(ابايدىڭ عالامدىق ويلاۋ جۇيەسى جايىندا)

شىن حاكىم، ءسوزىڭ اسىل – باعا جەتپەس،
ءبىر ءسوزىڭ مىڭ جىل جۇرسە، ءدامى كەتپەس.
ماعجان جۇماباەۆ.

اباي – شىن حاكىم! بۇل ەرتەرەكتەن ءمالىم باعا. تاۋەلسىزدىك تۇسىندا عاريفوللا ەسىم «حاكىم اباي» اتتى ەڭبەگىندە عىلىمي نەگىزدە بەكىتە ءتۇستى. دەسەك تە، ماسەلەنى جەتەر جەرىنە جەتكىزە ايتتىق، بولدى، ءبىتتى دەۋگە ەرتەرەك. ساياسي قىسپاق كەسىرىنەن جابۋلى قالعان ءجايتتىڭ ءبىرى – حاكىم اباي رۋحاني ازىق العان ءتورتىنشى ارنا. ول نەسىمەن ەرەك؟ ابايدىڭ حاكىمدىك فەنومەنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن وسى ساۋال توڭىرەگىندە وي-پىكىر تولعاماقپىن.

ۇلى اقىن وتكەن كەمەلدىك جولى قايسى؟ مۇنى باس ابايتانۋشى مۇحتار اۋەزوۆ ابايدىڭ شىعارماشىلىعىنا رۋحاني دەم بەرىپ، ازىق بولعان ءۇش ءتۇرلى مادەني ارنا (قاينار) ارقىلى انىقتاپ بەرگەن-ءدى. ونىڭ اۋەلگىسى – قازاق حالقى مادەنيەتىنىڭ باي مۇراسى، ەكىنشىسى – مۇسىلماندىق شىعىس مادەنيەتى، ءۇشىنشى ارنا – ورىسشا وقۋ ارقىلى تانىلعان ەۋروپا مادەنيەتى. وسى ءۇش ارنانىڭ دا تەرەڭ ءىزى بار ابايدا. بۇعان كوز جەتكىزۋ قيىنعا سوقپايدى. بىراق قازىرگى ەركىن، تسەنزۋراسىز زاماندا ءۇش ارنا ازدىق ەتەدى. نەگە؟ سەبەبى، اباي ءنار العان ءتورتىنشى ارنا تاعى بار. ول – رۋح الەمى. گاپ سوندا، دانالىق ورىسىنە تەك تىلسىم ارقىلى عانا شىعاسىڭ. وزگەدەي جولى، امالى جوق. ءسويتىپ، رۋح ارناسى دەگەنىمىز – تىلسىمعا جالعانا بىلۋگە سايادى. ايتپاساق تا تۇسىنىكتى، ماتەرياليستىك يدەولوگيا سالتانات قۇرعان 1930-شى جىلدارى ونى اتاۋ، ول تۋرالى ءسوز قوزعاۋ ءوزىڭدى ءوزىڭ وققا بايلاۋمەن پاراپار بولدى.

«قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە (2022 جىل، 1 شىلدە) «اباي اعارتۋشىلىعىنىڭ ارقاۋى» دەگەن ماقالا جاريالاندى. ماقالا يەسى التىناي اسقاروۆا ءۇش ارنا جەتكىلىكسىز دەگەن پايىمىن بىلايشا تياناقتاپتى: «اباي جانە ونىڭ مۇراسى – وسى ءۇش قايناردىڭ عانا جەمىسى دەۋ قانشالىقتى اقيقاتقا جاقىن بولماق؟ بۇل تەك العىشارتتار عانا ەمەس پە؟ ارىگە بارماي-اق، وسى ءۇش قاينار بۇگىندە كەز كەلگەن قازاق بالاسىنا قولجەتىمدى بولىپ وتىرعان جوق پا؟ ولاي بولسا، بۇگىنگى بۇل تالاپتى ورەندەر ابايدىڭ دەڭگەيى دەمەي-اق قويايىق، ءوز زامانىنىڭ ويى وزىق، اقىلى اسقان بىرەگەي جاسامپاز تۇلعاسىنا نەگە اينالماي وتىر؟ دەمەك، پەندەنىڭ تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىن قورشاعان ورتاسىمەن، العان تاربيەسىمەن، يگەرگەن عىلىم-بىلىمىمەن عانا بايلانىستىرا قاراستىرۋ... جەتكىلىكسىز بولماق».

كوردىڭىز بە، عالىمنىڭ گەني بولۋعا ءۇش ارنا جەتكىلىكسىز دەگەن ءۋاجى مىقتى. بىلىمگە تەك باس كوزىمەن سۋسىنداۋ – ەۋروپالىق كوزقاراس. ءوزىڭىز دە ويلاڭىز، باتىس پەن شىعىستىڭ عىلىم-ءبىلىمىن يگەرگەن ادامدار كوپ قازىر، بىراق «اۋليە» يا «دانىشپان» اتىنا لايىق كەمەڭگەر جوقتىڭ قاسى. ادامزاتتىڭ ماتەريالدىق پروگرەسس شاڭىنا كومىلگەنى، كوپتىڭ ويلاعانى تەك قۇلقىن قامى، اينالا پەندەشىلىك كورىنىستەرى ەكەنى وتىرىك ەمەس.

ءتورتىنشى ارنا – بولمىسى بولەك ءبىلىم سۋاتى دەگەن سوزىمىزگە ورالايىق. ونى ابايدىڭ تۆورچەستۆوسى، اسىرەسە، حاكىمدىك تۋىندىلارى بويىنشا زەرتتەپ-زەردەلەۋ بۇگىنگى كۇنگى ابايتانۋدىڭ وتكىر ماسەلەسى. بىردەن ايتايىق، حاكىمدىكتىڭ، ياعني تىلسىمعا جالعانا ءبىلۋدىڭ ءمانى – جاراتۋشى يەگە جاقىنداۋ جانە ءوزىڭدى «جان» دەپ تانۋعا تىرەلەدى (مۇسىلماندىق شىعىستا «كامىل ادام»، باتىستا «گەني» دەيدى وسى تانىم ەگەلەرىن).

حاكىم دەگەن كىم؟ اباي بىلاي دەيدى: «...ءاربىر ءىستىڭ سەبەبىن ىزدەۋشىلەرگە «حاكىم» ات قويدىلار. بۇلار ...ءبىر عانا حاقتى تاپپاق، ءاربىر نارسەنىڭ سەبەبىن تاپپاقپەنەن ءلاززاتتانادى» (38-ءسوز). بۇل جەردە «حاقتى تاپپاق، ءاربىر ءىستىڭ جانە ءاربىر نارسەنىڭ سەبەبىن تاپپاق» دەگەنى – رۋح الەمى، ياعني تىلسىم. دەمەك، حاكىم – تۇپكى حاقيقاتتى ىزدەۋشى، ادامزاتتىڭ رۋحاني ۇستازى.   سول سەبەپتى: «اداسپاي تۋرا ىزدەگەن حاكىمدەر بولماسا، دۇنيە ويران بولار ەدى». ءارى قاراي حاكىم كىم دەگەندى اباي: «قۇداي جولىندا ءجۇرۋدى وزىنە شارت قىلىپ قادام باسقان تولىق ادام» دەپ تياناقتاي تۇسەدى.

جوعارىدا عىلىم-ءبىلىمدى يگەرگەن عالىمدار قاشاندا كوپ دەدىك. بىراق ولار حالىققا حاقيقاتتى تانىتىپ، تۋرا جولدى كورسەتتى مە؟ ارينە، جوق. وزدەرى دە ءناپسىنىڭ بودانىندا، قۇمارلىقتىڭ قۇرساۋىندا قالعان پەندەلەر. نەگە؟ ويتكەنى، ولار تەك تەك ماتەريالدىق ءبىلىم بۇلاعىنان سۋسىنداعاندار، ال تىلسىمعا جالعانۋعا، ونان ءنار الۋعا دارمەنسىز. زاتتىق الەم قۇبىلىستارىن عارىشتىق بيىكتەن كورەتىن ويلاۋ جۇيەسى جوق ولاردا. سوندىقتان: «ءاربىر عالىم – حاكىم ەمەس، ءاربىر حاكىم – عالىم» دەپ تۇيەدى اباي.

ءسويتىپ، دانالىقتىڭ كىلتى – رۋح الەمىنە تىرەلمەك. سونان ءنار الۋعا. وسى پايىمدى تياناقتاي تۇسەيىك. دۇنيە كورىنبەگەن سىرلارىن سەزىنۋ، ولارعا كوكىرەك كوزىمەن قاراۋ قابىلەتى ابايعا ءاۋ باستان دارىعان. بىراق جاراتۋشى يەگە جاقىنداي تۇسكەنى، ءوز سوزىنشە، «حاقتى تاپپاقپەنەن لاززاتتانعانى» كەيىنىرەكتە. ءدالدىسىن ايتساق، 1895 جىلعى ولەڭىندە:

كۇنى-ءتۇنى ويىمدا ءبىر-اق ءتاڭىرى،

وزىنە قۇمار قىلعان ونىڭ ءامىرى، –

دەپ سىر اشادى. اسىرەسە، «عاقليقات-تاسديقات» (قازىرگىشە 38-ءشى قاراسوز) دەگەن كولەمدى تراكتاتى مەن «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن ولەڭىنىڭ ورنى بولەك.  ەكى تۋىندى دا اباي ءبىلىمدى رۋح الەمى – تىلسىمنان العانىنىڭ ناقتى دالەلى (ەكى شىعارما وزەكتەس، مەرزىمدەس، ولاردىڭ اراسىن ءتورت-بەس جىل بولەدى دەۋ قاتە).

ەندى «عاقليقات-تاسديقات» (قىسقاشا «تاسديق») تراكتاتى مازمۇنىن ازدى-كوپتى شولايىق. ول  كىرىسپەدەن، ەكى نەگىزگى («اللا تاعالانى تانىماقتىق»، «ءوزىن تانىماقتىق») جانە قورىتىندى («جاقسى مەنەن جاماندى ايىرماقلىق») بولىمنەن تۇرادى. الدىعا وزا ايتايىق، ءۇش بولىمدە دە اباي الەم عۇلامالارى باس قاتىرعان ماسەلەلەر شەشىمىن ىزدەگەن ءھام تاپقان. عالامدىق ويلاۋ جۇيەسى ءاربىر تەزيستەن بەلگى بەرەدى. ياعني بۇل تىلسىمنان قۇيىلعان ەڭبەك، سوندىقتان ونداعى وي-پايىمنىڭ بىردە ءبىرىن اباي اناداي يا مىناداي دەرەك كوزىنەن العان دەپ دالەلدەۋ مۇمكىن ەمەس.

اباي كىرىسپە سوزىندە بارلىق عىلىم-ءبىلىمدى ءتورت تارماققا بولگەن. ولار: «اللا تاعالانى تانىماقتىق، ءوزىن تانىماقتىق، دۇنيەنى تانىماقتىق، جاقسى مەنەن جاماندى ايىرماقلىق». بولمىس تۇتاس قامتىلعان تەزيس!

تەرەڭدەپ تالدايىق. اللانى جانە ءوزىن تانۋ مەن جاقسى-جاماندى ايىرۋ ءمانىسى ەكى باسقا.  الدىڭعىسى – دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرى، ەكىنشىسى – ءتالىم-تاربيەنىڭ  وزەگى. اۋەلگىنىڭ جۇگى – رۋحاني ءىلىم-تانىم دا، كەيىنگىنىكى – سول بىلگەن ءىلىمىڭدى ءىس جۇزىندە قولدانۋ (قولدانبالى ىلىمگە مۇسىلماندىق شىعىستا احلاق، ەۋروپا ەلدەرىندە مورال يا ەتيكا دەپ ات قويعان). سول سياقتى عىلىمدا ءبىرىنشىسىن تەوريالىق، ەكىنشىسىن پراكتيكالىق فيلوسوفيا دەيدى.

وسى ايتىلعان ءفالسافانىڭ ەكى جاعىن – يمان جانە يحسان دەسەك تە بولادى. ياعني تەوريالىق فيلوسوفيانىڭ (اللانى جانە ءوزىن تانۋ) وزەگى – يمان، ال قولدانبالى فيلوسوفيانىڭ وزەگى – يحسان بولىپ تابىلادى.  يمان ادامنىڭ ءىس-ارەكەتىنە اينالسا عانا پايدا بەرمەك. «ول ينانماقتىعىڭ قۇر عانا ينانماقتىقپەن قالسا، ساعان پايدا بەرمەيدى، – دەيدى اباي. – پايدا الامىن دەسەڭ، پايدا بەرەدى، كامىل يمان بولادى». بۇل جەردە «پايدا الۋ» – ءىس-ارەكەت (يحسان). ءوز كەزەگىندە يحسان – كوپتىڭ قامىن ويلاپ، جاردەم قىلۋ. يمان – ىشكى دۇنيە جارىعى بولسا، يحسان – سونىڭ سىرتقى ومىردەگى كورىنىسى. وكىنىشكە قاراي، بۇگىنگى تاڭدا يمان مەن يحسان بىرلىگى ەسكەرىلمەي، ۇمىت قالدى. «بۇل كۇندەگى دىندەردىڭ ءبارى ناشار» دەپ شاكارىم ايتپاقشى، ءدىننىڭ ءوز ءرولىن اتقارا الماي وتىرعانى دا سودان.

ءسويتىپ، كىرىسپە تەزيستەرىندە اباي كوتەرگەن ماسەلەنىڭ ءبىرى – يمان مەن يحسان بىرلىگى. كەمەلدىككە جەتۋ – ادامنىڭ ويلاۋ جۇيەسى مەن مىنەزىن قالىپتاستىرۋ ارقىلى. سونداي-اق تىرشىلىكتەگى كەرەكتىڭ ەڭ الدى – رۋحاني تانىم، اباي سوزىنشە، يمانيگۇل.  ىس-ارەكەت، احلاق، مورال يمانيگۇلدىڭ جەمىستەرى، ادامنىڭ ىشكى جەتىلۋىنىڭ سىرتقى كورىنىستەرى دەگەن وي تاستايدى.

ەندى تراكتاتتىڭ «اللا تاعالانى تانىماقتىق» دەگەن نەگىزگى بولىمىنە كوشەيىك. اللا تاعالانىڭ سەگىز ۇلىق سيپاتى بار. ولاردىڭ اراسىنان اباي عىلىمدى بولەكتەپ الادى. نەگە؟ سەبەبى، وزگە سيپاتتار «ەش نارسەگە حارەكەت بەرمەيدى، ھامماعا حارەكەت بەرەتۇعىن عىلىمنىڭ ءوزى». وركەنيەتتى قوزعاۋشى قۇدىرەت – عىلىم. بۇل – اباي جاڭالىعى. تەولوگيا ىلىمىندە تۇڭعىش رەت دايەكتەلىپ وتىر! ادامنىڭ عىلىمى اللا تاعالا عىلىمىنىڭ زاررادەي بولشەگى. دەمەك، ونىڭ بەرەر نەسىبەسى شەكسىز. دايىنعا ۇمتىلماي، ءار ۇلتقا ءوز عىلىمىن دامىتۋ قاجەتتىگى وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى.

ءتۇسىندىڭىز بە، ءبىرىنشى ءسۇيۋ اللانىڭ ماحابباتى ما، جوق، الدە ادامنىڭ اللانى ءسۇيۋى مە؟ مۇنىڭ جاۋابى دا – اباي جاڭالىعى.  كۇللى عالام، ونىڭ ىشىندە ادامزات اللا تاعالانىڭ جاراتقانى. مىنە، وسى ماسەلەنى اباي عىلىمي نەگىزدە ەكشەپ، بايىپتاپ بەرەدى. ءبىز ءالى كۇنگە قاتە ايتىپ كەلەمىز. ابايدىڭ «ءبىرىنشى ءسۇيۋ» دەگەنى – ادامنىڭ اللانى ءسۇيۋى دەپ. شىندىعىندا، ءبىرىنشى ءسۇيۋ – اللانىڭ ماحابباتى. بارشا سۇيىسپەنشىلىك تامىرىن سونان تارتادى.

كەلەسى سۇيەكتى ءبولىم – «ءوزىن تانىماقتىق». بۇل بولىمدە اباي «اللا تاعالانىڭ پەندەسىنە سالعان جولى قايسى؟» دەگەن ماڭگىلىك ماسەلەنى كوتەرگەن. ءوزىن تانۋ دەگەنىمىز – ادامنىڭ ءوزىن «جان» دەپ ءبىلۋى. وزگەدەي ماعىناسى جوق. سوندا عانا ادام عارىشتىق، گەنيلىك بيىككە كوتەرىلىپ، «ءومىردىڭ ءمانى نەدە؟»، «قايدان كەلدىم؟»، «قايدا بارام؟» دەگەن سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تابادى. اتالمىش بولىمدە كەمەڭگەر «قۇداي جولى» جانە «تولىق ادام» تانىمدارىن نەگىزدەگەن. «قۇداي جاقسىنى قولدايدى،  ءادىل ادامداردى سۇيەدى، ال،  زالىمداردى سۇيمەيدى». قۇران ءىشى تولعان وسى سەكىلدى اياتتار دەيدى اباي. تولىق ادام كىم؟ بۇل رەتتە قۇداي جولىنداعى ءتورت توپتى (پايعامبار، اۋليە، حاكىم جانە كامىل مۇسىلمان) اتاپ كورسەتەدى. اۋليە مەن حاكىم اراسىنداعى ايىرماعا باسا نازار اۋدارادى.

ءۇشىنشى قورىتىندى ءبولىم – «جاقسى مەنەن جاماندى ايىرماقلىق». ادام بولۋ دەگەن – جاقسى مەنەن جاماندى ايىرا بىلۋگە سايادى. بۇل دەڭگەيگە پەندە ءوزىن «جان» دەپ سەزىنە باستاعان كەزدەن جەتپەكشى (بۇل يمان تازالىعىنا دا قادام باسۋ).  يماندىلىق كورىنىسى – مىنەزىڭ، ءىس-ارەكەتىڭ. اباي: «پايدانى قالايشا الۋدى بىلمەك كەرەك» دەپ وسىنى ايتقان. ءسويتىپ، پىسىقتايىق، جاقسى مەنەن جاماندى ايىرۋ ءۇشىن رۋحاني ءىلىمدى يگەرۋ كەرەك. ايتپەسە جوق.

«تاسديق» تراكتاتى مازمۇنىنا شاعىن شولۋىمىز وسىمەن ءتامام. ونىڭ عايىپتان تۇسكەنىن ابايدىڭ حاكىمدىك ويلاۋ جۇيەسى بويىنشا دالەلدەۋگە تىرىستىق. وكىنىشكە قاراي، بۇكىل ادامزاتتىق وركەنيەت كوشى دامۋىنىڭ دۇرىس باعىتىن سىلتەگەن ەڭبەكتىڭ ەڭ بولماعاندا ءتول اتاۋىن قايتارار ءتۇرىمىز كورىنبەيدى ء(الى كۇنگە 38-ءشى قاراسوز دەۋلىمىز).

تاعى ءبىر ەسكەرتەر ءجايت، حاباردى رۋح الەمىنەن الاتىندار بارشىلىق. شاكارىم «ءۇش انىق» ەڭبەگىندە ولاردىڭ ءتۇر-تۇرىنە (سپيريتيزم، ەكسترەسەنس، گيپنوز، ماگيا، كورىپكەلدىلىك) توقتالادى. وعان ءتۇس، ايان، باقسى، بالگەر جورۋىن قوسىڭىز. بىراق بارىنە ورتاق نارسە – زاتتىق ماقساتتى كوزدەۋ، سونى قاناعاتتاندىرۋ. ال، حاكىمدەر ىزدەگەن ۇلى مۇرات – حاقتى تاپپاق دەگەن تازا رۋحاني ماقسات. ول دانالىق ويلاۋ جۇيەسىن قاجەتسىنەدى. مىنە، تىلسىمنان ماعلۇمات الۋدىڭ ەكى جولى اراسىنداعى پرينتسيپتىك وزگەشەلىك وسى ارادا.

وسى ايتىلعاندار «تاسديق» تراكتاتىن اباي حاكىمدىك ساتىدا جازعان، ونداعى دانالىق ويلارىن رۋح الەمىنەن العان دەپ قورىتۋعا جەتكىلىكتى سياقتى. دەمەك، اباي اتالمىش تراكتاتىن جازعاندا قانداي حاكىمدەردىڭ ەڭبەكتەرىنە يا بولماسا يسلام ىلىمدەرىنە (حاديس، فيكح، اقيدا ت.ب.) سۇيەندى ەكەن دەپ ىزدەستىرۋ، باس قاتىرۋ ءونىمسىز ەڭبەك بولماق.

ابايدى «حاكىم» دەۋ ەرتەرەكتەن قالىپتاسقان دەدىك. وعان بىرەر مىسالدار الايىق. شاكارىم اعاسى اباي تۋرالى: «مۇسىلمانشا ءھام ورىسشا عىلىمعا جۇيرىك، ءھام اللانىڭ بەرگەن اقىلى دا بۇل قازاقتان بولەك دانا كىسى ەدى» دەي كەلە، ويىن بىلايشا قورىتادى: «...تۇراعى قازاق ءىشى بولعاندىقتان قادىرى ازىراق ءبىلىندى، ولاي بولماعاندا دانىشپان، حاكىم فيلوسوف كىسى ەدى» («تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» كىتابى. –الماتى، 1991. – 46-بەت). شاكىرتى كوكبايدىڭ ايتقانى:

ابايداي ۇل تۋماعى بولار عايىپ،

ناسيحات، ۇلگى شاشقان جۇرتقا جايىپ.

احۋالىن سويلەپ كەتتى زامانانىڭ،

«اۋليە، حاكىم» دەۋگە ول لايىق.

بۇل جەردە «عايىپ» ءسوزى اباي – ءبىرتۋار جاراتىلىس، دارا بولمىس دەگەن ماندە. ەندى  ماعجاننىڭ «التىن حاكىم ابايعا» ولەڭىنە كوز سالايىق.

شىن حاكىم، ءسوزىڭ اسىل – باعا  جەتپەس،

ءبىر ءسوزىڭ مىڭ جىل جۇرسە، ءدامى كەتپەس، –

دەيدى اقىن. نەگە ءدامى كەتپەس (ياكي ماڭگىلىك)? ءسوز عايىپتان – رۋح الەمىنەن جەتسە عانا سولاي بولماق دەگەنبىز (اۋليەلەر، حاكىمدەر رۋحاني ازىقتى جۇرەك كوزى ارقىلى تىكەلەي عايىپتان الماعى الىمساقتان ءمالىم). ءدىنىمىز يسلامدا ەش جەردەن وقىپ بىلمەي-اق بىلىمگە قانىعاتىن بۇل قۇبىلىستى «يلحام» دەيدى.

سونىمەن، قورىتىپ ايتقاندا، ۇلى اباي – شىن حاكىم. حاكىمدىكتىڭ ىشكى ءمانى – ءىلىمدى رۋح الەمىنەن الا بىلۋىندە. مۇحاڭ جاقسى بىلگەن، بىراق يدەولوگيالىق تسەنزۋرا قىسپاعىنان ايتا الماعان ءتورتىنشى ارنا دەگەنىمىز وسى. بۇل تابيعاتتا بار قۇبىلىس ەكەندىگىن مويىندايتىن كەزىمىز كەلدى دەگەن پىكىردەمىن.

اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى

Abai.kz