 38-ءشى قارا سوزدە وسى ەكى ءسوزدى اباي قاتار قولدانادى: «... ءسىزدىڭ زاھيرىڭىزداعى عيبادات - باتينىڭىزداعى يماننىڭ كولەڭكەسى».

اباي 17-ءشى قارا ءسوزىن بىلاي اياقتايدى: «ۇشەۋىڭ الا بولساڭ، مەن جۇرەكتى جاقتادىم. قۇدايشىلىق سوندا، قالپىڭدى تازا ساقتا، قۇداي تاعالا قالپىڭا ءاردايىم قارايدى دەپ كىتاپتىڭ ايتقانى وسى،  دەپتى». بۇل تۇجىرىم قۇراندا ءۇش جەردە كەزدەسەتىن اياتتىڭ ماعىناسى: مۇنداعى «قالپىڭا» («قالب» -جۇرەك) جۇرەگىڭە، ال «كىتاپتىڭ ايتقانى» - قۇراننىڭ اياتى دەگەن ءسوز (26:88-89). 

«قۇران راس، اللانىڭ ءسوزىدۇر ول، ءتا'ۋيلىن بىلەرلىك عىلىمىڭ شاق» دەپ اباي زاھيري عىلىمدى، ياعني ماتەريالدىق-ەۆروتسەنترلىك، نەمەسە اتەيستىك عىلىمدى ايتادى.

ۇستازى جوق اقىننىڭ ۇستازى - انىق شايتان

اباي اماناتىنا ەڭ ۇلكەن قيانات جاساۋشىلاردىڭ ءبىر پاراسى - وزدەرىن ابايداي الىپ ساناپ جۇرگەن، اقىن سوزىنەن ساداعا كەتكىر اقىنسىماقتار.

قوبىز بەن دومبىرا الىپ توپتا سارناپ،
ماقتاۋ ولەڭ ايتىپتى اركىمگە ارناپ.
ءار ەلدەن ولەڭمەنەن قايىر تىلەپ،
كەتىرگەن ءسوز قادىرىن جۇرتتى شارلاپ.

«اقىن دەگەن كىم، اقىن ءسوزىنىڭ ماعىناسى نەنى بىلدىرەدى؟» دەگەن سۇراققا تۇشىمدى، ءبىراۋىزدى جاۋاپ جوق ءتىل-ادەبيەت عىلىمىندا. اقىن ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىنا قاتىستى عالىمداردىڭ پىكىرلەرى ءار ءتۇرلى. بىرەۋلەر  سۋدىڭ اعىنى سياقتى «سوزگە اعىپ تۇرعان»، ياعني «اعىن» سوزىنەن شىققان دەسە، ەندى بىرەۋلەرى ءتۇبىرى «اق، اقىل» سوزىنەن شىعادى، ياعني  اقىل ايتۋعا شەبەر ادام, ءسوز يەسى, وي مەن سەزىمدى سويلەتۋشى ادام دەگەنگە كەلتىرەدى. وسى سياقتى ءار ءتۇرلى پىكىرلەر كوپ.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ماسەلە ءسوزدىڭ شىعۋ ەتيمولوگياسىنان كورى، تۇلعانىڭ رۋحاني دەڭگەيى مەن قوعامداعى الاتىن ورنىنا، حالىققا قىزمەت جاساۋ ستاتۋسىنا بايلانىستى بولسا كەرەك. قازاق دالاسىندا ءىلىم يەلەرىنىڭ رۋحاني دەڭگەيلەرىنە بايلانىستى وتە كوپ اتاۋلارى بار: ءمۇريد، مولدا، داموللا، يمام، قاري، ماقسۇم، يشان، قالپە، احۋن، سوپى، ءپىر، باب، اۋليە، ماشايىق، ت.ب..

مولدا، يمام، قاري، داموللا، ماقسۇم، ت.ب. سياقتى اتاۋلار شاريعات دەڭگەيىندەگى ءىلىمى مەن قىزمەتىنە قاراي بەرىلەتىن لاۋازىم اتتارى. بۇل اتاۋلار قازىردىڭ وزىندە دە ماڭىزىن جويعان جوق جانە ەلمەن ەتەنە ارالاسىپ ءوز قىزمەتتەرىن جالعاستىرۋدا. الايدا مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دەڭگەيىن دامىتۋعا ولاردىڭ قوساتىن ۇلەستەرى اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا كەلمەيدى. كەرىسىنشە، پايداسىنان زيانى كوبىرەك. سەبەبى ولاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيلەرى شاريعات اياسىنان ارى اسپايدى، سوندىقتان شاريعات شەڭبەرىنەن شىعا الماي، ءار ءتۇرلى باعىتتار مەن تارماقتارعا توپتاسىپ، رۋحاني قۇنى جوق قۇلشىلىق قىلۋدىڭ شارتتارى مەن ەرەجەلەرى اينالاسىندا داۋلاسۋدان شارشامايدى. ەڭ قاۋىپتىسى - ءوز كوزقاراستارىمەن سايكەس كەلمەيتىن ادامداردى «تەرىس جولدا ءجۇر» دەپ جاۋلاسۋعا دەيىن دايىن تۇرادى. بۇل مەملەكەت تۇراقتىلىعىنا قاۋىپ توندىرەتىن وتە ۇلكەن قاتەر!

ولاردىڭ ەڭ ۇلكەن كەمشىلىگى – وزدەرىنىڭ ءبىلىمىن ارتتىرىپ، رۋحاني كەمەلدەندىرۋدەن كورى دۇنيە تۇرشىلىگىن ارتىق كورۋى. اباي ولاردى كوپ سىنايتىنى دا سوندىقتان:

ناداننىڭ كوڭىلىن باسىپ تۇر،
قاراڭعىلىق پەردەسى.
اقىلدان بويى قاشىق تۇر،
ويىندا بىراق شارۋاسى

كىتاپتى مولدا تەرىس وقىر،
داعاراداي بولىپ سالدەسى.
مالقۇمار كوڭىلى بەك سوقىر،
بۇركىتتەن كەم بە جەم جەسى؟

ال ەندى يشان، قالپە، احۋن، سوپى، ءپىر، باب، اۋليە، ماشايىق، ت.ب.. سياقتى اتاۋلار رۋحاني بىلىمدەرىن ارتتىرىپ، ءوز جان-دۇنيەلەرىن كەمەلدەنۋ جولىنا ارناعان ادامدارعا تيەسىلى. شاريعاتتان كەيىنگى تاريقات، ماعريفات، اقيقات دەڭگەيلەرىنە جەتۋگە بايلانىستى ولاردىڭ دارەجەلەرى دە ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز اقىن ءسوزىنىڭ ماعىناسىن اشۋ بولعاندىقتان، نازارىمىز «احۋن» دەگەن اتتاۋدا بولماق.

ادام شاريعات ءىلىمىن مەڭگەرىپ، كەلەسى رۋحاني كەمەلدەنۋدىڭ ساتىسى تاريقات دەڭگەيىنە كوتەرىلۋ ءۇشىن الدىمەن ءوزىنىڭ جان تازالىعىمەن، كوكىرەك كوزىن اشۋمەن ايانالىسادى.

جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا،
حاقتىقتىڭ تۇسەر ساۋلەسى.
ۇشتەگى كىردى قاشىرسا،
ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسى.

جانى تازارىپ، كوكىرەك كوزىنە ساۋلە قونا باستاعاندا، ادام رۋحاني الەمنەن اقپاراتتار الا الاتىن قابىلەتكە يە بولادى. قازاقتىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتىندەگى ەڭ كوپ كەزدەسەتىن قىسىلتاياڭ كەزدەردەگى تابان استىندا قيۋىن قيىستىرىپ،  سۋىرىپ سالىپ ايتاتىن دانالىق سوزدەر مەن ۇراندار، باتالار مەن وسيەتتەر، كوسەم سوزدەر مەن كەسىم سوزدەر، ت. ب. حيكمەتتەر - اقىلدىڭ ارقاسىندا ەمەس، كوكىرەك كوزىنىڭ اشىلۋىنان تۋاتىن قاسيەت.

رۋحاني كەمەلدەنۋ جولىندا  «ۇستازى جوقتىڭ – ۇستازى شايتان» دەگەن قاعيدا بار. رۋحاني سالماعى وتە ماڭىزدى بۇل قاعيداعا كوپشىلىك جەڭىل قارايدى. سوندىقتان دا سول شايتاننىڭ ورمەك-تورىنا قالاي تۇسكەنىن بىلمەي قالادى.

ەل بۇزىلسا، قۇرادى شايتان ورمەك،
پەرىشتە تومەنشىكتەپ، قايعى جەمەك.
ءوزىمنىڭ يتتىگىمنەن بولدى دەمەي،
جەڭدى عوي دەپ شايتانعا بولار كومەك.

ءبىر-اق شۋماق ولەڭ سوزبەن اباي راۋحاني ازعىنداۋدىڭ ىشكى سەبەپ-سالدارىن سيپاتتاپ بەرىپ وتىر. ءاربىر ادامنىڭ جۇرەگىندە جوعارىدا ايتىلعان ءۇش قۋاتتان بولەك ادامدى رۋحان  الەم تاراپىنان اسەر ەتىپ تۇراتىن تاعى دا ەكى قوسىمشا رۋحاني قۋات كوزدەرى بار، ولار: ادامعا جاقسى وي سالىپ، تۋرا جولعا جەتەلەيتىن پەرىشتە مەن ادامدى ازعىرىپ، ازعىندىققا يتەرمەلەيتىن شايتان. رۋحاني كەمەلدەنۋگە ۇمتىلعان ادامنىڭ رۋحاني ۇستازى بولماسا، ول ءوزىنىڭ شايتاننىڭ جەتەگىنە قالاي كەتىپ قالعانىن سەزبەي قالادى. عايىپتان دارىندىلىق پايدا بولىپ، شابىتى كەلگەندە اياق استىنان ولەڭ شىعارا سالاتىن قاسيەتكە يە بولادى. ءوزىن كەرەمەت اقىن ساناپ، ەلدىڭ كوزىنە ءتۇسۋ ءۇشىن، مانساپ پەن ماقتاننىڭ سوڭىندا جۇرگەنىن بەدەل مەن ابىروي سانايدى. بىراق تا، ونىڭ «ابىرويلى» بولىپ جۇرگەنى شاكەڭنىڭ ارقاسى ەكەنى ءۇش ۇيىقتاسا دا تۇسىنە كىرمەيدى.

مالعۇننىڭ ادامداردى قالاي ازعىرىپ، ورمەگىن قالاي قۇراتىنى تۋرالى قۇراندا ەكى جۇزدەن استام اياتتار بار. ال ەندى ادامدى ءوزىنىڭ ەسەگىنە اينالدىرىپ العان اقىندار ارقىلى ازعىندىققا قالاي جەتەلەيتىنى تۋرالى ارنايى 26-شى «اقىندار» سۇرەسىن تۇسىرگەن. بۇل سۇرەدە شەبەر اللا جەتى پايعامباردىڭ مىسالىندا ولەڭ ءسوزدىڭ تابيعاتىن تاماشا تالداپ، حيكمەتتىڭ ادام جۇرەگىنەن قالاي شىعاتىن مەحانيزمىنە شەيىن سۋرەتتەپ بەرەدى: «سەنىمدى رۋح ونى سەنىڭ جۇرەگىڭە ەسكەرتۋشىلەردەن بولۋىڭ ءۇشىن انىق اراب تىلىندە ءتۇسىردى» (26:192-195).

شايتاننىڭ ەسەگى مەن شىن اقىننىڭ، ولەڭ مەن ولەڭ ءسودىڭ اراسىنداعى  ايىرماشىلىقتى اجىراتىپ الماي، ادامنىڭ اداسۋى مەن ازعىندىققا ۇشىراۋىنىڭ الدىن الۋ مۇمكىنسىز.

عىلىمداعى ابايدىڭ جەتكەن بيىكتىگى مەن قازاق ادەبيەتىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى تۋرالى قازىرگى قازاق عالىمدارىنىڭ بەرگەن باعاسى - تەك  تامسانۋ مەن تاڭىرقاۋ، ءوز دەڭگەيىندە سيپاتتاۋ مەن سۋرەتتەۋدەن اسپايدى. سەبەبى ولار اباي كورگەن رۋحاني ۇستازداردى كورمەدى جانە اتەيستتىك، ماتەرياليستتىك عىلىمنىڭ مەكتەبىنىڭ تاربيەسىنەن شىققان. رۋحاني كەمەلدەنۋدىڭ تەورياسى مەن تەحنولوگياسىنان، ياعني باتيني – تاريقات ىلىمىنەن بەيحابار، جۇرەك حيكمەتىنسىز، تەك اقىل قۋاتىنىڭ ارقاسىندا  ماتەريالدىق عىلىمعا سۇيەنىپ ابايدى تانۋ، ءتۇسىنۋ - مۇمكىنسىز. حيكمەتتىڭ ءدامىن تاتىپ، ىشكى سىرىن اڭعاراتىن ەستى بولماي، سىرتىن كورىپ تاڭدانۋدان ارى اسا الماي جۇرگەن جايىمىز بار.

نە پايدا بار مىڭ ادام،
سىرتىن كورىپ تاڭدانسىن.
ونان داعى ءبىر ەستى،
ىشكى سىرىن اڭعارسىن.

اباي مەن ولەڭ سوزدەرىنە ءدال باعا بەرگەن ءوىنىڭ زامانداسى - جىر الىبى جامبىل جاباەۆ. ابايدىڭ ءوزىن كورمەسە دە، ولەڭ سوزدەرىن وقىپ: «اباي - ولەڭ ءسوزدىڭ پايعامبارى» دەگەن ەكەن. اباي مەن جامبىل زامانىندا ءالى دە بولسا، رۋحاني تۇرعىدا تاريقات دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن كوزى ءتىرى يشاندار مەن  احۋندار كوپ بولعان. يشاندار كوبىنەسە ۇستازدىقپەن اينالىسسا، احۋندار ۇستازدىقپەن قاتار ادامدارعا اللانىڭ حيكمەتىن ۋاعىزداپ، ەلدى بىرلىككە، ادامگەرشىلىككە شىقىرىپ جۇرگەن رۋحانيات كوسەمدەرى مەن كوشباسشىلارى بولعان، ەلدىڭ رۋحاني ۇيىتقىلارىنىڭ  قىزمەتىن اتقارعان. قازاقتىڭ ناعىز اقىندارى دەپ وسى احۋنداردى تانىسا قيسىنعا كەلەدى، شىندىققا دا جاناسادى. ابايداي دانالار مەن جامبىلداي جىرشى-جىراۋلاردىڭ دۇنيەگە كەلۋى قازاق دالاسىنداعى يشاندار مەن احۋنداردىڭ ارقاسى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «اقىن» ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگى «احۋن» سوزىمەن تامىرلاس دەۋگە بولادى.

اشىق ينتەرنەت دەرەك كوزدەرى مەن باسپا بەتتەرىندە قازاق دلاسىنداعى احۋندار مەن يشاندار جايلى تاريحي دەرەكتەر وتە كوپ. ماقالامىزدىڭ رۋحاني ماعىناسىنىڭ دالەلى رەتىندە سونداي دەرەكتەردىڭ ەكى-ۇشەۋىن كەلتىرە كەتەيىك.

ابايدىڭ اكەسى قۇنانبايدىڭ جاقىن رۋحاني دوسى بولعان دوسجان يشان جايلى دەرەكتەر وتە كوپ. مەككەگە دوسجان يشان نۇرفايىس يشان جانە جۇماعالي يشانمەن 1874 جىلى قۇنانباي توبىمەن بىرگە قاجىلىق ساپارعا بارعان. دوسجان قۇران كارىمدى، مۇقتاساردى جاتقا وقىپ، مەككەدەن 17 جاسىندا جاس حازىرەت دەگەن اتپەن ەلگە ورالادى. دوسجان يشان مەككەگە ءۇش رەت بارىپ، ابايدىڭ اكەسى قۇنانبايمەن تانىسىپ، ەكەۋى بىرلەسىپ تاكيە-قوناق ءۇي سالدىرعان. اتالعان قوناق ءۇي دوسجان يشان اتىنا جازىلادى.

«ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي مەككەگە بارا جاتقان ەكىنشى ساپارىندا سىر ەلىنە كەلگەندە قالجان احۋننان باتا سۇراپتى. قۇنانباي قالجان احۋنعا «مەنىڭ سۇيەگىم مەككەدە قالسا، پايعامبار جاتقان جەردە ءولىپ كەتسەم دە ارمان جوق دەگەن باتا بەر» دەپ سۇراعان. بىرەۋگە ءولىم تىلەۋ وڭاي ما؟ بۇعان دەيىن ەشبىر جاۋاپتان قىسىلماعان احۋن تىلەگىنە ىركىلىپ قالىپتى. قاسىندا تۇرعان تۋعان اعاسى بوزجان احۋن: – باتانى مەن بەرەيىن «ەر تىلەگى بولسا قالسىن، ەل تىلەگى بولسا كەلسىن!» دەپ باتا بەرگەن ەكەن. سودان ەلدىڭ تىلەگى قابىل بولىپ، قۇنانباي ەكىنشى رەت قاجىلىقتان امان-ەسەن ورالعان ەكەن.

قۇنانبايدىڭ اۋىلىندا تۇرسىنقوجا دەگەن يشان بولعان ەكەن. قۇنانباي ونىڭ شىن قوجا ەكەنىنە كۇماندانىپ، قالجىڭداپ «قوجامىسىڭ، سارتپىسىڭ؟» دەپ ءتيىسىپ جۇرەدى ەكەن. بىردە قۇنانباي جالايىرلار بارىمتالاپ اكەتكەن اسىل تۇقىمدى ءبىر ءۇيىر جىلقىسىن جەتىسۋ جاقتان ايداپ كەلە جاتادى. جولاي جول كورسەتكەن جاناشىر اقساقالدار قاراتال وزەنىنىڭ بالقاشقا قۇيار ساعاسىندا وتكەل بارىن، مۇمكىندىگىنشە ول جەرگە قونباۋلارىن ەسكەرتەدى. سەبەبى تورۋىلداپ جۇرەتىن قاراقشىلار بارىن ايتادى.

جولدى الدىن رەتى سولاي كەلىپ، قاۋىپتى جەرگە قونۋعا تۋرا كەلەدى. تاڭ اتا «جاۋ شاپتى!» دەگەن دابىلدان بارلىعى اتقا قونىپ وزەننىڭ وتكەلىنە قاراي جىلقىلاردى ايداي باستايدى. كوكتەم كەزى وزەننىڭ مۇزى جارىلىپ ءوتۋ مۇمكىنسىز بولادى. سوندا قۇنانبايدىڭ ويىنا تۇرسىنقوجا ءتۇسىپ، «كومەكتەس!» دەپ اتىن شاقىرىپ ايقايلاپ، وزەنگە قويىپ كەتەدى. بارلىعى امان ەسەن وزەننەن ءوتىپ ارتتارىنا قاراسا، قاراقشىلاردىڭ سۋعا باتىپ جاتقانىن كورەدى.

جولدا قۇنانباي قاسىنداعى اتقوسشىسىنا ۇلكەن ايعىردىڭ بالاسىن تۇرسىنقوجاعا الىپ بارۋىن تاپسىرادى. اۋىلىنا جەتكەندە «ۇلكەن ايعىردى قوسا بەر» دەيدى. جولدا قۇنانباي تۇرسىنقوجاعا ۇشىراسادى، سوندا تۇرسىنقوجا اماندىق ساۋلىق سۇراسقاننان سوڭ:

-قۇنەكە، ايتاتىن بولساڭ، سەنىپ ايتپايسىڭ با؟ سەنبەيتىن بولساڭ، نەسىنە ايتتىڭ، زورعا ۇلگەردىم عوي، قاراشى مىنانى؟! دەپ كويلەگىن كوتەرىپ، جون ارقاسىن كورسەتەدى. ارقاسىنداعى ات تۇياقتارىنىڭ ءىزىن كورىپ، قۇنانباي تۇرسىنقوجانىڭ شىن قوجا ەكەنىنە يمان كەلتىرگەن ەكەن.

ولەڭ ءسوزدىڭ پاتشاسى – ءسوز ساراسى!

اباي مۇراسىنىڭ قۇندىلىعىن ەكى تۇرعىدا باعالاۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى، عىلىمي: اباي ءوز زامانىنداعى بارلىق قولى جەتكەن ادەبيەت پەن عىلىم جەتىستىكتەرىن زەردەلەپ، ومىرلىك تاجىريبەسى، اقىل تارازىسى مەن ار-ۇجدانىنىڭ سىنىنان وتكىزىپ، قازاقتى، قالا بەردى ادامزات بالاسىن قاراڭعىلىقتان الىپ شىعاتىن جول تابۋعا ۇمتىلدى، ۇرپاق تاربيەلەيتىن زاماناۋي ءىلىمنىڭ ىرگەتاسىن قالادى. ەكىنشىسى، ادەبي قۇندىلىعى: وسيەت-ونەگەلەرىن ولەڭ سوزبەن ءورىپ، ولەڭ قالپىمەن ورنەكتەدى، قالعانىن قارا سوزبەن جازدى. پوەمالارى، اۋدارمالارى مەن اندەرى - ءوز الدىنا ءبىر توبە.

اباي ۇرپاق تاربيەلەيتىن ءىلىمنىڭ زاماناۋي ىرگەتاسىن قالاعانىمەن، ارمانىنا جەتە المادى، سەبەبى ونى كەمەلىنە جەتكىزۋگە مۇرشاسى جەتپەدى. سول ءۇشىن دە وزەگى ورتەنىپ، ومىردەن وكىنىشپەن ءوتتى. ابايدىڭ اماناتىن ارقالاپ، قول جەتكىزە الماعان ارمانىن ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا نەمەرە ءىنىسى، ءارى شاكىرتى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى اعاسىنىڭ قازاسىنان كەيىن جىلىن كۇتپەي الىس ساپارعا اتتاندى. تاياۋ شىعىس ەلدەرى مەن تۇركيانى، ەۆروپا ەلدەرى مەن رەسەيدى ارالاپ، جەتى جىل دەگەندە ەلگە ورالدى. مەككە-ءمادينا، ستامبۋل جانە كارى قۇرلىق كىتاپحانالارىن تۇگەل ءسۇزىپ، سوڭعى عىلىمنىڭ جەتىستىكتەرى مەن قۇندى كىتاپتاردى الىپ كەلدى.  شىڭعىس تاۋىنىڭ بوكتەرىندە ساياتشىلىق قۇرىپ، الاشورداشىلارعا قوسىلماي، ىزدەنىسىن ارى قاراي جالعاستىرۋعا كىرىستى. شاكارىم قۇدايبەردىۇلى ابايدىڭ اماناتىنا ادال بولىپ، ارمانىن ورىندادى. ول ءوز الدىنا بولەك ۇلكەن ءبىر اڭگىمە.

اباي ءوزى كوزى تىرىسىندە قول جەتكىزگەن جەتىستىگى -  ادامزاتتى تاربيەلەيتىن زاماناۋي ءىلىمنىڭ ءادىس-تاسىلدەرى مەن كورنەكى قۇرالدارىن جاسادى. قازىرگى عىلىمي تىلمەن ايتقاندا تاربيە ءادىس-تاسىلدەرىنىڭ عىلىمي-تەوريالىق نەگىزدەرىن قالاپ، تاربيە ءبىلىمىنىڭ قاينار كوزىن كورسەتىپ، ونى قولدانۋ ءادىس تاسىلدەرىن شىڭىنا جەتكىزىپ، كەمەلدەندىرىپ كەتتى.

الەمنىڭ ءبىرىنشى ۇستازى ءال-فارابي: «ءتالىم – تەك ءسوز ارقىلى، ال تاربيە – ءسوز دە، ارەكەت تە ارقىلى بولادى» دەسە، قازاق ءتىلىنىڭ اتاسى اقىمەت بايتۇرسىنۇلى «كورنەك ونەردىڭ ىشىندەگى اسىلى – ءسوز ونەرى. ونەردىڭ ەڭ الدى – ءسوز ونەرى» دەيدى. اباي قۇنانبايۇلى وسى ءسوز ونەرىنىڭ قىر-سىرى مەن قۇدىرەتىن كورسەتىپ، كەمەلىنە جەتكىزدى. «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەل!» دەپ، تىڭداۋشىسىنا نىق سەنىممەن ايتىپ وتىرعانى دا سوندىقتان.

ال ەندى عىلىم مەن تاربيە ءىلىمىنىڭ قاينار كوزى - قۇران كارىم مەن پايعامباردىڭ (س.ع.س) حاديستەرىنە  اباي كامىل سەنىممەن يمان كەلتىردى. سوندىقتان دا اباي ءسوزدىڭ باسى - ايات-حاديس دەيدى:

«اۋەلى ايات، حاديس – ءسوزدىڭ باسى،
قوسارلى ءبايىتمىسال كەلدى اراسى.
قيسىنىمەن قىزىقتى بولماسا ءسوز،
نەگە ايتسىن پايعامبار مەن ونى اللاسى؟»

قۇران كارىمنىڭ مازمۇنى مەن ماتىندىك قۇرىلىمىنا نازار سالىپ قاراساڭ، تۇنىپ تۇرعان عاجايىپ ۇيقاستار مەن كەرەمەت سوزدىك ۇيلەسىمدەردى كورەسىڭ.  اياتتاردىڭ ماعىناسىنا زەيىن سالىپ وقيتىن بولساڭ وزىنەن ءوزى ءار ءتۇرلى اۋەندەر كەلىپ، جۇرەگىڭ اندەتىپ سالا بەرەدى. بۇل جۇرەكتەگى رۋحتىڭ قاسيەتى: رۋح ءوزىنىڭ ازىعىن ءان، اۋەن، اۋەز ارقىلى الادى.

ابايدىڭ جاڭاشىل، تىڭ ۇيقاستاردى دۇنيەگە الىپ كەلۋىنىڭ سەبەبى دە وسى قۇران كارىمنىڭ عاجايىپ ماتىندىك قۇرىلىم قورى بولسا كەرەك. ونى قۇران اياتتارى مەن اباي ولەڭ سوزدەرىندەگى ۇيقاستاردى سالىستىرىپ،  وڭاي اڭعارۋعا بولادى. مىسالى، ابايدىڭ «سەگىز اياعى» مەن «تين» سۇرەسىنىڭ مازمۇندىق ماعىناسى مەن ولەڭ ءسوز قۇرىلىمدارىنىڭ ۇيقاسى اينا قاتەسىز ءدال كەلەدى: «راسىندا ادامدى ەڭ كوركەم بەينەدە جاراتتىق. سوسىن ونى تومەندەردىڭ تومەنىنە قايتاردىق. بىراق يمان كەلتىرىپ، ىزگى ءىس ىستەگەندەر باسقا. ولارعا تاۋسىلماس سىيلىق بار. ولاي بولسا، سەندەردى ساۋاپتان كەيىن نە جوققا شىعارادى؟(95:4-7)». ابايدىڭ «سەگىز اياعىن» سەگىز اياتتان ءتۇراتىن تين سۇرەسىنىڭ ولەڭ ءسوز قۇرىلىمىنداعى ءتاپسىرى دەۋگە بولادى.

رۋحتىڭ، ياعني جاننىڭ نەگىزگى ازىعى – عيبراتتى وي. ول تۋرالى اباي ءوزىنىڭ جەتىنشى قارا سوزىندە تاماشا تالداۋلار جاساپ، سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ەتىپ تۇسىندىرەدى: «سول ورىستەتىپ، ءورىسىمىزدى ۇزارتىپ، قۇمارلانىپ جيعان قازىنامىزدى كوبەيتسەك كەرەك، بۇل جاننىڭ تاماعى ەدى».

عيبراتتى وي جانعا ازىق بولىپ، جاقسى ءسىڭۋى ءۇشىن ونى بەرۋدىڭ دە دۇرىس ءادىس-تاسىلدەرى بار. رۋحتىڭ ازىعى تاماق رەتىندە جانعا ءسىڭىپ، سانادا ماڭگى ساقتالۋى ءۇشىن جادقا  جازىلۋى قاجەت. ال جادقا جاقسى جادىلانۋ (جاقسى جاتتالۋى) ماقساتىندا، ياعني جاتتاۋعا ىڭعايلى بولۋى ءۇشىن عيبراتتى ويدى ولەڭ قىلپىمەن بەرگەن ءتيىمدى. ءوز كەزەگىندە ولەڭدى انگە اينالدىرىپ ايتسا، ءتىپتى، تاپتىرمايتىن تاماشا ءتاسىل بولادى. وسى ءادىس-تاسىلدەردىڭ ءبارىن اباي تاماشا مەڭگەرىپ، ۇرپاقتى تاربيەلەۋ ماقساتىندا جۇمىستاندى:

«ماقساتىم ءتىل ۇستارتىپ، ونەر شاشپاق،
ناداننىڭ كوزىن قويىپ كوڭلىن اشپاق.
ۇلگى السىن دەيمىن ويلى جاس جىگىتتەر،
دۋمان-ساۋىق ويدا جوق اۋەل باستا-اق» 

عيبراتتى وي، قۇران تىلىمەن ايتساق - كوركەم ءسوز، ابايشا ايتساق – ولەڭ ءسوز، بارلىعىنىڭ زاتى،  رۋحاني-ەنەرگەتيكالىق تابيعاتى بىردەي - جوعارى جيىلىكتەگى ەلەكتروماگنيتتىك تولقىن.  ادام عيبراتتى ويدىڭ دىبىسى مەن جازۋىن كوز-قۇلاق ارقىلى قابىلداپ، تىكەلەي ميعا جىبەرسە، ول اقىلدىڭ تارازىسىنان ءوتىپ، قىسقا مەرزىمدى جادتا ساقتالادى، ۋاقىت وتۋىمەن ءوشىپ قالادى، تەز ۇمىتىلادى. ال عيبراتتى ويدىڭ دىبىسىمەن قوسا جۇرەك ءوز جيىلىگىندەگى ەنەرگەتيكالىق تولقىنىن قابىلداسا، ول ەموتسيا تۋدىرادى. ەموتسيالار كەزىندە ادرەنالين مەن كورتيزول بولىنەدى. بۇل گورموندار مي نەيروندارىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستاردى كۇشەيتىپ، ەستە ساقتاۋدى جەڭىلدەتەدى. اقپارات ۇزاق مەرزىمدى جادتا ساقتالادى.

ۇگىت-ناسيحات ايتۋشى اقىن ولەڭ ءسوز قالپىنداعى عيبراتتى ويدى ءوز اۋەنىنە ىڭعايلى ولەڭ فورماتىنا سالىپ تىڭداۋشىعا جەتكىزسە ولەڭنىڭ، ءان-جىردىڭ جۇرەككە جەتەر جىلۋى، ەنەرگەتيكالىق كۇش-قۋاتى بولادى.

اقىلمەن ويلاپ بىلگەن ءسوز
بويىڭا جۇقپاس، سىرعانار.
ىنتالى جۇرەك سەزگەن ءسوز
بار تامىردى قۋالار.
ءان سالار، جاتقا الار،
تۇبىندە قۇر قالار.

رۋحاني ازىقتى ادام تولعاۋى توقسان قىزىل ءتىلدىڭ كومەگىمەن رۋحاني الەمنەن وسىنداي ۇزىلمەيتىن ۇيلەسىمدى تىزبەك ارقىلى الادى: «ءبىر ءتاۋىر دوس تىم-اق كەرەك، ويى مەن ءتىلى بولىنبەس».

قازىرگى عىلىمنىڭ قۇرىعى جەتپەي جۇرگەن قۇبىلىس - وسى رۋحاني تىزبەك ۇيلەسىمدىلىگىنىڭ سىرى مەن زاڭدىلىعى. ول سىردى اباي جاقسى ءبىلدى، سەبەبى ول تۋرالى ايات-حاديستەردە تايعا تاڭدا باسقانداي ءبىلىم قورى جەتەرلىك: «ولار جەر جۇزىمەن جۇرسە ەدى، سوندا جۇرەكتەرى ارقىلى ءتۇسىنىپ، قۇلاقتارى ارقىلى تىڭدار ەدى. شىن مانىندە، كوزدەر سوقىر بولمايدى، بىراق كوكىرەكتەگى جۇرەكتەر سوقىر بولادى» (22:46). ول ءبىلىمدى اباي بىزگە بىلاي باياندايدى:

شىرقاپ، قالقىپ، سورعالاپ، تامىلجيدى،
جۇرەك تەربەپ، وياتار باستا ميدى.
بۇل دۇنيەنىڭ ءلاززاتى ءبارى سوندا،
ويسىز قۇلاق الا الماس ونداي سىيدى.

رۋحاني تىزبەك ۇيلەسىمدىلىگىن اباي وسى ءبىر-اق شۋماق ولەڭ سوزگە سىيدىرىپ وتىر. شىرقاپ، قالقىپ، سورعالاپ، تامىلجىپ كەلەتىن تولقىندى جۇرەك قابىلدايدى. جۇرەك پەن ميدى بايلانىستىرىپ تۇرعان اقىلدىڭ ساۋلەسىمەن ول اقپاراتقا اينالىپ ميعا جادىلانادى. دۇنيەنىڭ لياززاتى مىنە، وسىلاي عيبراتتى ويدىڭ ۇيلەسىمدى تىزبەك ارقىلى ولەڭ سوزگە اينالىپ، ميعا جادىلانعانىندا. عيبراتتى وي تەك قۇلاق ارقىلى قابىلدانسا، ونداي سىيدى الا المايدى.

بۇل دۇنيەنىڭ ءلاززاتىن الا المايتىن «ويسىز قۇلاق» دەپ كىمدى ايتادى اباي؟  «ولەڭ ءسوزدىڭ پاتشاسى» دەگەننىڭ، ياعني عيبراتتى ويدىڭ تورەسى – ەلەۋ، ەكشەۋ، سۇرىپتاۋدان وتكەن، ءمان-ماعىناسى تولىق، ويى انىق، كوركەم تۇردە ايتىلعانىن، سارالانعان ءسوزدىڭ ەڭ اسىلى - ءسوزدىڭ ساراسى ەكەنىن ۇعا المايتىنداردى ايتادى.

قايران ءتىل، قايران ءسوز - نادانعا قادىرسىز

قازىرگى كەزدە قازاق ءتىلىنىڭ قادىرسىزدىگى جانىمىزعا باتادى. نەگە؟ دەگەن زاڭدى سۇراق مازا بەرمەيدى ويلى ادامعا.  ابايدى دا بۇل سۇراقتىڭ مازالاعانى انىق. بىراق ابايدىڭ زامانى مەن قازىرگى كەزدىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي ەمەس پە؟ ابايدىڭ زامانىندا بىرەن-ساران پەرەسەلەندەر مەن  ورىس وتارلاۋشىلارى عانا بولماسا، وزگە ۇلتتاردىڭ قازاق تىلىنە ىقپالى بولمادى جانە قازاقشا بىلمەيتىن قازاق كەزدەستىرۋ مۇمكىنسىز بولاتىن. ال قازىر بولسا، قازاق ءتىلدى وتباسى بالالارىنىڭ تىلدەرى ورىس تىلىندە شىعۋدا، اعىلشىن تىلىندە شىعىپ جاتقان جاعدايلار دا بار. بۇل دەرتتىڭ سەبەبى نەدە؟

بۇل دەرتتىڭ سەبەبى سول باياعى اباي ايتقان ءتىل مەن ءسوزدىڭ نادانعا قادىرسىزدىگىندە. ابايدىڭ قادىرسىز دەپ نەنى مەڭزەگەنىنە ءمان بەرە بەرمەيمىز. ول ءۇشىن الدىمەن ءتىل مەن ءسوزدىڭ نە ەكەنىنە، ولاردىڭ ۇقساستىقتارى مەن ايىرماشىلىعى نەدە ەكىنىن ءتۇسىنىپ العان دۇرىس بولار.

مىناداي قاراپايىم سۇراقتان باستايىق. الدىمەن ءسوز پايدا بولدى ما، الدە ءتىل مە؟  بۇل سۇراققا زاماناۋي عىلىم ناقتى جاۋاپ بەرە المايدى. بىرەۋلەرى الدىمەن ءتىل پايدا بولدى: «ءتىل ادامنىڭ ميىندا بيولوگيالىق بەيىمدىلىك رەتىندە قالىپتاسقان، ادامدار الدىمەن قارىم-قاتىناستىڭ كۇردەلى قۇرىلىمى - ءتىلدى دامىتتى، سودان كەيىن عانا سول ءتىلدىڭ ىشىندە جەكە سوزدەر قالىپتاستى دەگەن تۇجىرىمدى العا تارتادى». ەندى بىرەۋلەرى الدىمەن ءسوز - اتاۋلارى پايدا بولدى: «ادامدار الدىمەن زاتتاردى، قۇبىلىستاردى بەلگىلەيتىن جەكە اتاۋلاردى قولدانعان، ول كەزدە تولىق گرامماتيكا بولماعان، تەك «سوزدىك قور» جانە قاراپايىم كومبيناتسيالار بولعان، كەيىنىرەك سول سوزدەردى جۇيەلەيتىن گرامماتيكالىق ءتىل پايدا بولدى» دەگەن كوزقاراستى ۇستانادى.

«ەڭ كونە ادام - گومينيدتەر دىبىستىق سيگنالداردى قولدانعان، بىراق ول تولىق ءتىل ەمەس، «لەكسيكالىق ءپروتوتىل» بولعان. ءتىلدىڭ كۇردەلى فورماسى شامامەن 50–100 مىڭ جىل بۇرىن Homo sapiens كەزەڭىندە پايدا بولعان» دەگەن تۇجىرىمدار دا بار.

ال ەندى ابايشا ءسوزدىڭ باسى ايات-حاديسكە سۇيەنەتىن بولساق، الدىمەن ءسوز سوسىن ءتىل پايدا بولعان دەگەن ناقتى اياتتار بار. ودان دا ءارى قاراي وي جۇگىرتسەك، رۋحانياتتا «دۇنيەنىڭ جاراتىلىسىنان بۇرىن ءسوز بولعان» دەگەن ءتامسىل بار. دۇنيەنىڭ جاراتىلىسى دا اللانىڭ امىرىمەن، ياعني «بول!» دەگەن بۇيرىق سوزىمەن جاراتىلعانى قۇراندا بىرنەشە اياتتاردا ايتىلادى: «ول، كوكتەر مەن جەردى جوقتان بار ەتۋشى. ەگەر ءبىر ءىستىڭ بولۋىن قالاسا، سوندا تەك قانا وعان «بول!» دەيدى. ول بولا قالادى» (2:117). بۇل اياتتاردان ءسوزدىڭ شەكسىز جاسامپازدىق كۇش-قۋاتقا يە ەكەنىن اڭعارا الامىز. قازاقتىڭ «اسەرى جوق ءسوز - ءولى ءسوز. ءبيدىڭ ايتقانىن قۇل دا ايتادى، اۋزىنىڭ دۋاسى جوق. جاقسى ءسوز جارانى دا جازادى. جىلى كيىم ءتاندى جىلىتار، جىلى ءسوز جاندى جىلىتار. جاقسى سوزگە جان سەمىرەدى، جامان سوزگە جان تۇرشىگەدى. تاۋ مەن تاستى سۋ بۇزادى، ادامزاتتى ءسوز بۇزادى. ءسوز سۇيەكتەن وتەدى. ت.س.س» دەگەن ماقالدارىنىڭ استارىندا ءسوزدىڭ وسى ەنەرگەتيكالىق اسەر ەتۋ قاسيەتى جاتىر.

«قازاقتىڭ باس اقىنى» دەگەن ماقالاسىندا اقىمەت بايتۇرسىنۇلى: «نە نارسە جايىنان جازسا دا اباي ءتۇسىندىرىپ، تامىرىن، ىشكى سىرىن، قاسيەتىن قارماي جازادى» دەيدى. ءسوزدىڭ ەنەرگەتيكالىق ولشەمىن اباي جايدىڭ  قۋاتىمەن سالىستىرىپ بىلاي تۇسىندىرەدى:

قۋاتى وتتاي بۇرقىراپ،
ۋازىنگە ولشەپ تىزىلگەن.
جاڭبىرلى جايداي سىرقىراپ،
كوك بۇلتتان ۇزىلگەن.

ەڭ ءالسىز جايدىڭ قۋاتى جۋىقتاپ 1 تريلليون ۆت  ال كۇشتىلەرى ودان شامامەن 300 ەسە قۋاتتىراق بولادى. ەلەستەتۋگە وڭاي بولۋ ءۇشىن مىناداي سالىستىرۋ كەلتىرۋگە بولادى. ۇيدە قولداناتىن 100 ۆاتتىق شامنىڭ ون ميللاردى ءبىر مەزەتتە جاناتىن بولسا، ەڭ ءالسىز جايدىڭ قۋاتىمەن پارا پار بولادى ەكەن. بۇل ساندىق سالىستىرۋلاردى ءبىز بوستان بوس كەلتىرىپ وتىرعان جوقپىز. ءسوزدىڭ دىبىستىق تولقىن رەتىندە ەنەرگياسىنان بولەك، رۋحاني-ەنەرگەتيكالىق قۋاتى الدەقايدا وراسان زور كۇشكە يە. جوعارىدا ءسوز بولعان قۇنانبايدى قاراتال وزەنىنىڭ وتكەلىندە قاراقشىلاردان قۇتقارعان تۇرسىنقوجا يشاننىڭ كەرەمەتىن ماتەريالدىق، اتەيستىك، ەۆروتسەنترلىك عىلىم تۇرعىسىنان ءتۇسىندىرۋ مۇمكىنسىز جانە زاماناۋي تۇسىنىكتەگى ادامنىڭ اقىلى قابىلدامايدى. ونداي مىسالدار قازاق دالاسىندا جەتىپ ارتىلادى: ماڭعىستاۋداعا بەكەت اتا مەن 362 اۋليە، سايرامداعى سانسىز باپ، جەتىسۋ مەن سارىارقا دالاسىنداعى سانسىز اۋلەلەر، ابايدىڭ زامانداسى تەرىسكەيدەگى ءماشھۇر ءجۇسىپ بارلىعى تاريقات دەڭگەيىندەگى، كوكىرەك كوزدەرى اشىلعان، ءسوزدىڭ جاسامپازدىق قۇدىرەتىن قولدانا الاتىن قاسيەتكە يە بولعان،  ادامدىقتىڭ شىن مۇراتىنا جەتكەن جاندار.

ابايدىڭ اتتارىن اتاپ مەدەت سۇرايتىن شىعىس شايىرلارىنىڭ بارلىعى دا وسى ولكەنىڭ وكىلدەرى:

فيزۋلي، ءشامسي، ءسايحالي،
ناۋاي، ساعدي، فيرداۋسي،
حوجا حافيز – بۋ ءھامماسي
ءمادات بەر يا شاعيري ءفارياد.

ادام بويىنا بىتەتىن دانالىق پەن پاراساتتىلىق، كوسەمدىك پەن كەمەڭگەرلىك، كورەگەندىك پەن كەمەلدىك، ءوز كەمشىلىكتەرىمەن كۇرەسىپ، ءوزىن رۋحاني دامىتۋمەن اينالىسقان كەز-كەلگەن جانعا قول جەتىمدى. عيبراتتى ويمەن ازىقتانىپ، رۋحى ابدەن سەمىرگەن ادامنىڭ ويلاۋ قابىلەتى تاريقات دەڭگەيىنە كوتەرىلەدى، ناتيجەسىندە رۋحاني الەۋەتى اشىلىپ، ادەتتەن تىس تىلسىم قاسيەتتەرگە يە بولادى. قازىرگى كەزدە ترەند بولىپ جۇرگەن «ميلليونەرلەر مەن ميللياردەرلەردىڭ ويلاۋى» مەن رۋحاني ويلاۋدىڭ مەحەنيزمدەرى ۇقساس. بىراق ميللياردەرلەردىڭ ويلاۋ دەڭگەيلەرى ماتەريالدىق دۇنيە ءورىسىنىڭ ساتىلارىنا كوتەرىلگەنىمەن رۋحاني دەڭگەيگە جەتە المايدى.

ميللياردەرلەر ويلاۋ قابىلەتتەرى ارقىلى ماتەريالدىق يگىلىكتەرگە يەلىك ەتىپ، وعان اسەر ەتە الادى، سول ارقىلى ولار وزدەرىنە بايلىقتى باسقارا الاتىن قابىلەتكە يە بولادى. ال تاريقات دەڭگەيىنە كوتەرىلۋ ءۇشىن ادام ءدۇنياۋي يگىلىكتەردەن باس تارتۋى قاجەت.

ادام بالاسىنىڭ ادام بولۋىنىڭ العىشارتى – بويىنداعى اقىل-سەزىمى ارقىلى عيبراتتى وي ويلاي الۋ قابىلەتىن قالىپتاستىرۋ. بويىندا عيبراتتى وي ويلاي الاتىن ادامنىڭ بۇل ومىردە قول جەتكىزبەيتىن بيىگى، سىرىن تۇسىنبەگەن تەرەڭ تۇڭعيىعى بولمايدى.

مالدا دا بار جان مەن ءتان،
اقىل-سەزىم بولماسا.
تىرشىلىكتىڭ نەسى ءسان،
تەرەڭگە بەت قويماسا.

ونداي قابىلەتكە جەتۋ ءۇشىن ادامعا ەڭ ماڭىزدىسى جان ازىعى - عيبراتتى وي، ياعني ولەڭ ءسوز قاجەت. ءتىل ويدىڭ ءتانى  بولسا،  جانى – ءسوز. ءتىل-ادەبيەت عىلىمدارىنا جان ءبىتىرۋ ءۇشىن وسى قاعيدالاردى قاتاڭ ۇستانۋ قاجەت. قازىرگى كەزدەگى قازاق ءتىلىنىڭ قادىرسىزدىگى جانى كەتىپ، ءتانى قالعانىندا. ماتەريالدىق، ەۆروتسەنترلىك عىلىم قۇرساۋىنىڭ كەسىرىنەن عالىمدار «قازاق ءتىلىن تىرىلتەمىز» دەپ جانمەن ەمەس، تانمەن ابىگەر بولۋدا. جانى جوق تاننەن قايىر جوق. سول سياقتى جانى جوق قازاق تىلىنەن قايران جوق. قازاق ءتىلىن ءتىرىلتۋ ءۇشىن ەۆروتسەنترلىك عىلىمنىڭ قۇرساۋىنان شىعىپ، ءال-فارابي ىرگەتاسىن قالاعان، قوجا اقىمەت يااساۋي كەمەلىنە جەتكەزگىن، اباي زاماناۋي قالىپتا قايتا جاڭعىرتقان، الەمدە تەڭدەسى جوق رۋحاني ىلىمدەر جۇيەسى – جۇرەك ءىلىمىن عىلىمي نەگىزگە الۋ قاجەت. ولاي بولماعان جاعدايدا وسى ۋاقىتقا دەيىن ماي شىقپايتىن مالتانى بەكەر بوسقا ەزە بەرەمىز.

اقىل مەن حاۋاس بارلىعىن
بىلمەيدۇر، جۇرەك سەزەدۇر.
مۇتاكالليمين، مانتيكين
بەكەر بوسقا ەزەدۇر

قايدا بارىپ وڭايىن؟

عىلىمنىڭ ماقساتى - اقيقاتتى تانۋ، دۇنيەنىڭ شىنايى بەينەسىن قالىپتاستىرۋ جانە سول ءبىلىمدى ادامزات يگىلىگىنە جاراتۋ. كەز-كەلگەن زەرتتەۋدىڭ رۋحاني، مادەني، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پايداسى بولماسا، بوسقا كەتكەن شىعىن شىعىن بولىپ ەسەپتەلەدى. وسى تۇرعىدان العاندا ابايتانۋ عىلىمي-زەرتتەۋ سالاسىنىڭ قازاققا پايداسى بار ما؟ ابايتانۋ مەن ابايدى تانىتۋ سالاسىنا از قاراجات جۇمسالىپ جاتقان جوق مەملەكەت قازىناسىنان.  جۇمسالىپ جاتقان قاراجاتتىڭ قايتارىمىن نەمەن، قالاي ولشەيمىز؟ قازاققا قانداي يگىلىك بولىپ قايتىپ جاتىر؟

«ەگەردە ەستى كىسىلەردىڭ قاتارىندا بولعىڭ كەلسە، كۇنىندە  ءبىر مارتەبە، بولماسا جۇماسىندا ءبىر، ەڭ بولماسا ايىندا ءبىر، وزىڭنەن ءوزىڭ ەسەپ ال!» دەيدى اباي. ابايتانۋدىڭ 100 جىلدىق مەجەسىندە وزىمىزگە ءوزىمىز ەسەپ بەرىپ كورەيىكشى. ءبىزدىڭ پايىمىمىزشى ابايدىڭ اماناتىن اقتاعان، اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا تۇرارلىق، قازاققا رۋحاني ازىق بولا الاتىن ءۇش تۇلعانىڭ ەڭبەكتەرىن اتاۋعا بولادى: شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ «ار» ءىلىمى، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپياسى مەن مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلىنىڭ عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن ابايدىڭ «تولىق ادام» ءىلىمى.

مىڭ-سان ابايتانۋشىلاردىڭ ارمياسى ءجۇرىپ، مەملەكەتتىك يدەولوگيانى جاساي الماي وتىرمىز. ادامزات دەڭگەيىندەگى ۇلى ابايداي داناسى بار مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىنىڭ بولماۋى ابايتانۋشىلار ءۇشىن سىن ەمەس پا؟ مەملەكەتتىك يدەولوگيا بىلاي تۇرسىن، ءبىلىم سالاسىنىڭ تاربيە تۇجىرىمداماسىن دا جاساي الماي وتىرعان ابايتانۋشىلارعا قانداي باعا بەرۋگە بولادى؟

2020 جىل،  قاڭتار ايىنىڭ 8-ءشى جۇلدىزى كۇنى ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىنىڭ قارساڭىندا، مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى كولەمدى ستراتەگيالىق ءماندى ماقالاسى جارىق كوردى. «اباي ەڭبەكتەرىنىڭ ءنارىن وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ جانە ومىرلىك ازىعىنا اينالدىرۋ – ۇلتتى جاڭعىرتۋعا جول اشاتىن ماڭىزدى قادامنىڭ ءبىرى» دەي كەلە، سول كەزدەگى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە تىكەلەي تاپسىرما بەرگەن ەدى: «ءبىز ابايدىڭ «تولىق ادام» تۇجىرىمىن قايتا زەردەلەۋىمىز كەرەك. بۇل باعىتتا عالىمدارىمىز تىڭ زەرتتەۋلەردى قولعا الۋى قاجەت. «تولىق ادام» كونتسەپتسياسى، شىنداپ كەلگەندە، ءومىرىمىزدىڭ كەز-كەلگەن سالاسىنىڭ، مەملەكەتتى باسقارۋ مەن ءبىلىم جۇيەسىنىڭ، بيزنەس پەن وتباسى ينستيتۋتتارىنىڭ نەگىزگى تۇعىرىنا اينالۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن»..

كوپ ۇزاماي عالىمداردىڭ جۇمىس توبى قۇرىلىپ، ابايدىڭ «تولىق ادام» ءىلىمى نەگىزىندە جاڭا ءبىلىم ستاندارتى مەن ءبىلىم مازمۇنىن جاساۋ جوباسى باستالدى. بىراق، كوپ ۇزاماي، سول كەزدەگى ءمينيستردىڭ الدىنا بارعان جوبا بەكىتىلمەي، كەرى قايتارىلدى. سودان بەرى ول جوبانىڭ اتى دا اتالماي، ۇمىت قالدى. پرەزيدەنتتىڭ ۇلت  پەن ۇرپاق تاربيەسى ءۇشىن ۇلكەن ستراتەگيالىق ماڭىزى بار  تاپسىرماسىن اياق استى ەتكەن ەكس-مينينستر اسحات ايماعامبەتوۆتىڭ ازاماتتىعىن قالاي باعالايمىز؟

2025 جىلى پرەزيدەنت بۋرابايدا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدا تاربيە ماسەلەسىن كوتەرىپ، تاعى دا تاپسىرما بەردى وقۋ-اعارتۋ مينيترلىگىنە: «وزىق ويلى ۇرپاق ءوسىرۋ ءۇشىن ءبىلىم مەن تاربيە ارقاشان قاتار ءجۇرۋى كەرەك. اشىعىن ايتساق، بالا وقىتۋ ىسىندە بۇعان دەيىن بىلىمگە كوبىرەك نازار اۋدارىلدى. ال ۇرپاق تاربيەسىنە قاتىستى جۇيەلى ۇستانىم بولعان جوق. بۇل سالاعا ءتيىستى دەڭگەيدە كوڭىل بولىنبەي كەلدى. «تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى». سوندىقتان ءبىلىم مەن تاربيەگە قاتار ايرىقشا نازار اۋدارۋ وتە ماڭىزدى».

قازاقستانداعى قانشاما اكادەيميا، ۋنيۆەرسيتتەتەر، عىلىمي-زەرتتەۋ يستيتۋتتاردىڭ پەداگوگيكا سالاسىندا جۇمىس جاساپ جۇرگەن جۇزدەگەن عالىمدار مەن ابايتانۋشىلار ارمياسى جاساي الماعان دۇنيەنى «ءبىلىم-يننوۆاتسيا ليتسەي» مۇعالىمدەرى جاساپ شىقتى. وعان «ءبىرتۇتاس تاربيە باعدارلاماسى»، سوسىن «ادال ازامات» دەگەن اتاۋ بەرىلىپ، قازاقستاننىڭ ءبىلىم جۇيەسىنە ەنىپ جاتىر. ءبىزدىڭ پايىمىمىزشا پايدا بولعان جاڭا دۇنيە تاربيەدەن كورى ءتالىمنىڭ ءادىس-تاسىلدەرىنە، «قۇقىقتانۋ»  سياقتى جاڭا كونتەنت پەن سول كونتەنتتى زاماناۋي ءادىس-تاسىلدەر ارقىلى مەڭگەرتۋدىڭ جاڭا پانىنە كوبىرەك ۇقسايتىن سياقتى.

شىنىن ايتۋ كەرەك، تالىمدىك تۇرعىدان العاندا العاندا سارا اپامىزدىڭ «ءوزىن-ءوزى تانۋ» ءپانى الدەقايدا پايدالىراق ەدى. سەبەبى 2008 ءشى جىلدان بەرى باستاۋ العان بۇل ۇدەرىسكە قازىنانىڭ قانشاما قاراجاتى جۇمسالدى، مىقتى پەداگوگ-پسيحولوگ عالىمداردان جاساقتالعان ءدۇيىم ءبىر ينستيتۋت جۇمىس جاسادى. جاسالىنعان جۇمىستار تاجىريبە الاڭدارىندا سىناقتان ءوتىپ، حالىقارالىق سارپشىلاردىڭ نازارىنان ءوتتى. جوعارعى وقۋ ورىندارىندا مىڭداعان ماماندار وقىتىلىپ، «ءوزىن-ءوزى تانۋ» ءپانىنىڭ مۇعالىمى دەگەن ديپلومدار بەرىلدى.  بۇل پانگە تەك ءبىر نارسە عانا جەتىسپەدى: مازمۇنىن ۇلتتىق كونتەنتپەن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارمەن الماستىرسا الەمدە تەڭدەسى جوق ءپان بولار ەدى. قايران، قانشاما دالاعا كەتكەن قاراجات پەن ەڭبەك! كەلمەسكە كەتكەن حالىق قاراجاتىنىڭ سۇراۋىنا كىم جاۋاپ بەرەدى؟

عىلىمي نەگىزىنەن كورى ساياسي سالماعى باسىم «ادال ازامات» ءبىرتۇتاس تاربيە بەرۋ باعدارلاماسىن ءبىلىم جۇيەسىنە ەنگىزەردە وسى ماسەلەلەر اقىل تارازىسىنا تارتىلدى ما ەكەن؟ سەبەبى ادىلەتتى «جاڭا قازاقستانعا» ادال ازاماتتاردان بولەك مەيىرىمدى، جومارت، قاناعاتشىل، ت.ب. قاسيەتتەرگە يە ادامدار دا كەرەك شىعار.  ەرتەڭگى كۇن، ساياسي احۋالدىڭ وزگەرۋىنە قاراي تاعدىر تالقىسى قالاي بولاتىنىن كىم ءبىلسىن ؟

تاربيە ماسەلەسىن  ءپان ارقىلى شەشەتىن بولساق، مىنا ماسەلەنى ويدا ۇستاۋىمىز قاجەت. بارلىق پاندەر مازمۇنى جاعىنان «تاربيەلىك» جانە «بىلىمدىك» بولىپ ەكىگە بولىنەدى. بىلىمدىك پاندەرگە جاراتىلىستانۋ پاندەرى مەن تاريح، تىلدەر، ت.ب. جاتسا، تاربيەلىك پاندەرگە ادەبيەت، مۋزىكا، كوركەمسۋرەت، ەڭبەك، سپورت، حورەوگرافيا، ساقىنالىق قويىلىم، ت. ب جاتادى. پانارالىق بايلانىس ءادىس-تاسىلدەرىن پايدالانىپ، ادەبيەت پەن ونەر پاندەرىنىڭ مازمۇنىن ۇلتتىق قۇندىلىقتارمەن بايىتساق جانە  ابايدىڭ ولەڭ ءسوز ءتاسىلىن قولداناتىن بولساق، پروبلەمانىڭ جارتىسى شەشىلىپ قالار ەدى. ول دۇنيەگە قولىمىز جەتۋ ءۇشىن تاعى دا بەس-التى جىل ءوتۋى كەرەك شىعار.

دۇركىرەتىپ ابايدىڭ 180 جىلدىق مەرەيتويىن وتكىزدىك. ميللياردتاعان قارجىدان قازاقتىڭ قازىناسىنا قانداي پايدا كەلدى؟ جۇمسالعان قاراجاتتىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق جانە رۋحاني-الەۋمەتتىك تيىمدىلىگىنە باعا بەرۋ - ءاربىر مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ مىندەتى. ونى تويدىڭ تىزگىنىن ۇستاعان بەرىك ءۋالي مىرزا بەرەدى دەگەن ۇمىتتەمىز.

ءبىز ءوز تاراپىمىزدان تويدىڭ شارىقتاۋ شىڭى بولعان «ادامزاتتىڭ ابايى» رەسپۋبليكالىق اقىندار ايتىسى مەن «ادامزاتتىڭ ابايى: رۋحانيات، پاراسات، تانىم» اتتى عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياعا باعا بەرىپ ءوتۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.

ايتىستىڭ الەمدە باسقا ۇلتتاردا كەزدەسە بەرمەيتىن تەڭدەسى جوق ونەر جانە ونىڭ قوعامداعى رۋحاني قىزمەتىنىڭ قانداي ەكەندىگىن ايتىپ جاتۋ ارتىق بولار. الايدا سول كيەلى ونەردى حالىقتىڭ ساناسىن وياتۋدا ورىندى پايدالانۋدىڭ ورنىنا، ونى مال تابۋ مەن مانساپ قۋدىڭ قۇرالىنا اينالدىرىپ العان اقىندارعا نە ايتۋعا بولادى؟

ەگەر اباي ءتىرىلىپ كەلىپ، ايتىستى باستان اياق تىڭدار بولسا، اقىندارعا «ولەڭ ءسوزدىڭ ساراسىن قيىننان قيىستىرىپ شىعاراتىن ەر ەمەس»، «ىنسپ-ۇيات، ار-نامىستى كەرەك قىلماعان ەز» دەر ما ەدى، بالكىم ودان دا قاتتىراق ايتار ما ەدى ءبىر اللاعا ايان.  ءوز تۋعان جەرىندە ءجۇرىپ ەڭسەسى ەزىلگەن ەلدىڭ كەم-كەتىگىن ايتىپ، ولاردىڭ ساناسىن وياتاتىن، رۋحىنا دەم بەرەتىن ولەڭ ءسوز ايتۋدىڭ ورنىنا، قايمانا قارا قازاق قادالىپ قاراپ وتىرعاندا «قىزدىڭ كەتىگىنە قالانۋدى» ايتقان اقىننان نە قايىر، نە ۇلگى، نە ونەگە؟ ساناسى بەلدەن تومەن سونداي اقىندى «سۇلۋ ايتىس جاسادى» دەپ فينالعا شىعارىپ، باس جۇلدە بەرگەن ادىلقازىلاردىڭ ساناسىندا ۇيات دەگەن قاسيەتتىڭ ساۋلەسى دە قالماعان با؟ ايتقانى اكىمگە - ءامىر، مينيسترگە - مىندەت بولماعاسىن اقىن اتانىپ نە كەرەك؟   ۇلتقا ۇلگى بولارلىق كوسەم، حالىقتىڭ شەرىن بيلىككە باسىپ ايتاتىن شەشەن بولماعاسىن ولاردى دارىپتەپ، استىنا ات مىنگىزۋ اقىماقتىق ەمەس پا؟

عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيادا مينيستر ساياسات نۇربەك ابايدىڭ «تولىق ادام» ءىلىمىنىڭ نەگىزىندە تاربيە كونتسەپتسياسىنىڭ جاسالىپ جاتقاندىعى تۋرالى ءۇش رەت قايتالاپ ايتتى. بىراق ونىڭ «ادال ازامات» ءبىرتۇتاس تاربيە باعدارلاماسىمەن بايلانىسى بارى، يا جوعى تۋرالى ەشنارسە ايتىلمادى. ەكى مينيسترلىكتىڭ جاساپ جاتقان ەكى ءتۇرلى تاربيە تۇجىرىمدامالارىنىڭ قاي جەردە، قالاي تۇيىسەتىنى قىزىق بولدى بىزگە. اسپاندا ۇركەر مەن ايدىڭ توعىسىن كورۋگە ىنتىققانداي كۇتۋدەن باسقا امال جوق.

ەلگە تانىمال ابايتانۋشىلاردىڭ باياندامالارىن تىڭداپ، سالىمىز سۋعا كەتتى. سەبەبى عىلىمنىڭ ماقساتى تەك تانىم ەمەس، يگىلىك الىپ كەلۋ ەكەنىن ەسكەرسەك، ابايتانۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنەن ەلگە پايداسى تيەتىن يگىلىكتى كورە المادىق.  «مىڭ جۇرەك، ءبىر جۇرەك» اتتى باياندامادا ابايدىڭ ەڭبەكتەرىندەگى جۇرەك كۇيىنىڭ تۇرلەرىن ساناپ تاڭىرقاۋ، باسقاشا ايتقاندا،  ستاتيستيكامەن اينالىسۋ نەگە كەرەك؟ ودان دا ءبىر عانا كۇيدىڭ تابيعاتىن اشىپ، سونىڭ پسيحولوگياسىن تالداپ، جاقسىلىق بولسا ارتتىرۋ، ال جاماندىق بولسا الدىن الۋدىڭ امالدارىن ۇسىنسا پايدا بولار ما ەدى؟

ەندى ءبىر باياندامادا  «راتسيوناليزم»، «يرراتسيوناليزم» دەگەن فيلوسوفيالىق-عىلىمي تەرميندەردى قولدانۋدىڭ كۋاسى بولدىق. «ابايدا يرراتسيوناليزم باسىمىراق» دەگەن ءسوزدى قاراپايىم قازاققا قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟ ابايدىڭ تانىمىن تەك ماتەرياليستىك-راتسيوناليستىك عىلىم شەڭبەرىمەن شەكتەۋ جەتكىلىكسىز. اباي دۇنيەتانىمى - تەرەڭ رۋحاني ءىلىم. تەولوگيالىق تۇرعىدان العاندا، ول شاريعات دەڭگەيىنەن بيىك، تاريقاتتىق رۋحاني كەمەلدىككە جاقىن، تەرەڭ دۇنيەتانىم يەسى

اركىمنىڭ ماقساتى ءوز كەرەگىندە،
بىلە المادىم پىسىعىن، زەرەگىن دە.
ساياز جۇزەر سايقالدار عاپىل قالار،
حاقيقات تا، ءدىن داعى تەرەڭىندە.

ماتەرياليستىك، ەۆروتسەنترلىك عىلىمنىڭ جاساپ بەرگەن اقيقاتتى تانىتپاۋدىڭ قۇرساۋىنان قۇتىلماي، قازاق دۇنيەتانىمىنىڭ رۋحاني تەرەڭدىگىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ تابيعاتىن تانۋ مۇمكىن ەمەس. سايكەسىنشە، ۇلتتىق سانانى وياتۋ، سونگەن رۋحىن جانداندىرۋ دا مۇمكىنسىز. سوندىقتان دا قازىرگى قازاقتىڭ كۇنى قاراڭ، بولاشاعى بۇلىڭعىر.

قازاق ءپالساپاسىنىڭ قازىرگى بەدەلدىلەرىنىڭ ءبىرى، اكادەميك اعامىزدىڭ: «اباي سياقتى دانىشپانداردى ەشقاشان تانىپ بولمايسىڭ. ءبىز ابايدى تانىدىق دەگەن ابايتانۋشىلار بار، ولاردىڭ اقىل-ەسى دۇرىس پا؟» دەپ ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعارعانى سونىڭ كورىنىسى.

سوندا اباي ەڭبەكتەرىن جانىن پيدا ەتىپ نە ءۇشىن جازدى؟ ەلدەن اسقان اقىن بولىپ، ارتقى ۇرپاق ءومىر بويى وزىنە تامسانىپ ماقتاۋمەن ءوتسىن، كۇرمەك كاسىپپەن اينالىسسىن دەدى ما؟ ەسكى قازاقستاننىڭ اتى بار دا زاتى جوق ىسكە اسپاعان جوبالارى سياقتى عىلىمسىماقتىڭ (پسەۆدوعىلىم) قازاققا نە پايداسى بار؟

عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ سىيقى مىناۋ، ۇلتتىڭ ار-نامىسى، ۇياتى، جان دۇنيەسىنىڭ ايناسى -  اقىنداردىڭ ءتۇرى اناۋ.

ءىشىم تولعان ۋ مەن ءورت، سىرتىم دۇردەي،
مەن كەلمەسكە كەتەرمىن تۇك وندىرمەي.
ولەڭ شىركىن - وسەكشى، جۇرتقا جايار،
سىرىمدى توقتاتايىن ايتا بەرمەي

ەرۇلان جيەنباەۆ

Abai.kz