پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ 2019 جىلعى حالىققا جولداۋىندا قازاقستانداعى پارلامەنتاريزمدى كۇشەيتە تۇسەتىن، زاڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا قىزمەت ەتەتىن پارلامەنت جانىنان قۇرىلىم قۇرۋدى ۇسىندى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن ۇكىمەت پارلامەنتپەن بىرگە پارلامەنتاريزم ينستيتۋتىن قۇرۋ جوباسىنا جەڭ تۇرە كىرىسىپ كەتتى.

وسىلايشا، زاڭنامانىڭ تيىمدىلىگىن تالداۋدى (نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردى تالداۋ) قامتاماسىز ەتەتىن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىن دامىتۋدىڭ عىلىمي تۇجىرىمدامالارىن ازىرلەۋ ارقىلى قازاقستاندا پارلامەنتاريزمدى دامىتىپ، ونىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋدى ماقسات ەتكەن قۇرىلىم پايدا بولدى.

پرەزيدەنت ءوزىنىڭ جولداۋىندا «كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» قاعيداسىنا سۇيەنۋىمىز كەرەك ەكەنىن باسا ايتقان بولاتىن. وسى باعىتتاعى جۇمىسقا كۇش سالۋىمىز ابزال ەكەنىن اتاپ ءوتتى. سول جىلى مەملەكەت باسشىسى «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىن ىسكە اسىرۋدى تاپسىردى. وسى باعىتتا ەلدىڭ ۇكىمەتى مەن پارلامەنتىنە اسا ءىرى سالماق تۇسەتىنى ايقىندالدى.

«ءبىز قوعام يگىلىگى ءۇشىن سىندارلى ساياسات جۇرگىزىپ كەلە جاتقان باسقا دا ساياسي پارتيالارمەن جانە قوزعالىستارمەن ىنتىماقتاستىقتا جۇمىس ىستەۋىمىز قاجەت. قوعامدى تولعاندىرىپ وتىرعان نەگىزگى ماسەلەلەر كوشەدە ەمەس، پارلامەنتتە جانە ازاماتتىق ديالوگ اياسىندا تالقىلانىپ، شەشىمىن تابۋى ءتيىس»،-دەدى پرەزيدەنت.

قاسىم-جومارت توقاەۆ دەپۋتاتتار وزەكتى ماسەلەلەر بويىنشا ۇكىمەتكە ساۋال جولداپ، وزدەرىنە تيەسىلى قۇقىقتارىن تولىقتاي پايلانۋى كەرەك ەكەنىن ەسكەرتتى. زاڭ شىعارۋشى پارلامەنت پەن اتقارۋشى بيلىك ءوزارا ىنتىماقتاستىقتا، ەلدىڭ مۇددەسىنە سايكەس كەلەتىن كەز-كەلگەن ىسكە ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارا كىرىسۋى كەرەك ەكەنىن ايتتى.

«مەملەكەت باسشىسى رەتىندە ەلىمىزدە كوپپارتيالىقتى، ساياسي باسەكەلەستىكتى جانە وي-پىكىردىڭ سان الۋاندىعىن دامىتۋعا ىقپال ەتۋدى ءوز مىندەتىم دەپ سانايمىن. بۇل ساياسي جۇيە تۇراقتىلىعىنىڭ ۇزاق بولۋى ءۇشىن ماڭىزدى. الداعى پارلامەنت ءماجىلىسى مەن ءماسليحاتتار سايلاۋى ەلىمىزدەگى كوپپارتيالىق جۇيەنىڭ دامۋىنا وڭ ىقپال ەتۋى ءتيىس»،-دەگەن ەدى پرەزيدەنت.

دامىعان پارلامەنتاريزم – زايىرلى، تاۋەلسىز، قۇقىقتىق، دەموكراتيالى مەملەكەتتىڭ ءبىر كورسەتكىشى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگىدەي پارلامەنتاريزم ينستيتۋتىنا ۇقساس قۇرىلىمدار شەتەلدىڭ دامىعان مەملەكەتتەرىندە دە كەزدەسەدى. ولاردىڭ نەگىزگى جۇمىسى دەپۋتاتتارعا زاڭناماعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەزىندە ونىڭ عىلىمي نەگىزدەمەسىن ايقىنداۋعا، جاڭا ءنورمالاردى قابىلداۋدا جانە زاڭ جوبالارىن ازىرلەۋدە ولاردىڭ ەكونوميكالىق-قارجى ەسەبىن شىعارۋعا، سونداي-اق زاڭداردى ىسكە اسىرۋدىڭ ىقتيمال الەۋمەتتىك، ەكولوگيالىق، زاڭدىق، ەكونوميكالىق سالدارىن بولجاۋعا كومەكتەسەدى. بۇل قىزمەتتىڭ ءبارى ىسكە اسۋ ءۇشىن ارنايى ءبىلىم العان ماماندار بىرلەسە جۇمىس ىستەيدى. ينستيتۋت، سونداي-اق، دامىعان شەت ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن زەرتتەۋ ماقساتىندا الەۋمەتتىك-ساراپتامالىق ساۋالنامالار جۇرگىزەدى.

قاسىم-جومارت توقاەۆ پرەزيدەنتتىككە كەلگەن ءتورت جىل ىشىندە ەلدەگى پارلامەنتاريزمدى دۇرىس جولعا قويۋ تۋرالى ايتۋدى توقتاتقان ەمەس. ۇكىمەتكە تاپسىرما بەرىپ، ۇنەمى دامىتۋ ۇستىندە. تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا  مەملەكەت باسشىسىنىڭ پارلامەنتاريزدى قالىپتاستىرۋدا ۇلكەن ەڭبەگى بارىن اتاعان بولاتىن.

«سول جىلدارى (90-شى جىلداردىڭ اياعى مەن 2000 جىلداردىڭ باسىندا) ول مەنىڭ ۇلتتىق قور قۇرۋ تۋرالى يدەيامدى تولىق قولداپ، ونىڭ قۇرىلۋىنا اتسالىستى. تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكى، دامۋ ينستيتۋتتارى وسى كەزدە پايدا بولدى. الەۋمەتتىك جاڭعىرۋ جولىندا العاشقى قادامدار جاسالدى. جاڭا زەينەتاقى جۇيەسى قالىپتاستى. قاسىم-جومارت توقاەۆ سەنات توراعاسى رەتىندە قازاقستانداعى پارلامەنتاريزمنىڭ جاڭا زاڭ شىعارۋ قىزمەتىنە مول ۇلەس قوستى. وسى جىلدار ىشىندە ول ماعان سەنىمدى سەرىك بولىپ، ەلىمىزدى ودان ارى وركەندەتۋگە قاتىستى ۇستانىمىمدى قولداپ كەلەدى. ول مەنەن ءبىر مۇشەل جاس كىشى، وسى كۇنى ەل باسقارىپ وتىرعان توڭىرەكتەگى كورشىلەرىمىزدىڭ قۇرداسى جانە زامانداسى بولىپ سانالادى. جۇمىس ىستەۋىنە ىڭعايلى»، - دەدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ 2019 جىلى ءوزى ەل باسقارۋ ىسىنەن كەتىپ بارا جاتىپ.

2022 جىل حالقىمىز ءۇشىن اۋىر باستالدى. قاڭتار ايىنداعى قارالى كۇندەردەن كەيىن حالىق ەل باسشىلىعىنان ۇلكەن ساياسي وزگەرىس، شيراق قيمىل كۇتتى. سوندىقتان مەملەكەت باسشىسى ادەتتەگىدەي، حالقىنا جولداۋىن كۇزگە قالدىرماي، ناۋرىز ايىندا جولدادى. پرەزيدەنت ءوزى ايتقانداي، ەلدى باسقارۋدىڭ ساياسي جۇيەسى ءبىر ورنىندا تۇرماي، زامان اعىمىمەن وزگەرىپ وتىرۋى كەرەك. بيىلعى جىلى بيلىك باسىندا كوپتەگەن وزگەرىستەر بولدى.

پرەزيدەنت بۇل جولعى جولداۋىندا ەلدەگى قالىپتاسىپ قالعان سۋپەرپرەزيدەنتتىك جۇيەدەن ارىلۋىمىز كەرەك ەكەنىن، پارلامەنتتىڭ ءرولى بۇرىنعىدان دا كۇشەيۋى كەرەك ەكەنىن باسا ايتتى.

«قازىر بىزدە بارلىعى پرەزيدەنتكە كەلىپ تىرەلەدى. بۇل – دۇرىس ەمەس. بىرتىندەپ بۇدان باس تارتۋىمىز قاجەت. مەن ءۇشىن مەملەكەتتىڭ ۇزاقمەرزىمدى مۇددەسى بيلىكتىڭ قوسىمشا مۇمكىندىكتەرىنە جانە ۋاقىتشا ىقپالىنا قاراعاندا الدەقايدا ماڭىزدىراق»،-دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.

پرەزيدەنت كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى رەفەرەندۋم وتكىزۋدى ۇسىنىپ، ناتيجەسىندە حالىقتىڭ 70 پايىزىنان استامى وزگەرىستەردى قولداپ داۋىس بەردى.

وسى رەفەرەندۋم بارىسىندا مىنا ماسەلەلەر بويىنشا اتا زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزىلدى:

سۋپەرپرەزيدەنتتىك باس­قارۋ ۇلگىسى­نەن پرەزيدەنتتىك رەسپۋب­ليكاعا تۇبەگەيلى كوشۋ;

بىرقاتار بيلىك وكىلەتتىگىن قايتا ءبولۋ;

پارلامەنتتىڭ ءرولىن كۇشەي­تىپ، مارتەبەسىن ارتتىرۋ;

ەلدى باسقارۋ ىسىنە حالىقتىڭ قاتىسۋ مۇمكىندىگىن كەڭەيتۋ;

ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ تاسىلدەرىن جەتىلدىرۋ. مىنەكەي، ماۋسىمداعى رەفەرەندۋمدا قاراستىرىلعان ماسەلەلەردى مەملەكەت باسشىسى ءوزىنىڭ جولداۋىندا ايتىپ وتكەن بولاتىن.

كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلگەن جاڭا وزگەرىستەرگە بايلانىستى بيلىكتىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگانى ايتىرلىقتاي وزگەردى. الداعى ۋاقىتتا بۇل وزگەرىستەر پارلامەنتاريزمنىڭ دامي تۇسۋىنە ىقپال ەتەتىن بولادى. اتا زاڭنىڭ رەفورماسى پارلامەنت بيلىگىنىڭ ءرولىن ارتىرىپ، قۇزىرەتىن كەڭەيتتى. پرەزيدەنت سەناتتاعى كۆوتاسىن 15-تەن 10 دەپۋتاتقا قىسقارتتى. ونىڭ بەسەۋىن قازاقستان حالقى اسسام­بلەيا­سى ۇسىناتىن بولادى جانە قازاقستان حالقى اسسام­ب­لەياسىنىڭ ماجىلىستەگى كۆو­تاسى سەناتقا بەرىلدى. سوعان سايكەس ءماجىلىس دەپۋتات­تارى­­نىڭ جالپى سانى 107-دەن 98-گە قىسقارتىلدى، بىراق سانى قىسقارعانىمەن قۇزىرەتى ارتتى. جاڭا نۇسقا بويىنشا زاڭ قابىلداۋ قۇقىعى تەك تومەنگى پالاتا قولىندا بولادى. ال سەناتقا ءماجىلىس قابىلداعان زاڭداردى تەك ماقۇلداۋ نەمەسە ماقۇلداماۋ قۇقىعى بەرىلەدى. بۇرىن سەنات زاڭ جوبالارىن قابىلداماي تاستاسا ءماجىلىس ونى اينالىپ وتە المايتىن. ەندى ساياسي جۇيەدە تەپە-تەڭدىك جانە تەجە­مەلىك تەتىكتەردى نىعايتۋ جانە زاڭ شىعارۋ جۇ­مى­سىن وڭ­تايلاندىرۋ ماق­ساتىندا ءماجى­لىسكە زاڭداردى قابىل­­داۋ (بۇرىن زاڭ جوبالارىن قارا­عان جانە ماقۇلداعان), ال سەناتقا زاڭ­داردى ماقۇلداۋ نە ماقۇل­داماۋ (بۇرىن زاڭداردى قابىلداعان) قۇزى­رەتى بەرى­لدى.

سونداي-اق سەناتتىڭ وكىلەتتىگى بىرقاتار قۇقىق­تارمەن تولىقتى. ەندىگى جەردە پرەزيدەنت جاڭادان قۇرىلعان كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ جانە جوعارى سوت كەڭەسىنىڭ توراعالارىن تاعايىنداۋدى سەناتتىڭ كەلىسىمىنەن كەيىن ىسكە اسىرادى. رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارى­لۋىن باقىلاۋ جونىندەگى ەسەپ كوميتەتى جوعارى اۋديتورلىق پالاتا بولىپ وزگەرىپ، ونىڭ توراعاسى جىلىنا ەكى رەت ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ الدىندا ەسەپ بەرەتىن بولادى.

ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ارالاس سايلاۋ جۇيەسىمەن، ياعني پرو­پو­ر­­تسيونالدى جانە ماجوريتار­لى جۇيە بويىنشا سايلانادى. بۇل ارالاس سايلاۋ جۇيەسى بارلىق ازامات­تىڭ قۇقىقتارىن تولىق ساق­­تاۋعا، سايلاۋشىلاردىڭ مۇددە­سىن قور­عاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

وسىلايشا، پارلامەنتتىڭ ءرولىن ارتتىرۋ پرەزيدەنتكە، اتقارۋشى بيلىككە تاۋەلدىلىكتەن الشاقتاتادى جانە پارلامەنتاريزمدى دامىتا تۇسپەك.

Abai.kz