قازىرگى كۇنى قازاق حالقى مەن قازاقستان مەملەكەتى اسا كۇردەلى كەزەڭدى باسىنان وتكەرۋدە. اسىرەسە، قاڭتار وقيعالارىنان كەيىنگى كەزەڭدە پرەزيدەنت ق.توقاەۆ پەن ونىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنا قارسى نەشە ءتۇرلى شابۋىلدار جاسالۋدا. «جيىرما مىڭ تەرروريست قانى؟ سول قاڭتار قىرعىنىندا قازا تاپقان جانداردىڭ جاۋابىن كىمنەن سۇرايمىز؟» دەگەن سياقتى ايىپتاۋلار سارىنى ءالى تولاستاۋدىڭ ورنىنا، كۇشەيىپ بارادى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.

ماقسات – قازاق اراسىنا جىك سالىپ، پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ ساياساتىنا كۇمان كەلتىرىپ، ۇستانعان باعىتىنىڭ دۇرىستىعىنا شاك كەلتىرۋ. ەگەردە پرەزيدەنت ق.توقاەۆ بيلىكتى تاستاپ، قاشىپ كەتكەندە، مىنا حالىقتىڭ جاعدايى نە بولار ەدى؟ -دەگەن سۇراق ەشكىمدى ويلاندىرمايدى. سونىمەن قاتار، قاڭتار وقيعالارىنان كەيىن زاڭ ورىندارى تاراپىنان جاسالعان زاڭسىزدىقتار ءۇشىن دە پرەزيدەنت كىنالى بولىپ شىعىپ وتىر. شىندىعىنا كەلگەندە، زاڭ ورىندارىنىڭ ونداي باسسىزدىقتارى ءۇشىن پرەزيدەنتكە كىنا ارتۋ ەشقانداي اقىلعا سىيمايتىن نارسە ەكەندىگىن ەشكىم مويىنداعىسى كەلمەيدى. ولاي دەيتىنىمىز سوڭعى وتىز جىلدا بۇل كۇشتىك قۇرىلىمدار زاڭدى قورعايتىن ەمەس، زاڭسىزدىقتى زاڭداستىراتىن ورگانعا اينالعانى جاسىرىن ەمەس. مىسالى، قازاقتىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىنا قارسى بىتىسپەس كۇرەس جۇرگىزگەن ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم وكىلدەرى قانشا قىلمىستار جاساسا دا سول زاڭ ورىندارىنىڭ قورعاۋىندا بولدى ەمەس پە؟ كەرىسىنشە، سولارعا قارسى شىعىپ، قازاقتىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن قورعاماق بولعان جاندار جازاعا تارتىلىپ، تۇرمەگە قامالدى. سول ورگاندار قىزمەتكەرلەرى ءبىر كۇندە پرەزيدەنت قولىنا بار بيلىكتى الدى دەپ، ءوز ۇستانىمدارىنان باس تارتا قويمايتىنى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە كەشەگى بيلىك كەزىندە «اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس» بولعان كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ كوپشىلىگى ءالى كۇنگە دەيىن كەشەگى بيلىكتىڭ سويىلىن سوعىپ كەلە جاتقانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. سوندىقتان ەلىمىزدە ورىن الىپ وتىرعان زاڭ ورىندارىنداعى زاڭسىزدىقتار ءۇشىن پرەزيدەنتتى كىنالاۋ ورىنسىز. ەگەردە حالىق اقىلعا كەلىپ، ەلدىڭ بولاشاعىن ويلامايتىن بولسا، وندا قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ەرتەڭىن قۇردىمعا كەتىرەتىنى انىق. بۇل ازداي سوڭعى كەزدەرى قازاق حالقىنىڭ وتكەنىنە توپىراق شاشۋ دا ادەتكە اينالىپ بارا جاتقان سىڭايلى. قازاقتىڭ باسىن ەندى بىرىكتىرەمىز بە؟-دەپ، ارەكەت جاساپ جاتقاندا، قازاقتىڭ تاريحي تانىم نەگىزدەرىنە شابۋىل جاساپ، نەنىڭ بۇرىس، نەنىڭ دۇرىس ەكەندىگىنە تۇسىنە الماستاي سوققى بەرۋ ءبىزدىڭ كەيبىر عىلىم سالاسىندا جۇرگەن باۋىرلارىمىزدىڭ ماقساتىنا اينالعانىن كورىپ، شوشىپ وتىرمىز. مىسالى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى سامات وتەنيازوۆتىڭ «ابىلاي حان تۋرالى اششى شىندىق» اتتى ماقالاسى قازاقتىڭ وتكەنىنە توپىراق شاشىپ، ابىلايداي اسىلدى تۇككە العىسىز ەتۋ ماقساتىندا جازىلعان. ايتپەسە، رۋحاني-ساياسي داعدارىسقا ۇشىراپ، جوڭعارلاردىڭ تابانىنا تۇسكەن قازاق حالقىنىڭ باسىن قايتا بىرىكتىرىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ ءۇش حالىق بولىپ جىكتەلىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالعان ابىلايداي ارىسقا قارسى سونداي ماقالا جازادى ما؟ سامات مىرزانىڭ ابىلاي حانعا قارسى جاساعان شابۋىلى ءبىر بۇل ەمەس. كەزىندە وسى تاقىرىپتاعى ماقالانى «انا ءتىلى» گازەتىندە جاريالاعان ەكەن. ول ماقالانى بەلگىلى تاريحشى ءنابيحان مۇحاممەدحانۇلى ەگجەي-تەگجەيلى تالداپ، جاۋاپ بەرىپتى. ول ماقالاسىن بىلاي باستايدى. «انا تiلi» گازەتiنiڭ 2008 جىلعى 18 جەلتوقسانداعى № 51 (940) سانىندا جاريالانعان تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتتارى بەيبiت قويشىباەۆ پەن سامات وتەنيازوۆتىڭ «شىن ابىلايدى بiلەمiز بە؟» دەگەن ماقالاسىن وقىپ، جانىم تۇرشiكتi, ۇيقىم قاشتى، ەرiكسiز قولىما قالام الدىم. سەبەبi, اتالمىش ماقالا تاريحقا تەرەڭ بويلاپ، شىن ابىلايدى بiلۋگە ەمەس، شىندىق پەن ادiلدiك تۋىن كوتەرگەن بولىپ، ۇلى تاريحي تۇلعانى قارالاپ، ەل iشiنە جiك سالۋ ءۇشiن جازىلعان سياقتى اسەر قالدىردى ماعان.»-دەپ باستاپ، «قازاق حاندارىنىڭ ءبارiنiڭ دە تاريحتا وزiندiك ورنى بار. ەل بيلەۋشiلەرiمiزدiڭ تاريحقا سiڭiرگەن ەڭبەكتەرiن ءجونسiز جوققا شىعارا بەرۋ كiمگە تيiمدi? ساكە، سiز قاراقالپاقتان، مەن قىتايدان ۇلت بولىپ ۇيىسايىق، ەل بولىپ ءوسiپ-ونەيiك دەپ، وتانعا ورالدىق قوي. ولاي بولسا، سiزدiڭ عىلىمعا جاناسپايتىن، بەرەكە-بiرلiكتi جاراستىرمايتىن وسىنداي ماقالا جازۋداعى ويىڭىزدى وزiڭiزبەن كوپ جىل بiر ينستيتۋتتا جۇمىس iستەگەن ارiپتەسiڭiز رەتiندە مەن تۇسiنبەدiم. بۇعان نە ءۋاج ايتاسىز؟ ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ حالىقارالىق قاتىناستار فاكۋلتەتiنiڭ پروفەسسورى»- دەپ اياقتايدى. پروفەسسور ءنابيجان مۇحامەتقانۇلى وسى ماقالاسىندا سامات مىرزانىڭ ءار-ءبىر ابىلاي حاندى قارالاعان سوزدەرىنە جاۋاپ بەرىپ، اۆتوردىڭ ورىنسىز پىكىرلەرىن جوققا شىعارعان. ەگەردە پروفەسسور ءنابيجان مىرزانىڭ تالداۋىن وقىعان بولسا، وندا سامات مىرزانىڭ سول ماقالاسىن قايتا جاڭعىرتىپ، تىقپالاۋى ەشقانداي قيسىنعا كەلمەيدى. ونسىز دا قازىرگى رۋحاني تۇتاستىعى ىدىراپ، سوگىلۋگە از عانا قالىپ تۇرعان قازاق اراسىنا جىك سالۋ جاقسىلىققا اپارمايدى. ەرتەڭگى كۇنى حالىقتىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن قايتا قالپىنا كەلتىرە الماي، كىم-كورىنگەننىڭ جەتەگىندە كەتىپ، مەملەكەتتى كۇيرەتەتىن بوساق، وندا سول مەملەكەتتى كۇيرەتۋگە قىزمەت ەتكەن جانداردىڭ ءبىرى سامات وتەنيازوۆ مىرزا بولاتىنى انىق. بۇل جەردە مەنى ارتىق ايتىپ وتىر دەيتىن اعايىندار بولۋى مۇمكىن. ەگەردە شىندىققا تۋرا قارايتىن بولساق، قازىرگى كۇنى تاس ءتۇيىن، رۋحاني تۇتاستىعى بەرىك قازاق دەگەن حالىق جوق. قازىرگى كۇنى ءبىزدىڭ باسىمىزدى بىرىكتىرىپ تۇرعان ءتىلىمىز بەن «قازاقستان» اتتى مەملەكەتىمىز عانا. قازىرگى قازاقتىڭ رۋحاني احۋالى توز-توز بولىپ ىدىراۋعا شاق قالىپ تۇر. قازىرگى قازاق حالقى ءبىرى - ۋاححابيت-سالافيت، ءبىرى – كريشنايت، ءبىرى – يەگوۆا مەن ءتۇرلى باعىتتاعى سوپىلىق اعىمدار  جانە وزدەرىن تاڭىرشىلدەرمىز دەپ اتايتىن توبىرلاردان تۇرادى. ول توبىرلاردىڭ كوپشىلىگىندە وتان، ەلىم، جەرىم دەگەن ۇعىم جوق. ولاردىڭ كوپشىلىگىن قۇرايتىن ۋاححابي-سالافيلەردىڭ ارمانى حاليفات قۇرۋ. ولارعا قازاق ءۇشىن قاسيەتتى ۇعىمداردىڭ، ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنىڭ قۇنى كوك تيىن. وعان باتىستىڭ ءتۇرلى قىزىلدى-جاسىلدى پوپكۋلتۋراسىنىڭ جەتەگىندە كەتكەن توبىرلاردى قوسىڭىز. وسى كۇنگە دەيىن قازاق جەرىندە بولىپ كورمەگەن ازعىندىقتىڭ جەتى اتاسى پايدا بولدى. لبگت دەگەن بالە شىقتى. جاقىندا ءبىر يمامنان استانادا «نەكەمىزدى قيىپ بەرىڭدەر» دەپ مەشىتكە كەلگەن ەكى قازاق جىگىتتەرى تۋرالى ەسىتكەنىمدە توبە-شاشىم تىك تۇردى. مىنە وسىنداي جاعدايدا قازاقتىڭ رۋحاني تۇتاستىعىنا جىك سالاتىن سامات وتەنيازوۆتىڭ مىنا ماقالاسى بۇيىردەن قانجار سالعانمەن بىردەي ەكەنىن ايتپاۋعا بولمايدى. ەندىگى كەزەكتە سامات مىرزانىڭ ماقالاسىن تالداۋعا بەت بۇرايىق. بۇل ماقالا شەڭبەرىندە مەن سامات مىرزانىڭ ماقالاسىن باسىنان اياعىنا دەيىن تالداپ شىعۋ نيەتىم جوق. سامات مىرزا كوتەرگەن ماسەلەنىڭ بارلىعىنا كەزىندە پروفەسسور ءنابيجان مۇحامەتقانۇلى جاۋاپ بەرىپ قويعان. سول سەبەپتى، ول ماسەلەلەردى مەن قايتا تالداپ جاتپايمىن. تەك، وسى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ تاريحشىلار نازارىنان تىس قالىپ كەلە جاتقان ماسەلەگە توقتالىپ، سول ارقىلى سامات مىرزانىڭ نەدەن قاتەلەسىپ جاتقانىن كورسەتكىم كەلەدى. ول ماقالاسىندا ابىلاي حان تۋرالى بىلاي دەيدى:

«1. قازاق تاريحىندا حاندى حالىق ەش ۋاقىتتا سايلاعان جوق. حاندى سايلاعان – بيلەر، ياعني رۋباسىلار. قازاقتا 41 رۋ بولدى...

2. ابىلاي ەش ۋاقىتتا قولباسى بولعان جوق. ونىڭ سەبەبى قولباسى بولۋ ءۇشىن اسكەرى بولۋ كەرەك. ونىڭ اسكەرى بولعان جوق. ول تۇگىلى باسقا حانداردا دا اسكەر بولعان جوق... اسكەردى رۋباسىلار بەرەدى... ال ابىلاي قازاقتىڭ ءبىر بيىمەن، ياعني رۋباسىمەن دوستىق قاتىناستا بولۋ تۇگىلى ءبىر داستارقاندا وتىرىپ تاباقتاس بولىپ كورمەگەن ادام. دەمەك ءوز زامانىندا جەكسۇرىن، ياعني ناپاقاسىن رەسەي باسشىلارىنان تاپقان ادام.

3. 1771 جىلى ابىلايدى ورتا جۇزگە حان دەپ جاريالاعان رەسەي وكىمەتى ەدى. سوندىقتان وعان ورتا ءجۇزدىڭ بىردە-ءبىر ارعىنى مەن قىپشاعى باعىنعان جوق. حان بولا سالىپ رەسەيدەن اسكەري كومەك سۇراعانى – وسى وقيعاعا بۇلتارتپاس دالەل. ونىڭ ورىنبور گۋبەرناتورى ي.ا.رەينسدورپقا جازعان حاتى جانە باسقا ايعاقتار جەتكىلىكتى. اتالعان حات ر.ب.سۋلەيمەنوۆ پەن ۆ.ا.مويسەەۆتىڭ 1988 جىلى شىققان «يز يستوري كازاحستانا ءحۇىىى ۆەكا» اتتى كىتابىنىڭ 127-128 بەتتەرىندە تولىق نۇسقاسى بەرىلگەن.... ابىلاي ءوزىنىڭ قامقورشىسى رەسەيدەن اسكەر سۇراعاندا قازاق ەلىن شەتەلدىك جاۋلاردان قورعاۋ ءۇشىن ەمەس، كەرىسىنشە ءوزىن حان دەپ مويىنداماي وتىرعان قازاقتى قورقىتىپ باعىندىرىپ ۇستاۋ ءۇشىن سۇراعان...» ەگەردە سامات مىرزانىڭ وسى تۇجىرىمدارىن قابىلداپ، دەن قوياتىن بولساق، وندا ابىلايدى تاريحىمىزدان سىزىپ تاستاعاننان باسقا امال قالمايدى. سوندا قالاي؟ ابىلاي حان تۋرالى جازىلعان جىرلار، اڭىز-ءاپسانالار بارلىعى ورىستار تاراپىنان جازىلعان بولىپ شىعادى ما؟ جوق. بۇل جەردە ماسەلەگە سامات مىرزا ءبىر قىرىنان عانا قاراپ، سول كەزدەگى قازاق حالقىنىنىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىنىڭ توقىراۋعا ءتۇسىپ، حالىقتىڭ رۋحاني بىرلىگى ىدىراعانىن، ونىڭ سالدارى قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي تاعدىرىنا ىقپال ەتكەن باستى فاكتور بولعاندىعىنان مۇلدە حابارسىز ەكەندىگىن كورسەتىپ وتىر. ونىڭ «حاندى ەشۋاقىتتا حالىق سايلاعان جوق. حاندى سايلاعان بيلەر، رۋباسىلار،» دەگەنى شىندىق. ونى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. بىراق، ول بيلەر قانداي بيلەر ەدى؟ ولاردىڭ قولدارىندا قانداي قۇزىرەتتەر با ەدى؟ مىنە وسى ماسەلەگە كەلگەندە سامات مىرزا بيلەر ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتىنەن مۇلدە حابارسىز ەكەندىگىن كورسەتىپ وتىر. بيلەر ينستيتۋتى قاشان پايدا بولدى؟ قوعامداعى ءرولى قانداي ەدى؟

1320 جىلى ياساۋي جولىنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالۋى حالىقتىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىن قالىپتاستىرىپ قويعان جوق، سونىمەن بىرگە مەملەكەتتىڭ بۇكىل قۇرىلىمدىق جۇيەسىن قايتا قۇرۋعا ىقپال ەتتى. بۇرىنعى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر ىدىراتىلىپ، ورنىنا رۋحاني نەگىزدە بىرىكتىرىلگەن رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر دۇنيەگە كەلدى. قاندىق پرينتسيپ تەك جەتى اتا دەڭگەيىندە قالدىرىلدى. قازىرگى كۇنگە دەيىن قازاق اراسىندا ساقتالىپ كەلە جاتقان «ەنشىسى بولىنبەگەن قازاق»، «قاسىڭداعى ايەلىڭدى سۇراسا كەلسەڭ قارىن بولە شىعادى» دەگەن ناقىل سوزدەر استارىندا حالىقتىڭ ءبىر كەزدەگى قاندىق جاقىنداعى جاتىر. ولار جۇزدەرگە توپتاستىرىلىپ، مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىن قۇرادى. بۇل ءبىر جاعىنان مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ كونە تۇركىلىك جۇيەسىن قالىپتاستىرسا، ەكىنشى جاعىنان ياساۋي جولىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن تولىق قايتالادى. رۋ، تايپا، جۇزدەردى باسقارۋ تولىعىمەن ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرىنىڭ قولىنا – بيلەرگە بەرىلدى. قازىرگى كۇنى تاۋكە حان قۇردى دەپ جۇرگەن بيلەر كەڭەسى العاش رەت وسى وزبەك حان كەزىندە قالىپتاسقان بولاتىن. شىڭعىس حان «ياساسى» مەن يسلام ءدىنى شاريعاتى نەگىزىندە سول كەزەڭدەگى تۇركى يسلام مەملەكەتىنىڭ قۇقىقتىق نەگىزى جاسالدى. ول جوشى ۇلىسى قۇرامىنداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني، مادەني، قۇقىقتىق سۇرانىسىن تولىق قاناعاتتاندىرىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىن قالىپتاستىرۋعا ءتيىس بولدى. بيلەر-ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى بار كۇشىن جوشى ۇلىسىندا ەڭ ادىلەتتى قوعامدى ورناتۋعا سالدى. پايعامبار داۋىرىنەن كەيىنگى ەڭ ادىلەتتى قوعام وسى جوشى ۇلىسىندا ورنادى. ءابسوليۋتتى بيلىك حاندا دا، بيدە دە، حالىقتا دا بولعان جوق. ويتكەنى، بۇل قوعام بىرىنە-ءبىرى تاۋەلدى، ءبىرىنىڭ ءبىرىنسىز كۇنى جوق، وتە بەرىك قوعام بولاتىن. سونىمەن بىرگە، حان تەك شىڭعىس حان اۋلەتىنەن سايلانۋى ءتيىس بولدى جانە حان بيلىگىنىڭ كيەلىلىگى تۋرالى ۇعىم قالىپتاستىرىلدى. سول كەزدەگى جوشى ۇلىسىنداعى قوعامدىق قۇرلىس مودەلىن بىلاي ويشا سىزىپ كورسەتۋگە بولادى. كەرەگە  – قارا حالىق; ۋىق – رۋ، تايپا، جۇزدىك قۇرىلىمداردىڭ باسشىلارى-ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى، قوجالار; شاڭىراق – حاندىق بيلىك. بۇل جۇيە XIX عاسىردا ءومىر سۇرگەن، قوقان بيلەۋشىلەرىنە قارسى كۇرەسكەن اقىن مادەلى قوجانىڭ قاناي داتقاعا ايتقان سوزىندە بىلايشا بەينەلەندى:

داتقا-ەكە، وسى جەردە تۋىپ ەدىم.

ساعان كەلگەن جاۋلاردى قۋىپ ەدىم.

شاڭراعىڭدى شايقالتپاي ۇستايتۇعىن،

سەن كەرەگە بولعاندا مەن ۋىق ەدىم.

بۇلاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ قولىندا ءابسوليۋتتى بيلىك بولعان جوق.  ءابسوليۋتتى بيلىك تەك زاڭنىڭ قولىنا بەرىلدى. زاڭ بارىنەن دە جوعارى تۇردى.  سول سەبەپتى بۇل مەملەكەت ودان كەيىنگى عاسىرلاردا التىن وردا اتاندى. بۇل مەملەكەتتىڭ بەرىكتىگى – ونىڭ رۋحاني بەرىكتىگىنە تىكەلەي بايلانىستى بولدى. وسال جەرى دە وسى رۋحانيلىققا تاۋەلدى ەدى. سوندىقتان حالىقتىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءبىرىنشى كەزەكتەگى ماسەلە بولدى. قازىرگى قازاق  ساناسىندا ساقتالعان «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن ماقالدىڭ استارىندا سول كەزەڭدەگى مەملەكەتتىك ۇستانىم جاتىر. ويتكەنى، بۇل مەملەكەت حالقىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن ىدىراتۋ مەملەكەتتى ىدىراتۋ ەدى. مۇنى مەملەكەتتىك بيلىكتەن شەتتەتىلگەن جوشى ۇرپاقتارى جاقسى ءتۇسىندى. حان تاعىنا وتىرا الماسا كوپتىڭ بىرىنە اينالارىن وزبەك حاننىڭ ورتانشى ۇلى جانىبەك تە سەزىندى.

1342 جىلى وزبەك حاننىڭ كەنەتتەن قايتىس بولۋى التىن وردا مەملەكەتى ءۇشىن قاسىرەتتى بولدى. وزبەك حان وزىمنەن سوڭ مەملەكەتتى باسقارادى دەپ ءۇمىت ارتقان ۇلى تىنىبەك ماۋارانناحر جەرىندە جورىقتا جۇرگەن كەزىندە وزبەك حان قايتىس بولدى دا، وزبەك حاننىڭ ايەلى تايدۋلا حانىم بيلەردى تىنىبەك جورىقتان كەلگەنشە مەملەكەت بيلىگىن ۋاقىتشا جانىبەك حانعا بەرۋگە كوندىردى. جانىبەك تاققا وتىرىسىمەن مەملەكەتتىڭ بيلىك جۇيەسىن تولىق وزگەرتتى. ياساۋي جولى وكىلدەرىن مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىنەن ىسىرىپ، ولاردىڭ ورنىنا يراندىق ءدىن وكىلدەرىن بيلىك باسىنا قويادى. جورىقتان ورالعان اعاسى تىنىبەك پەن ءىنىسى حىزىربەكتى ءولتىرىپ، مەملەكەتتىڭ جەكە بيلەۋشىسىنە اينالادى. مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسى ابسوليۋتتىك بيلىككە نەگىزدەلىپ، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ يراندىق جۇيەسى قايتا قالىپتاستىرىلدى. مەملەكەتتىڭ ءدىني باعىتىن وزگەرتۋى مەملەكەتتىڭ بۇكىل بولمىسىن وزگەرتۋگە الىپ كەلدى. اسان قايعى باستاعان بيلەردىڭ كۇرەسى ناتيجەسىز اياقتالدى.

14 عاسىردا دۇنيەگە ناقشبانديا تاريقاتى كەلدى. بۇل تاريقات ءوزىنىڭ داستۇرلىك ەرەكشەلىگى جاعىنان اراب، پارسى مادەنيەتىنە نەگىزدەلدى جانە «احل ال-سۋننا ۋا جاما‘ا» تاريقاتى دەپ اتالدى. ول قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋدە X-XII عع. كونفورميستىك باعىتتاعى عۇلامالار تاراپىنان جاسالىنعان شاريعات ۇكىمدەرىن باسشىلىققا العان تاريقات رەتىندە تاريح ساحناسىنا شىققانىن بىلدىرەتىن جانە ول عاسىرلارعا سوزىلعان ەۆرازيا كەڭىستىگىندە بيلىك يەسى بولعان تۇركىلەرگە، تۇركىلەردىڭ رۋحاني تىرەگى ياساۋي جولىنا قارسى باعىتتالعان ەدى. ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ ماۋارانناحرداعى XVI عاسىرداعى وكىلى قوجا احرار «شىڭعىس حان ياساسىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرامىن»- دەۋىنىڭ ءوزى ناقشبانديلەردىڭ باستى قارسىلاسى كىم ەكەنىن انىق اڭعارتادى. ەڭ باستىسى رۋلاس، قانداس ادامدار اراسىنداعى نەكەلىك قاتىناستارعا سالىنعان تىيىم الىنىپ تاستالدى. كەرىسىنشە، حالىق اراسىندا قانداس ادامدار اراسىنداعى نەكەگە پايعامبار سۇننەتى دەپ، ىشكى نەكەنى تالاپ ەتتى. بۇل مەملەكەتتىڭ نەگىزگى تىرەگى بولعان رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردى ىدىراتۋعا تىكەلەي ىقپال ەتەتىن فاكتور ەدى. ول ءوز كەزەگىندە مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ تۇركىلىك جۇيەسىن، بيلەر ينستيتۋتىن كۇيرەتەتىن، حاندى ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتكىزەتىن بىردەن-ءبىر قۇرالعا اينالدى. بۇل حاندار ءۇشىن اسا قاجەتتى يدەولوگيا بولىپ كورىندى. سوندىقتان ولار ناقشبانديا تاريقاتىنا قولداۋ كورسەتە باستادى. وزبەك ۇلىسىنىڭ ۇشكە ءبولىنۋى، قازاق حاندىعىنىڭ كۇيرەۋى وسى حان اۋلەتىنىڭ ناقشبانديا تاريقاتىنا قولداۋ كورسەتۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى. تەك قازاق حاندىعى ەمەس، شايبانيلەر مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋى دە، نوعاي ورداسىنىڭ كۇيرەۋى دە وسى ناقشبانديا تاريقاتىن مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالدىرعاننان باستاپ ءجۇز جىل مەرزىمدى قۇرايدى. وسى ارالىقتا ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداعان حالىق ءوزىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن تولىق اجىراپ، وزگە مادەنيەتتى قابىلداپ ۇلگەرەدى ەكەن. ءوزىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن اجىراعان حالىق سىرتقى دۇشپانداردىڭ وڭاي ولجاسىنا اينالادى. «جەتى جارعى»  وسى ناقشبانديا تاريقاتىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرىپ، ياساۋي جولىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنەن اجىراتۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ەندىگى كەزەكتە «جەتى جارعىعا» كەڭىرەك توقتالايىق.

تاۋكە حان تاققا وتىرعان سوڭ رۋحاني تۇتاستىعى ىدىراپ، ءارتۇرلى سوپىلىق تاريقاتتار سوڭىنا ەرگەن رۋ، تايپالاردىڭ اراسىنداعى اۋىزبىرلىكتى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلدى جانە ول «جەتى جارعى» زاڭىندا تولىق كورىنىس تاپتى. بۇل زاڭدا سىرتتاي قاراعاندا، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ جولدارى دا، نەكەلىك قاتىناس تا وزگەرگەن جوق. وزگەرگەن تەك ءدىني يدەولوگيا مەن سول ءدىني يدەولوگيانى جۇرگىزۋشى قوجالار اۋلەتى بولدى. باسقاشا ايتقاندا، ياساۋيا تاريقاتى مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندەگى رولىنەن اجىراپ، ورنىن ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرىنە بوساتۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇرىنعى بيلەر ينستيتۋتىنىڭ يەسى بولعان قوجالار رۋحاني بيلىكتەن شەتتەتىلىپ، قازاق حالقىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىنەن شىعارىلىپ تاستالدى. بۇرىن قۇقى حان اۋلەتىمەن تەڭ بولعان، حالىقتىڭ رۋحاني جەتەكشىسى، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىن قالىپتاستىرعان، مەملەكەتتەگى زاڭ بيلىگى مەن حاندى سايلاپ قويۋ قۇقىن قولىندا ۇستاعان بيلەر جاي حالىقتىڭ قاتارىنا قوسىلدى. بۇرىن ادەت جولى دا، ءدىن جولى دا ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرىنىڭ قولىندا بولعان بولسا، ەندى ءدىن ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ قولىنا بەرىلىپ، ادەت جولى ءار رۋدىڭ، تايپانىڭ ءوز ىشىنەن شىققان، ادەت جولىن جەتىك مەڭگەرگەن تۇلعالارعا بەرىلدى. الايدا، ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرى ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرى سياقتى حالىقپەن بىرگە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جوق. تەك جىلىنا ءبىر رەت كەلىپ، زەكەت جيناۋمەن شەكتەلدى. بۇل قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ  بۇزىلماي ساقتالۋىنا ىقپالىن تيگىزدى. ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرىنىڭ قاتارىنا  تۇركىلىك مادەنيەتتەن باس تارتىپ، پارسىلىق مادەنيەتتى قابىلداعان بۇرىنعى ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى دە قوسىلدى. ول قوجا اۋلەتتەرى «ازيزان» قوجالار نەمەسە قىسقارتىپ «ازلەر»، «ازدەر» دەپ تە اتايدى. ولاردىڭ قاتارىنا قازىرگى كۇنى تۇركىستان، سايرام سياقتى قالالارداعى وزبەكتەنگەن، بىراق ءوز شەجىرەلەرىن قوجا احمەت ياساۋيمەن بايلانىستىراتىن قوجالاردى جاتقىزۋعا بولادى. بۇلار ءوز قولدارىنداعى ۋاقفتىق مۇلىكتەردى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن سونداي جولعا بارعانىن بايقاۋعا بولادى. ال ءوز جولىنان باس تارتپاي، ياساۋي جولىنا ادال بولعان قوجا اۋلەتتەرى قازاق حالقى قۇرامىنان مۇلدە شىعارىلىپ تاستالدى نەمەسە وزدەرى كەزىندە ءپىر بولعان رۋلاردىڭ قۇرامىنا ءسىڭىپ كەتتى. قازىرگى كۇنى قازاق شەجىرەلەرىن تالداپ كورسەڭىز، ولاردىڭ اراسىنان بۇرىن ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى بولعان قوجالاردىڭ بار ەكەندىگىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. بۇل «جەتى جارعى» زاڭىنىڭ قازاق قوعامىنا ەنگىزگەن باستى جاڭالىعى وسى بولاتىن. ال ادەت، عۇرىپ، سالت-ءداستۇردىڭ «جەتى جارعىدان» دا بۇرىن سولاي بولعانىن ا.ي. لەۆشين بىلاي باياندايدى: «سەي زولوتوي ۆەك، و كوتوروم ۆسپومينايۋت وني سو ۆزدوحامي، ەست تسارستۆوۆانيە زنامەنيتوگو حانا تياۆكي.

كيرگيزى بولشوي ي سرەدنەي وردى ۋتۆەرجدايۋت، چتو نارودنىە زاكونى يح گورازدو درەۆنەە حانا تياۆكي …». دەمەك، تاۋكە حان قازاق قوعامىنا ونشالىقتى وزگەرىس اكەلمەگەنىن كورەمىز. تەك، بيلەر ينستيتۋتىنىڭ قۇرامى اۋىستىرىلدى. بۇرىنعى كەزدە ءوز شەجىرەلەرىن ازىرەت ءالىنىڭ حاۋلا اتتى ايەلىنەن تۋعان ۇلى مۇحاممەد يبن ال-حانافيامەن بايلانىستىراتىن (قوجالار) ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرىنەن قۇرالعان بيلەر كەڭەسى – ەندى، قازاق رۋ، تايپالارىنىڭ ءوز اراسىنان شىققان ءبىلىمدار كىسىلەردەن قۇرالدى. باسقاشا ايتقاندا، رۋحاني بيلىكتىڭ كيەلىگىنە (سوكرالنوست دۋحوۆنوي ۆلاستي) اۋىر سوققى بەرىلدى. بۇرىن حالىق ەرەكشە رۋحاني، كيەلى كۇشكە يە، جاراتۋشىنىڭ ەركىمەن حالىققا باسشىلىققا كەلگەن اۋليەلەر ۇرپاقتارىنىڭ سوڭىنا ەرگەن بولسا، ەندى وزدەرى سياقتى  ءجاي كىسىلەردەن سايلانعان بيگە مويىنۇسىنۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇرىن  رۋ، تايپالارعا رۋحاني جەتەكشى-بي بولاتىن كىسىلەر، وسى قوجا اۋلەتتەرىنىڭ وكىلدەرى ءبىر بەلگىلى ورتالىقتاردا تاربيەلەنىپ، حالىق اراسىنا ءىلىمى جەتىلگەن كەزدە جىبەرىلەتىن. سودان كەيىن عانا ولار حالىق اراسىنا بارىپ بيلىك جۇرگىزەتىن. بارعان جەرىندە ول ءبيدىڭ تۋعان-تۋىسى، اعايىن جەك-جاتى جوق بولاتىن. بۇل بيگە ءار كەزدە كەز-كەلگەن داۋدى شەشۋدە تەك ءادىلىن ايتتىراتىن. وسىعان بايلانىستى قازاق اراسىندا ساقتالعان «قوجادا باۋىر جوق» دەگەن اتالى ءسوز بار. بۇل ءبىر جاعىنان ادىلدىك پرينتسيپتەرىنىڭ بۇزىلماۋىنىڭ كەپىلى بولسا، ەكىنشى جاعىنان ەنشىسى بولىنبەگەن قازاقتىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعى  مىزعىماستىعىنىڭ كەپىلى بولدى; ۇشىنشىدەن، مەملەكەتتىك سانانى حالىق ساناسىنان وشىرمەۋدىڭ كەپىلى بولدى. ءار رۋ، تايپانىڭ  «قازاق» دەگەن ءبۇتىننىڭ بولشەگى ەكەندىگىن ولار رۋحاني بىرلىك ارقىلى حالىققا سەزىندىرە ءبىلدى. سول سەبەپتى، نەكەلىك قاتىناستاعى جەتى اتا جولى قاتاڭ باقىلاۋعا الىندى. بۇل جولدى بۇزعان جەكە ادامدار ءولىم جازاسىنا كەسىلسە، رۋىمەن، تايپاسىمەن بۇزعانداردى ءجۇزدىڭ قۇرامىنان شىعارتىپ «سارت» اتاندىردى.

ال، وزدەرى سول رۋ، تايپانىڭ مۇشەسى بولىپ تابىلاتىن بيدەن بيگە قويىلاتىن ادالدىق پەن تازالىقتى تالاپ ەتۋ قيىن. ويتكەنى، ول ءاربىر رۋ ءبيىنىڭ، تايپا ءبيىنىڭ تۋىسى بار، باۋىرى بار. ءاربىر بي «ءوزىمنىڭ شىققان تاۋىم بيىك بولسىن» دەگەن پرينتسيپپەن دە ءوز پايداسىنا بۇرادى. ونىڭ ۇستىنە «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن» دەگەن پرينتسيپ جانە بار. وسىلاردىڭ ءبارى قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىنا ۇلكەن نۇسقان كەلتىردى.

«جەتى جارعىنىڭ» تاعى ءبىر جاڭالىعى ءار ءجۇزدىڭ باسىنا حان سايلانۋى ەدى. «جەتى جارعىدان» بۇرىن ءار رۋ، ءار تايپا، ءار ءجۇزدىڭ باسىندا تەك ءبيى بولاتىن بولسا، ەندى ءار ءجۇزدىڭ باسىنا بيمەن قوسا حان سايلاندى. بۇل ءبىر جاعىنان شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ ساياساتتاعى ءرولىن كۇشەيتكەنىمەن، ەكىنىشى جاعىنان ەلدىڭ ىشكى تۇتاستىعىنا زيانىن تيگىزدى. بۇرىن شىڭعىس حان ۇرپاعىنىڭ قايسىسىنىڭ تاققا وتىراتىنىن بيلەر شەشەتىن بولسا، ەندىگى كەزەكتە بۇل قارادان شىققان بيلەر قولىنا بەرىلدى. ەڭ باستىسى «جەتى جارعىدا» رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر مەن جۇزدىك قۇرىلىمداردى بىرتە-بىرتە ىدىراتۋ تەتىكتەرى قاراستىرىلىپ، بولاشاقتا حان بيلىگىنىڭ ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتۋ جوسپارى جاسالىنعانمەن، ول ابسوليۋتتىك بيلىكتى قامتاماسىز ەتەتىن قۇرىلىمدار ماسەلەسى قاراستىرىلمادى. ونى تاۋكە حاننىڭ وزىندە دە، ودان كەيىنگى حانداردىڭ ەشقايسىندا، كونە تۇركىلىك مەملەكەتتىكتى باسقارۋ جۇيەسى ىدىراعان كەزدە ورنىن باساتىن حان مەن ونىڭ ۋازىرلەرىنەن تۇراتىن بيۋروكراتيالىق اپپارات پەن حاننىڭ جالدامالى اسكەرى دە، سوت جۇيەسى مەن ىشكى قاۋىپسىزدىكتى قورعايتىن قۇرىلىمدىق جۇيەلەرى قالىپتاستىرىلمادى. باسقاشا ايتقاندا، «جەتى جارعى» زاڭىنىڭ مەملەكەتتىڭ كونە تۇركىلىك جۇيەسىن ىدىراتۋعا ىقپالى بولعانىمەن، جاڭا جۇيەنى قالىپتاستىرۋدا ەشقانداي ىقپالى بولعان جوق. قىسقاشا ايتقاندا، «جەتى جارعى» قابىلدانعاننان كەيىنگى قازاق قوعامى بۇرىنعى باسقارۋ تەتىگى، رۋحاني، مادەني تۇتاستىعى بار حالىقتان، ءارتۇرلى سوپىلىق تاريقاتتار سوڭىنا ەرىپ، رۋحاني، مادەني تۇتاستىعى بۇزىلا باستاعان، ءار رۋ، تايپا بيلەرىنىڭ سوڭىنا ەرگەن توبىرعا اينالدى. بۇل ايتىلعان سوزدەر جالاڭ بولماس ءۇشىن ناقتى مىسالدارعا كوشەيىك. مىسالى، XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ۇلى جۇزدە تولە بي ولگەن سوڭ تاشكەنت ماڭىنداعى قازاق رۋ، تايپالارى بيلىككە تالاسىپ، كەلىسىمگە كەلە الماي، بيلىكتى شايحانتاۋر ۇرپاعى ءجۇنىس قوجاعا تاپسىرعانى تاريحتان بەلگىلى.

تاۋكە حان قايتىس بولعاننان كەيىن-اق قازاق حاندىعىنىڭ  كوبەسى سوگىلە باستادى. ونىڭ تاعىنا وتىرعان قايىپ حان 1718  جىلى ىشكى قاقتىعىستار كەزىندە قازا تابادى. 1723 جىلى جوڭعار شاپقىنشىلىعى باستالعاندا تۇركىستان تاعىنا پولات وتىرعانىمەن قازاق حاندىعىن ءبىرتۇتاس مەملەكەت دەپ ايتۋ قيىن بولاتىن. ياساۋي جولىنىڭ قازاق اراسىنان شىعارىلۋى، شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ بارىنە تاققا وتىرۋعا دەگەن ءۇمىتىن وياتتى. بۇرىن بيلەردەن اسا الماعان تورەلەر اراسىندا ءوزارا تاق ءۇشىن كۇرەس باستالدى. تورەلەردىڭ ىشكى ارازدىعى،  ياساۋي جولىمەن بىرگە حان بيلىگىنىڭ كيەلىلىگى تۋرالى ۇعىمنىڭ قازاق ساناسىنان شايىلۋى شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ تاققا وتىرۋىنا قارسى توپتاردىڭ شىعۋىنا ىقپال ەتتى.. مىسالى، وعان قوجابەرگەن جىراۋدىڭ «ەلىم-اي» جىرىنداعى مىنا جولدار دالەل بولا الادى:

وتكەن جىل ايتەكە بي دۇنيەدەن ءوتتى،

كەلگەندە ەلۋ التى جاسقا اجال جەتتى;

«باعىنۋ ءبىر كوسەمگە دۇرىس قوي!»-دەپ

بولارىن وسى اپاتتىڭ بولجاپ كەتتى;

تورەدەن ايتەكە بي بەزىن دەدى،

قازاقتى باتىر، كوسەم باسقارماسا،

بىت-شىت قىلار جاۋ قالماق، سەزىن دەدى;

حان-سۇلتان، تورە كۇنى وتكەن دەدى،

ولاردان اقىل-ايلا كەتكەن دەدى;

قازاعىم، ءوزىڭدى-ءوزىڭ تۇتاس ەل قىل،

باسقارار ەندى ۋاقىت جەتكەن دەدى.

بۇل جولدار حان بيلىگىنىڭ كيەلىلىگى تۋرالى ۇعىمنىڭ ءوز ءمانىن جوعالتقانىن اڭعارتادى جانە ول ناقشبانديا تاريقاتىن وزگەلەرگە قاراعاندا بۇحارا، سامارقاندپەن شەكتەس كىشى ءجۇز رۋلارىندا تۇركىلىك مەملەكەتتىك جۇيە تۋرالى ۇعىمنىڭ تولىعىمەن ءمانىن جوعالتقانىن كورسەتەدى. بۇدان كەيىنگى كەزەڭدە ابىلاي حان تاققا وتىرعانشا، قازاقتىڭ باسى بىرىگىپ، ءبىرتۇتاس ەل رەتىندە ءىس-قيمىل كورسەتە الماعانى تاريحتان بەلگىلى. ابىلاي حان تاققا وتىرعاننان كەيىن عانا قازاق ءوزىنىڭ ءبىرتۇتاس حالىق ەكەندىگىن، تۇركىستاننىڭ قازاق دالاسىنىڭ رۋحاني ورتالىعى ەكەندىگىن قايتا سەزىنە باستادى. ابىلاي حاننىڭ بۇل ەڭبەگىن م. ماعاۋين بىلاي سۋرەتتەيدى: « … ەل بيلەۋ ىسىندە قازاق حاندىعىنىڭ ەجەلگى زاڭ جارعىلارىن قالپىنا كەلتىرگەن ابىلاي اسكەري ىستە دە وتكەندى قايتا تىرىلتەدى». شىندىعىندا، ابىلاي حان ءوز شاماسى جەتكەنىنشە قازاق قوعامىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە بارىن سالدى. ياساۋي جولىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە قايتا كوتەردى. الايدا، رۋحاني بيلىكتى تولىعىمەن قايتا كەلتىرىپ ۇلگەرمەدى. بيلەر كەڭەسىن بۇرىنعى دارەجەسىنە كوتەرە المادى. تەك كەيبىر رۋ، تايپالاردا قوجا اۋلەتتەرى ءپىر بولىپ، رۋحاني، ءدىني ماسەلەلەردى قولىنا الا الدى. وعان مىسال رەتىندە كىشى جۇزگە ءپىر بولعان تۇركىستاندىق مۇحاممەد قوجانى، بارلىق قازاق  جۇرتىنا ءپىر بولعان ابد ال-جاليل قوجا مەن ۋاق تايپاسىنىڭ ءپىرى بولعان سارعالداق قوجانى، ت.ب. جەكە رۋ، تايپالارعا ءپىر بولىپ، بيلىك جۇرگىزگەن قوجالاردى ايتۋعا بولادى. بۇل جالپى قازاق جۇرتىنا تۇگەل جايىلمادى. ونىڭ ۇستىنە قولىندا شوعىرلانعان بيلىكتەن اجىراعىسى كەلمەگەن رۋ، تايپا بيلەرى ارقايسىسى ءوز بىلگەنىنشە ارەكەت ەتتى. بيلەردىڭ ابىلاي حان رەفورماسىنا قارسىلىعىن سەزگەن ورىس وكىمەتى حانعا قارسى شىعىپ، بۇلىك شىعاراتىن تۇلعالاردى بيلەر اراسىنان ىزدەي باستادى. ورىس پاتشاسى 1779 جىلى 4 قازاندا قۇپيا تۇردە ورىنبور گۋبەرناتورىنا «ورتا ءجۇز ىشىندە ابىلايدىڭ بەدەلىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن، وعان «باقتالاس» بىرەۋدى ىزدەپ تاۋىپ، ونداي ادامدى ۇكىمەت تاراپىنان قولپاشتاپ وتىرعان ءجون» دەگەن جارلىعىن جولدادى (ابىلاي حان. ءومىرى مەن قىزمەتىنە قاتىستى قۇجاتتار مەن ماتەريالداردىڭ جيناعى (قۇراست. ز.س. تايشىباي). -446 ب.). وسى جارلىقتى رەسەي وتارشىلارى قازىبەك ءبيدىڭ ۇلى بەكبولاتتىڭ قولىمەن ىسكە اسىردى. «ابىلاي اسپاس سارى بەل» اتانعان وقيعا ابىلاي حاننىڭ وسى ءدىني-يدەولوگيالىق رەفورمانى ىسكە اسىرا الماۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى جانە قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ كۇيرەۋىنىڭ باسى بولدى. قازاق قوعامىندا كيەلى سانالعان حاندىق بيلىكتىڭ قادىرى كەتتى. قازبەك ءبيدىڭ ۇلى بەكبولاتتىڭ ءۇش مىڭ اداممەن ابىلاي ورداسىنىڭ ۇستىنە باسا كوكتەپ كەلۋى، حالىق جادىنان مەملەكەتتىك سانا دەگەن قاسيەتتى ۇعىمنىڭ كەتۋىنىڭ ايعاعى دەسە بولادى. وسىعان دەيىن قازاق تاريحىندا حان ورداسىنا باسىپ كەلۋ بولعان ەمەس. حان حالقىنا جاقپاسا، حاندى ورداسىمەن قالدىرىپ، وزگە جاققا بارىپ، شىڭعىستىڭ باسقا ۇرپاعىن شاقىرىپ، حان سايلاپ، مەملەكەتتىگىن ارى قاراي جالعاستىرا بەرەتىن. ال، ابىلاي حان زامانىندا وسى ءۇردىس بۇزىلدى. مەملەكەتتىڭ تىرەگى بولۋعا ءتيىس بەكبولات باستاعان بيلەر حاننىڭ وزىنە قارسى شىقتى. ول بيلەر ءۇشىن مەملەكەتتىڭ تاعدىرىنان كورى قولىنداعى بيلىكتىڭ ساقتالۋى ماڭىزدى بولدى. ءبىز ونى مەملەكەتكە تىرەك بولادى دەگەن بەكبولاتتىڭ ءوزى ابىلاي حان ورداسىنىڭ ۇستىنە اسكەر اكەلگەنىنە قاراپ باعا بەرە الامىز. وسى وقيعادان كەيىن ابىلاي حان ارقادان كەتىپ، تۇركىستانعا كەلىپ، ودان سامارقانتقا بارۋى، قايتارىندا تاشكەنتتە قالىپ، ازعانا كىسىمەن تۇركىستانعا قايتار جولىندا سايرامنىڭ اكىمىنىڭ بەس مىڭ كىسىمەن قارسى شىعۋى، سول كەزدە سول ماڭدا وتىرعان قازاقتاردىڭ ابىلايعا قول ۇشىن بەرۋگە جاراماۋىنىڭ استارىندا ءبىر عانا سەبەپ بار ەدى. ول – قازاق حالقىنىڭ ار-يمانىنىڭ تىرەگى، رۋحاني تۇتاستىعىنىڭ كەپىلى، باتىسى مەن شىعىسى، وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگى ۇشسا قۇس قاناتى تالاتىن سايىن دالانى مەكەن ەتكەن قازاق دەگەن حالىقتىڭ رۋحاني وزەگى بولعان ياساۋي جولىنان باس تارتىپ، ءار ءتۇرلى سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ سوڭىنان ەرۋى بولاتىن. اتا-بابا جولىنان باس تارتۋ – «جەتى جارعىعا» دەيىن كيەلى سانالىپ كەلگەن رۋحاني بيلىك پەن ساياسي بيلىك وكىلدەرىنىڭ كيەسىنەن ايىرلۋىنا اكەلدى، پايعامبار ۇرپاعى، شىڭعىس حان ۇرپاعى دەپ عاسىرلار بويى باسىنا كوتەرگەن تۇلعالاردىڭ حالىق الدىنداعى ابىرويىن كەتىردى.   بۇرىندارى «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن ەرجۇرەك حالىق ابىلايداي ارىسىن قورعاپ قالا المادى. ويتكەنى، ونىڭ قادىرىن بىلمەدى. قورعاماق تۇگىل ورداسىنىڭ ۇستىنە ات ويناتتى. قازاق حاندىعىندا ابىلاي حان كەتكەن سوڭ قولىنا مەملەكەتتىك بيلىكتى ۇستاپ تۇرا الاتىن ەشقانداي ساياسي كۇش بولعان جوق. بۇرىنعى ىنتىماعى بەرىك رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر مەن جۇزدىك قۇرىلىمدار بولعاندا قازاق حاندىعى كۇيرەر مە ەدى؟ سان عاسىر مەملەكەتتىڭ تىرەگى بولعان بيلەر ينستيتۋتى نەمەسە مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ تۇركىلىك جۇيەسى «جەتى جارعىنىڭ» ىقپالىمەن ىدىراتىلدى. ناتيجەسىندە حان ولگەن سوڭ مەملەكەت يەسىز قالدى. ابىلايدىڭ ورنىنا وتىرعان ونىڭ ۇلدارى ورىس وتارشىلدارىنىڭ قولىنداعى قۋىرشاققا اينالعانىنا دا تاريح كۋا. ەگەردە سوڭىندا تىرەپ تۇرعان حالقى بولسا، ولار سونداي كۇن كەشەر مە ەدى؟  بۇل قازاقتىڭ قاسىرەتتى تاريحى. قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ وسىلاي كۇيرەۋىنە تاۋكە حان قابىلداعان «جەتى جارعى» زاڭىنىڭ شەشۋشى ءرولى بولدى. مىنە وسى قازاقتىڭ قاسىرەتتى تاريحىنان حابارى جوق سامات مىرزانىڭ ابىلاي حانعا جاپقان جالاسى شىن بولىپ كورىنۋى دە مۇمكىن. الايدا، قازاق حاندىعىنىڭ كۇيرەۋىنىڭ استارىندا سول كەزەڭدە قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن ىدىراتۋعا باعىتتالعان ءدىني-يدەولوگيالىق ساياسات جاتقانىن، سول ۇدەرىستى توقتاتپاق بولعان ابىلاي حاننىڭ جۇرگىزگەن ساياساتى مەن ول ساياساتتىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراپ،  قازاق حاندىعىنىڭ تاريح ساحناسىنان كەتۋگە ىقپال ەتكەن نەگىزگى فاكتور بولعانىن ءار قازاق تۇسىنۋگە ءتيىس. ەڭ باستىسى قازىرگى كۇنى ەلىمىزدە قالىپتاسقان ءدىني-رۋحاني احۋال ابىلاي حان زامانىنداعى احۋالدان دا كۇردەلى. قازىرگى قازاق ءبىر جاعىنان ءتۇرلى ءدىني اعىمدار جەتەگىندە كەتىپ، ىشكى رۋحاني تۇتاستىعى السىرەگەن بولسا، ەكىنشى جاعىنان  ماتەريالدىق قۇندىلىقتار جەتەگىندە كەتىپ، وتان، تۋعان جەر ت.ب. كيەلى قۇندىلىقتاردان الشاقتاپ، قارا باستىڭ قامىن كۇيتتەگەن زامانعا تاپ بولدى. وتان مۇددەسى، ەل مۇددەسى دەگەن قاسيەتتى، كيەلى ۇعىمداردان ءمان كەتتى. كەز-كەلگەن نارسەنى ساتۋعا، ساتىپ الۋعا بولادى دەگەن ساۋداگەرلىك پسيحولوگيا مەن شاپپاي اقىمدى تولە دەيتىن ماسىلدىق پسيحولوگيا قالىپتاستى. مىنە وسىنداي كۇردەلى كەزەڭدە ەل تىزگىنىن قولعا العان پرەزيدەنت ق.توقاەۆتىڭ موينىنا اسا اۋىر جۇك ارتىلىپ وتىر. سىرتقى ساياساتتا شاشاسىنا شاڭ جۇقتىرماس جۇيرىكتىڭ مەملەكەتتىڭ ىشكى ساياساتىنا كەلگەندە ءسۇرىنۋ قاۋپى بار. ول قاۋىپ ءبىر جاقتى ەمەس، ءتۇرلى باعىتتاردان كەلىپ وتىر. ەڭ باستىسى كەشەگى جالعاندى جالپاعىنان باسىپ، 30 جىل بويى ەلدى قاناپ كەلگەن، قولىندا قارجىلىق مۇمكىندىگى مول اۋلەت وكىلدەرىنەن كەلەتىنىن ەلدىڭ كوپشىلىگى سەزەدى. قولدارىنان سىرعىپ شىعىپ كەتكەن بيلىكتى قايتا قولدارىنا الۋعا ارەكەت جاسايتىنى انىق. اۋلەت وكىلدەرى مەن ولاردىڭ شوتىن شابۋشى توپتىڭ ارەكەتىنىڭ الدىن الىپ، ولارعا الدىن الا سوققى بەرمەسە، وندا ەلدىڭ تاعدىرىنا قاتەر تونەرى انىق. ولار وڭاي شاعىلاتىن جاڭعاق ەمەس. قاڭتاردا پرەزيدەنتكە «ورنىڭدى بوسات، قازىر 20000 تەرروريست كوشەگە شىعادى» -دەپ قوقان-لوققى جاساعاندا ولاردىڭ ايتقانادارى شىن بولاتىن. اۋعانستاننىڭ سولتۇستىگىندە سيريادان شىعارىلىپ، شوعىرلاندىرىلعان 15-16 مىڭ تەرروريستەردىڭ بولعاندىعىن قانشاما باق-تا جاريالانعان دەرەكتەر ايعاقتايدى. ولاردىڭ تۇركىمەنستان شەكاراسىن بۇزىپ، باسىپ كىرمەك بولعان ارەكەتىنەن دە ەل حاباردار. قاڭتار بۇلىگىن ۇيىمداستىرۋشىلار ستسەناريىندە وسى تەرروريستەردى قازاقستانعا اكەلىپ، ەلدە قاندى قىرعىن سالۋ سالۋ جوسپارى بولعاندىعى انىق. ونداي جوسپاردىڭ بولعانىن كوتەرىلىسشىلەردىڭ بىردەن الماتى اەروپورتىن باسىپ الۋى ايعاق بولا الادى. وسى قاتەر تۋرالى رەسەي بارلاۋىنىڭ باسشىسى پاترۋشەۆتىڭ قازاقستاننىڭ قاۋىپسىزدىك ورگاندارىن الدىن الا ەسكەرتكەندىگى تۋرالى باق بەتتەرىندە جاريالاندى. ەلدى سول قاتەردەن قۇتقارعان پرەزيدەنتتىڭ ودكب اسكەرلەرىن جاردەمگە شاقىرعاندىعى بولدى. ەندى جاعداي قايتا كۇردەلەنەتىن بولسا، ءبىز ونداي قادامعا بارا المايمىز. ونىڭ سەبەبى جالپى حالىققا ايان. سوندىقتان بۇل جولى حالىقتىڭ ءوزى ەلى مەن جەرىن قورعاپ قالۋعا ارەكەت جاساۋى ءتيىس. ول ءۇشىن ىشكى ارازدىقتى قويىپ، حالىق پرەزيدەنت ق.توقاەۆتىڭ اينالاسىنا توپتاسۋى كەرەك. بولماعان جاعدايدا ابىلاي حان زامانىنداعىداي مەملەكەتتىكتەن ايىرلىپ قالۋ قاۋپى ءتونىپ تۇر. تاڭداۋ وزىڭدە قازاعىم!

زىكىريا جانداربەك

Abai.kz