قانيپاش ءمادىباي. «مادەنيەت – جاسامپاز سانا»
بەلگىلى سىنشى، مادەنيەت قايراتكەرى ءاليا بوپەجانوۆا شىعارماشىلىعى تۋرالى ءسوز
سىنشى ءاليا قاھارمانقىزى بوپەجانوۆانىڭ العاشقى ماقالالارى باسپاسوزدە 80-جىلدارى جاريالاندى. ال، العاشقى سىن كىتابى «ورنەكتەر» 1991-جىلى كوكتەمدە جارىق كوردى. جىلىنا دەيىن ءبىلىپ وتىرعانىم - ول كەزدە «جازۋشى» باسپاسىندا قىزمەتتەمىن، «ورنەكتەرگە» رەداكتور بولعانمىن. ونى دايىنداۋ بارىسىندا ارىپتەس، دوسقا ىشتەي ءبىر ىرزالىق سەزىم تۋعان. جاقسى جيناققا، كەزىندە جاقسى پىكىرلەر ايتىلدى. پىكىر بىلدىرۋشىلەردىڭ ءبىرى كورنەكتى سۋرەتكەر ءابىش كەكىلباەۆ سىنشىنىڭ تانىم-تالعامىنا سۇيسىنە كەلە ءاليا ەندى كوبىرەك جازسا، ۇلكەن جيناقتاۋلارعا بارسا، وعان ءبىلىمى مەن دايىندىعى جەتەدى، دەگەندەي تىلەك بىلدىرگەن.
بەلگىلى سىنشى، مادەنيەت قايراتكەرى ءاليا بوپەجانوۆا شىعارماشىلىعى تۋرالى ءسوز
سىنشى ءاليا قاھارمانقىزى بوپەجانوۆانىڭ العاشقى ماقالالارى باسپاسوزدە 80-جىلدارى جاريالاندى. ال، العاشقى سىن كىتابى «ورنەكتەر» 1991-جىلى كوكتەمدە جارىق كوردى. جىلىنا دەيىن ءبىلىپ وتىرعانىم - ول كەزدە «جازۋشى» باسپاسىندا قىزمەتتەمىن، «ورنەكتەرگە» رەداكتور بولعانمىن. ونى دايىنداۋ بارىسىندا ارىپتەس، دوسقا ىشتەي ءبىر ىرزالىق سەزىم تۋعان. جاقسى جيناققا، كەزىندە جاقسى پىكىرلەر ايتىلدى. پىكىر بىلدىرۋشىلەردىڭ ءبىرى كورنەكتى سۋرەتكەر ءابىش كەكىلباەۆ سىنشىنىڭ تانىم-تالعامىنا سۇيسىنە كەلە ءاليا ەندى كوبىرەك جازسا، ۇلكەن جيناقتاۋلارعا بارسا، وعان ءبىلىمى مەن دايىندىعى جەتەدى، دەگەندەي تىلەك بىلدىرگەن.
سول جىلى جەلتوقساندا تاۋەلسىز ەل بولىپ جەكە شاڭىراق كوتەردىك. سودان بەرگى جيىرما جىلدان اسا ۋاقىتتا عاسىرعا پارا-پار وقيعالاردى باستان كەشكەنىمىز بەلگىلى. قوعامدىق قۇرىلىم وزگەرىپ، رۋحانيات الەمىندە، كوركەمدىك تانىمداردا دا ۇلكەن جاڭعىرۋلار ءجۇردى. 80-جىلدارى ءوزى جاس سىنشى بولىپ كەلىپ، بىرتە-بىرتە قالىپتاسا ءونىمدى ەڭبەك ەتكەن ءاليا بوپەجانوۆانىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى ون جىلدىعىندا دا «قازاق ادەبيەتىندە» جاساعان ەڭبەگى مەن شىعارماشىلىعى ناعىز گازەتتى تۇلعالار جاسايتىنىنىڭ جاقسى ءبىر كورىنىسى. اپتالىقتان قىزمەتتەن كەتكەننەن كەيىن دە سىنشى رەسپۋبليكالىق باسپاسوزدە، ەلەكتروندى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءجيى كورىنىپ، ادەبيەت، ونەر، كوركەمدىك تانىمدار، مادەني سيتۋاتسيالار تۋرالى كوپتەگەن ماقالا، ماتەريالدار جازدى، شەتەلدىك باسىلىمداردا قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتى تۋرالى وي تولعادى.
سىنشىنىڭ «دۇنيە - يماني قۇبىلىس» جيناعى 2001-جىلى «وتىرار كىتاپحاناسى» سەرياسىمەن شىقتى. وسى جيناعى ءۇشىن وعان 2003 جىلى حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعى بەرىلدى. قالامداس قۇربى-دوستاردىڭ جازعاندارىن قاي كەزدە دە مۇمكىندىگىنشە وقىپ وتىراتىنىڭ بار. ء اليانىڭ دا جالپى دۇنيەتانىمىن، وي ءورىسىن ءبىر كىسىدەي بىلەتىنىمە قاراماستان، ونىڭ ءار جاڭا ەڭبەگى شىققان سايىن تەرەڭىرەك تاني تۇسەتىندەيمىن. بۇل - سىنشىنىڭ «ونەر - جەكە تاجىريبە» جانە «مادەنيەت - جاسامپاز سانا» اتتى قوس تومدىق جيناعىن وقىعان سوڭ دا تۇيگەن ويىم.
تۇيگەن ويىم - ءبىر كەزدەردەگى سىنشى بوپەجانوۆا شىعارماشىلىعىنىڭ اياسى كەڭىگەن - ول قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ، قازاق ونەرى مەن مادەنيەتىنىڭ بار قۇبىلىسىن بارلاپ وتىرىپ جيناقتاۋعا، تالداپ-تالقىلاۋعا، تورەلىك ايتۋعا كوتەرىلگەن تۇلعاعا اينالعان. قوس تومدىعىنىڭ قۇرىلىمىن تۇزەگەن پورترەت-ەسسەلەر، ماقالالار مەن سىر-سۇحباتتاردا ءاليا بوپەجانوۆانىڭ سىنشىلىق وي سەرگەكتىگى، بىلىمدارلىعى، مادەنيەتى، تانىم تەرەڭدىگى، شىعارمانى ءۇيىرىپ وتىرىپ تالداۋى، جازۋداعى شيراقتىعى، ءتىل كەستەسىنىڭ قىسقا-نۇسقالىعى، ياعني ويدىڭ ىشكى ەكسپرەسسياسى سياقتى وزىندىك ەرەكشەلىگى ەندىگى جەردە تىپتەن اشىلىپ، ايقىندالا تۇسەدى. ءسوز ەتىپ وتىرعان اۆتورىنىڭ شەبەرلىك سىرىنا بويلاۋدا ناقتى ءبىر دۇنيەسى تۋرالى سوزگە ونىڭ شىعارماشىلىعىن تۇتاس قاراستىرا كەلىپ، الەم ادەبيەتى ۇلگىلەرىن نازاردا ۇستاي وتىرىپ، ادەبي سىنداعى تانىم ولشەمدەرىمەن وي جارىستىرا سويلەۋ ماشىعى - جازۋشىنىڭ قالىپتاسۋ ولجاسىن «وڭاي اشۋعا» جەتەلەيدى. قازاق ادەبيەتىنىڭ بەلگىلى وكىلدەرى ش.مۇرتازا، ف.وڭعارسىنوۆا، ءا.تارازي، ق.ىسقاق، د.يسابەكوۆ، ت.نۇرماعامبەتوۆ، م.قاناز، ت.ب. شىعارماشىلىقتارى تۋرالى تولعانىستارى ولاردىڭ وي الەمىن، دۇنيەتانىمدىق دارالىعىن، ستيلدىك ەرەكشەلىكتەرىن ايقىن سارالاعان، سەرپىندى، سەرگەك سەزىمنىڭ، تەرەڭ تانىمنىڭ جەمىسى. سىنشى قالام ۇستاعان قىزدار، اتاپ ايتقاندا، اقىن-جازۋشىلار ف.وڭعارسىنوۆا، ش.قۇماروۆا، ك.احمەتوۆا، م.قوجاحمەتوۆا، ش.بەيسەنوۆا، ح.ەسەنعاراەۆا، ج.سولتيەۆا شىعارماشىلىعىن تانۋدا جان جىلۋىن اياماي توگەدى. ولارعا ايەل بالاسى عوي دەپ جىعىلمايدى، جازۋشىلىق جاراتىلىستارىنداعى ايەل تابيعاتىنان ءوربيتىن وزگەشەلىكتى ايقىنداي تۇسەدى.
ءاليا بوپەجانوۆا قازاقتىڭ ايتۋلى سىنشىلارى ا.سۇلەيمەنوۆ، ت.توقبەرگەنوۆ، س.اشىمباەۆ، ز.سەرىكقاليەۆ، س.جۇمابەكوۆتىڭ، ادەبيەتتانۋشى عالىم ر.رۇستەمبەكوۆانىڭ ارقايسىسىنىڭ سىنشىلىق بولمىستارىن اشۋدا دا زەرەك، كورەگەن. جانە دە سىننىڭ ءتىلىن وتقا وراپ، وي كەرنەۋىن ارتتىرىپ سويلەۋدىڭ ا.سۇلەيمەنوۆ، ز.سەرىكقاليەۆ، س.اشىمباەۆ قالىپتاستىرعان ۇردىسىنە ءوز ورنەگىن قوسىپ كەلە جاتقان قالامگەر.
سىنشى قولتاڭباسىنىڭ ەرەكشەلىگى - كوپ ايتپاعىن از كولەمگە سىيدىرۋعا، سوندىقتان دا تىعىز جازۋعا قالىپتاسقانى. بۇل پىكىرىمىزگە سىنشى كىتاپتارىنا ەنگەن كەز-كەلگەن دۇنيەسى دالەل. مىسالى، سىنشىنىڭ قانيپا اقىن تۋرالى مىنا ءبىر تۇجىرىمى نەبىر ۇلكەن ماقالانىڭ جۇگىن كوتەرەدى. «ماحاببات، سۇيىسپەنشىلىك تۋرالى جىرلاماعان اقىن كەم. ماحاببات جىرشىسى اتانعان اقىندار دا بارشىلىق. بىراق، قانيپا اقىننىڭ ءجونى بولەك. ونىڭ العاشقى البىرت جىرلارىنان باستاپ كەمەلدىككە بەت العان بۇگىنىنە دەيىنگى ليريكالىق كەيىپكەرىنىڭ ءارتۇرلى سەزىمدىك جاي-كۇيىنىڭ قۋات-دەڭگەيىندە اناۋ ايتقان ايىرماشىلىق جوق. ءتىپتى، كەيدە كەيىپكەر سەزىم-كۇيى ءبىر تەكتەس، قايتالانا بەرەتىندەي اسەر بەرۋى مۇمكىن. بىراق، بۇل - الدامشى اسەر. ال، شىن مانىنە كەلگەندە كەيىپكەر ءۇشىن: ماحاببات - شەكتەۋلىلىكتىڭ (سەزىمنىڭ) شەكسىزدىككە (ماڭگىلىككە) دەگەن ساعىنىشى. ي.برودسكيدىڭ انىقتاماسىنشا، «توسكا كونەچنوگو پو بەسكونەچنومۋ». سوندىقتان، قانيپا اقىننىڭ دا ليريكالىق كەيىپكەرىنىڭ سەزىم-حال ەپوپەياسىندا ىشكى ءبىر ۇلكەن سابىر، مۇمكىن، پالساپالىق دەڭگەيگە كوتەرىلەتىن سەزىم راحاتى مەن ازابى جاتادى. ويتكەنى، قانيپا - جىردى، ياعني سەزىم - سۇيىسپەنشىلىكتى ءمىناجات دەڭگەيىنە كوتەرگەن سۋرەتكەر»
تاعى ءبىر مىسال - كورنەكتى مادەنيەتتانۋشى مۇرات اۋەزوۆ تۋرالى تۇجىرىمى: «بۇكىل ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى ۇلتتىڭ ءوزىن ءوزى تانۋىنىڭ عانا ەمەس، تەرەڭ زەردەلەنۋىنىڭ، ەڭ باستىسى، شىڭدالۋىنىڭ، ءسويتىپ، جاڭا مازمۇنعا شىعۋىنىڭ حاس ۇلگىسىندەي تۇلعالار بولادى. ولار ساناۋلى. ساناۋلى بولاتىنى بۇل دەگەنىڭىز - اۋىر ميسسيا... وسىنداي ساناۋلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى - كورنەكتى زامانداسىمىز مۇرات مۇحتارۇلى اۋەزوۆ. ۇلتتىق سانانىڭ، تۇركىلىك بولمىستىڭ جاڭا مازمۇنى. ول قاي سالادا قىزمەت ەتپەسىن، تەرەڭ بىلىگى مەن ءبىلىمىن، بيىك ينتەللەكتىسىن، جارقىن اقىل-پاراساتى مەن جاسامپازدىق ەنەرگياسىن ەلىنىڭ يگىلىگىنە جۇمساپ كەلە جاتقان قايراتكەر. حاس زيالى. زامانداستارى، ورتاسى ونى وسى تۇرعىدا تانيدى. ال، ءوزى ءۇشىن مۇنىڭ ءبارى - ءومىر سالتى، ۇستانىمى. سوندىقتان دا ءبىز الگىندە ايتقان «اۋىر ميسسيا» ول ءۇشىن - ءومىر ءسۇرۋ فورماسى عانا. ول قاۋىمعا وسى تابيعىلىعىمەن دە قادىرلى جانە قىمبات.»
دۇنيەتانىمدىق تۇرعىدان تولىسقان، رۋحاني سەرگەك سىنشىنىڭ قازىرگى ادەبيەتتىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىنە بايلانىستى توپەپ-توپەپ ايتاتىن كەرنەۋلى ويلارى دا جەتكىلىكتى. ال، مۇنىڭ نەگىزى - ونىڭ ادامي-ازاماتتىق بولمىسى.
سىنشى كىتاپتارىن وقىعاندا رۋحاني اياڭىز كەڭەيەدى، ءسىز ونىڭ كولەمى شاعىن، بىراق كەرنەۋى جوعارى ماقالالارى مەن ەسسەلەرىنەن جاڭىڭىز نۇرلانادى، ويتكەنى ول قانشا جاڭا فورما ىزدەپ، تالداسىن مەيلى، ءبارىنىڭ تىرەگى ادامي-يماني قۇندىلىقتار ەكەنىن، ءوزى حاس سىنشى زەينوللا سەرىكقاليەۆ شىعارماشىلىعى تۋرالى جازعانىنداي، «دۇنيە - يماني قۇبىلىس» ەكەنىنە قول قويادى.
ءاليا جاڭانى تانۋعا سەرگەك. «مادەنيەتتىڭ ەكى ءتيپى بار. العاشقىسى - مازمۇنعا نەگىزدەلەدى، ەكىنشىسى - فورماعا نەگىزدەلەدى. شارتتى تۇردە العاندا، ءداستۇرلى ونەر - مازمۇن (مازمۇن-فورما-مازمۇن), ءپوستداستۇرلى ونەر - فورما (فورما-مازمۇن-فورما). وزگەشە ايتقاندا، ءداستۇرلى ادەبيەتتە جازۋشى جۇيەلى شىعارماشىلىق ادىسكە، جانرلىق-ستيلدىك انىقتىققا سۇيەنسە، ءپوستداستۇرلى، ياعني ءبىز ايتىپ وتىرعان جاڭا زامان ونەرىندە جازۋشى ءوزىنىڭ سۋرەتكەرلىك ەرەجە-زاڭدىلىقتارىن جاسايدى» دەيتىن سىنشى، قازاق ونەرىندە سۋرەتكەرلىك ءوز ەرەجە-زاڭدىلىقتارىن جاساۋعا ۇمتىلاتىن جاس بۋىننىڭ تالانتتى وكىلدەرى جازۋشى ديدار امانتاي، اقىن مارالتاي ىبىرايىمۇلى، جازۋشى ءمادينا وماروۆا، تەاتر رەجيسسەرى، مارقۇم قايرات سۇگىربەكوۆ، كينورەجيسسەر سەرىك اپىرىموۆ، تاعى باسقالاردىڭ ونەرجاسام ەرەكشەلىكتەرى مەن تانىمدارىن قىزعىلىقتى تالداپ-تانىستىرادى. ءاليانىڭ بۇل سيپاتتاس ماقالالارىن قىزىقپاي وقۋ مۇمكىن ەمەس.
بۇل تۇستا مەن ءاليانىڭ ديدار شىعارماشىلىعىن تالداۋى قازاق سىنىنداعى ەرەكشە جۇلگە ەكەنىن ايتار ەدىم. تالانتتى جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىعى، اسىرەسە، «گۇلدەر مەن كىتاپتارى» قاتتى پىكىرتالاس تۋدىرىپ، بۇل شىعارماسى - رومان اتتى ىرگەلى جانردى تومەندەتۋ، ءداستۇرلى ۇعىمنىڭ ىرگەتاسىن شايقالتۋ سياقتى سەزىلگەن بولاتىن. ال، ءاليا سىنشى بۇل رومانعا جوعارى باعا بەرگەن. ديداردىڭ ءتول پروزامىزعا سانالى تۇردە قۇرىلىمدىق وزگەرiستەر ەنگiزۋگە ۇمتىلاتىنىن، مۇنى بiردەن قابىلداۋعا، زەردەلەۋگە وقىرماننىڭ وقىرماندىق تاجiريبەسi جەتiسپەي جاتاتىنىن، مۇنىڭ ءوزى جالپى العاندا قازاق كەڭiستiگiنiڭ بۇگiنگi تاڭداعى رۋحاني-مادەني پروبلەماسى ەكەنiن العا تارتقان. «گۇلدەر مەن كiتاپتاردىڭ» ونەردiڭ ونەرلiك تۇرعىسىنان پرەدمەتتiك اڭگiمە قوزعاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن شىعارما، ويتكەنى، - كوپ پلاندى رومان ەكەنىن، ادەتتەگi ۇعىمداعى، سەبەپ-سالدارلى، كلاسسيكالىق ۇلگiدەگi كوپ پلاندى دا كولەمدi رومان ەمەس، كولەمi شاعىن، سوعان قاراماستان كونسترۋكتسياسى وتە دامىعان - بiرنەشە يدەيانى قات-قابات الىپ جۇرەتiن رومان ەكەنىن قاداپ ايتقان. سىنشى مۇنداي شىعارما وقىرمانىنان مادەني-فيلوسوفيالىق وقىلىمدى تالاپ ەتەدى دەي كەلە، رومانداعى بىرنەشە، پلاست-قابات-شەڭبەرلەردى تالداپ كونسترۋكتسيا قۇرادى. رومانداعى تۇركىلەر تۋرالى جىردان قازاقتىڭ جىراۋلىق ءداستۇرىنىڭ جاڭعىرعان ءتۇرىن دە تانيتىن سىنشى مادەني-پالساپالىق كەڭiستiگi كەڭ رومان اۆتورى كوركەم ءسوز ونەرiنiڭ ەرەكشە بiر ۇلگiسiندە جۇمىس iستەيتiنiنە قول قويدىرىپ، «گۇلدەر مەن كiتاپتاردى» - مادەنيەت قۇبىلىسى دەپ، ادەبيەت ساناسىنىڭ وسكەنiن كورسەتەتiن شىعارما دەپ تانيدى. بۇل ماقالا العاش جازىلعان تۇستا كوپ قالامگەردىڭ قارسىلىعىنا تاپ بولىپ، ءاليانىڭ سىنشىلىق تانىمىنا كۇمان دا تۋدىراعىن بىلەمىز. ال، ول بولسا، ادەبي-مادەني كوركەمدىك پروتسەستەردى تەرەڭ بىلەتىن سىنشى، ارينە، ۇنەمى ءبىر قادام الدا وتىرۋى كەرەكتىگىنە قول قويدىردى. ال، ديدار امانتاي بولسا بۇگىندە شىعارماشىلىعى مويىندالعان، قۇرىلىمدىق-ەستەتيكالىق جاڭالىقتارى قابىلدانعان سۋرەتكەر.
سىنشى بوپەجانوۆانىڭ تەاتر، كينو سالاسىنداعى ماقالالارى دا جاڭاشىلدىعىمەن تارتادى. ايتالىق، ونىڭ تالانتتى تەاتر رەجيسسەرى، بۇگىندە مارقۇم قايرات سۇگىربەكوۆتىڭ شىعارماشىلىعىن تالدايتىن ەسسەسى جۇرەك شىمىرلاتادى. قازاق تەاتر رەجيسسۋراسى نەندەي تالانتتان ايىرىلعان دەگەن وكىنىشكە قالاسىز. سىنشى ءاليا سۇگىربەكوۆ تەاترى - رەاليزم، رومانتيزم، سيمۆوليزم، سيۋررەاليزم، ابسۋرد سىندى باعىتتاردى ءوز ستيلىندە قورىتقان، ياعني، تاعى قايتالاعاندا، ەكىنشى شىندىقپەن دە جۇمىس ىستەيتىن تەاتر ەكەنىنە نازار اۋدارتادى. جانە دە جالپىادامزاتتىق مادەني تاجىريبە ۇلكەن قۇندىلىق دەپ تانيتىن رەجيسسەردىڭ قاجەت دەپ تاپسا، بۇل باعىت-اعىمداردىڭ قاي-قايسىندا ەركىن جۇزەتىنىن جانە ۇلكەن سۋرەتكەر رەتىندە ولاردى ءوز ءستيلى اياسىندا تابيعي تۇردە شەبەر ۇيلەستىرە-ۇندەستىرە الاتىنىن، سوندىقتان دا ونىڭ سپەكتاكلدەرىنىڭ مادەني قۋات-كەرنەۋى وتە جوعارى بولىپ كەلەتىنىن تالداي كەلە سىنشى رەجيسسەر سۇگىربەكوۆ سپەكتاكلدەرىن ءوز-وزىنەن جەتىلەتىن جۇيە رەتىندە قاراستىرىپ-قابىلداۋ قاجەتتىگىنە العا تارتادى.
كورىپ وتىرعانىمىزداي، ونەردىڭ قاي سالاسىندا دا ەركىن وي تولعايتىن ءاليانىڭ تەاتر تۋرالى تولعامدارى، سپەكتاكلدەردى تالداۋ تاسىلدەرى مادەنيەتتانۋشىلىق جازىقتا ماعىنالى وقىلادى. ول تالداعان سپەكتاكلدەردىڭ ەستەتيكاسىن، قۇرىلىمىن انىق تانۋىڭىزعا بولادى. مىسالى، ءاليانىڭ كورنەكتى رەجيسسەر ءا.مامبەتوۆتىڭ «سۇيىكتى مەنىڭ اعاتايىم» سپەكتاكلىنىڭ استاناداعى ق.قۋانىشباەۆ تەاترى ساحناسىنداعى قويىلىمىن، ستسەنوگرافياسىن تالداۋى سپەكتاكلدى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ، ونىڭ وزەك ويى، رولدەردىڭ قيسىندارى، ودان شىعاتىن قورىتىندىلار، بۇگىنگى كۇندىك تاعىلىمى تۋرالى قات-قابات ويلارىمەن قويىلىمعا ەكىنشى ءومىر بەرەدى. مامبەتوۆتىڭ مامبەتوۆتىك قۇدىرەتىن ءوز تانىمىمەن ايقىنداي تۇسەدى. سىنشىنىڭ ي.ۆايتكۋس، ە.وباەۆ، ج.حادجيەۆ، ب.اتاباەۆ، ن.جاقىپباي سپەكتاكلدەرىن تالداۋلارى دا نەگىزىنەن وسى سيپاتتى بولىپ كەلەدى. سوندىقتان دا ءاليانى تۇشىنىپ وقيسىز، وي ىلەسىز، پىكىر تالاستىراسىز.
سىنشى شىعارماشىلىعىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى - اشىقتىعى، سۇحباتتاستىق سيپاتى (ديالوگيچنوست), ياعني وقىرمانىن پىكىر جارىستىرۋعا، وي تالاستىرۋعا باستاي وتىرىپ، وسىرەتىنى، وزگە كەڭىستىكتەرگە باستايتىنى. ونىڭ كانىگى شەبەرگە اينالعانىن ايقىنداي تۇسەتىن اسا قىزىقتى سۇحباتتارى دا - شىعارماشىلىعىنىڭ ەلەۋلى ءبىر قىرى، وزىندىك قۇپياسى. ءاليا سۇحباتتاسىن ءوزىن تولعاندىراتىن ماسەلەلەرگە وراي «تاڭدايدى» جانە ونىڭ سۇحباتتارى ۋاقىتتىڭ ءومىر-ونەر زەردەلەمەلەرى بولىپ شىعادى. سىنشىنىڭ ا.سۇلەيمەنوۆپەن، ق.جەتپىسباەۆ، ءا.مامبەتوۆ، ز.سەرىكقاليەۆ، اتاقتى ميللياردەر جانە فيلانتروپ دج.سوروسپەن جۇرگىزگەن سۇحباتتارى، سونداي-اق كەيىنگى كەزەڭدە مۇرات اۋەزوۆ، ساتىبالدى نارىمبەتوۆ، باقىتجان ابىشەۆ، قازاق رۋحانياتىنىڭ وزگە دە تانىمال تۇلعالارىمەن سۇحباتتارىن قۇمارتا، قۇنىعا وقىماۋ مۇمكىن ەمەس. سۇحباتتاسىنىڭ جولى، جاسى، ومىرلىك تاجىريبەسى، ءتىپتى كەڭىستىگى ۇلكەن نەمەسە كىشى بولسىن مەيلى، ءاليا ولارمەن قاشاندا تەرەزەسى تەڭ وتىرادى، وقىرمانىنا، جوعارىدا دا ايتىپ وتكەنىمدەي جاڭا ءبىر كەڭىستىكتەر اشادى. «سۇحبات - سۇيىكتى جانرىم»، دەيدى ءاليا. ول ءۇشىن بۇل جانردىڭ كوركەم ۇلگىسى - كورنەكتى ونەرتانۋشى، مادەنيەتتانۋشى، كوپتەن بەرى امەريكادا تۇراتىن سولومون ۆولكوۆتىڭ «يوسيف برودسكيمەن اڭگىمەلەر» اتتى كىتابى. ءاليا ونداعى ءبىلىم، شىعارماشىلىق پسيحولوگياسىنا نازىك دەندەۋ، الەمدىك رۋحانيات، وسى ارقىلى الەمنىڭ كوركەمدىك، ءتىپتى ساياسي كارتيناسىن جاساۋ، زور كەڭىستىككە قىزىعادى.
ءاليانىڭ شىعارماشىلىعى ءوزى ءسۇيىپ وقيتىن اۆتورلارمەن ۇندەس بولىپ شىعادى. مىسالى، ونىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى، مادەنيەتىندەگى ماڭىزدى دەگەن ەڭبەكتەردىڭ بارلىعىن نازاردان تىس قالدىرمايتىنىن، رۋحتاس، ۇندەس سۋرەتكەرلەرى تۋرالى ماقالالارىندا نە سۇحباتتارىندا ۇنەمى ءتۇيىپ پىكىر ايتىپ وتىراتىنىن بىلەمىن. ال، ءوزى ءسۇيىپ وقيتىن شەتەلدىك اۆتورلار يوسيف برودسكي، يسپاندىق ميگەل دە ۋنامۋنو، امەريكالىق فيلوسوف ريچارد رورتي،.. سۇيىكتى تەاتر رەجيسسەرلەرى دجوردج سترەلەر، لۋكو رونكوني، ي.ۆايتكۋس،.. كينورەجيسسەرلەرى اكيرا كۋروساۆا، اندرەي تاركوۆسكي، كشيشتوف كەسلەۆسكي... وسىلاي جالعاسىپ كەتە بەرەدى. ءاليانىڭ كىتاپ وقۋ داعدىسى دا قىزىق. وعان وقۋ - اۋامەن تەڭ. سومكەسىندە ۇنەمى كىتاپ نە گازەت-جۋرنال جۇرەدى، مىسالى، ءسىزدى ءبىر جەردە كۇتىپ تۇرسا، ءسىز كەشىكسەڭىز، وعان رەنجيتىن ءاليا جوق، كىتابىن وقىپ نە قاعازىن قاراپ وتىرا بەرەدى. جاس كەزىمىزدەگى وقۋعا دەگەن سەرگەكتىگىنەن ءبىر اينىمايتىن ءاليانى وقىعانىنا ساي توقىعانى مول جانە بۇل رۋحانياتىمىزدىڭ دا ولجاسى بولىپ وتىرعان قازاق قىزى ورايىندا دا دە اسا باعالايمىن.
ءاليا تۋرالى ءسوزىمنىڭ سوڭىندا وعان ازداعان قوشەمەت ءسوز ايتسام، ايىبى بولماس. ۇزاق جىلدار ارىپتەس، قۇربىلاس بولىپ جۇرگەلى بەرى ابدەن تۇيگەنىم - ءاليا ءىرى مىنەزدىڭ ادامى، مايدا-شۇيدەگە جوق، بىرەۋدىڭ ىشكى الەمىنە ايەلدىك وسالدىقپەن سۇعىنىپ قاراعانىن، دۇنيە اتاۋلىعا كۇندەلىكتى قاجەتتىلىكتەن اسىپ قۇنىققانىن، وزىنە تىرەلگەن ءىستى باسقاعا سىلتاۋلاپ سىرعىتا سالعانىن ەشقاشان كورمەپپىن. وزىنە سەنىمدى، جانى كەڭ ادام قىزعانىش دەگەندى ەشقاشان بىلمەيتىن بولسا كەرەك - ءاليانىڭ ءبىر جاقسىنى كورسە قۋانىپ، سونى كەلەسى جاقسىلىقپەن جالعاستىرىپ جۇرەتىن جاقسى قاسيەتى بار، تۋىسقانعا دەگەن جانكەشتىلىگى، دوس بولا ءبىلۋ تالانتى، تىنىم تاپپايتىن ەڭبەكقورلىعى، كوپ شارۋانى تۇگەسىپ جۇرگەنىنە قاراماستان ۇيدەگى، تۇزدەگى تاپ-تۇيناق جيناقىلىعى، بىلمەككە قۇشتارلىعى، اسا كوپ وقيتىنى ايەل بالاسىنىڭ باسىنا بىتە بەرمەيتىن قاسيەتتەر.
وسى قاسيەتتەرى قازاقتىڭ اسقار سۇلەيمەنوۆتەي ءبىرتۋار سۋرەتكەرىنە، ادامي تۇرعىدان ايتسام، اسقارداي اعاعا جار، رۋحاني تۋىس-دوس، ءاسماداي بالاعا انا قالپىندا جانە تولىعا تۇسەدى. ء اليانىڭ اسەكەڭە ىزدەۋشىسى، شىراقشىسى رەتىندە تىندىرعان شارۋاسى ءبىر اتان تۇيەگە جۇك بولعانداي.
سىنشى، مادەنيەت قايراتكەرى ءاليا بوپەجانوۆانىڭ كوپتەگەن كوركەم اۋدارمالارى، سونداي-اق كورنەكتى ونەر ادامدارى تۋرالى شىعارعان كىتاپتارى، ونەردەگى باستاماشىلدىعى، ت.ت. قاسيەتتەرى تۋرالى تۋرالى ايتار بولسام، ءسوز ۇزاپ كەتەدى. «مادەنيەتتى - جاسامپاز سانا» دەپ بىلەتىن جانە ءوزى دە وسى جولدى ۇستانعان قازاقتىڭ ۇلكەن سىنشىسى، مادەنيەتتانۋشى، ارىپتەس دوس ءاليانىڭ رۋحاني قازىناسىن وقىرمان ءۇشىن اشا ءتۇسۋ ءىسى الداعى ۋاقىتتا دا جالعاسا بەرەتىنىنە سەنەمىن.
سىنشى ءا.بوپەجانوۆا تۋرالى پىكىرلەر، لەبىزدەر
ءابىش كەكىلباەۆ،
حالىق جازۋشىسى، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، ەڭبەك ەرى:
- ءاليا بوپەجانوۆا - ادەبي-كوركەم وي-پىكىر ساحناسىنا شىققالى بەرى ءوزىن ىزدەتىپ وقىتاتىن سىنشىعا اينالدى. ويتكەنى كوپتىڭ سۇرلەۋىمەن جۇرمەي، ءاردايىم وزىندىك وي ءتۇيىپ، وزىندىك مىنەز تانىتىپ جۇرەتىن قاسيەتى بار. ول اۆتور سارالاي بىلەدى جانە شىعارماشىلىعىن تالداپ وتىرعان جازۋشىسىنىڭ دۇنيەتانىمدىق، دۇنيەتانىتقىشتىق بولمىسىن اشۋعا ۇمتىلادى. سوندىقتان دا ونىڭ كوركەم تالداۋلارىندا اۆتورمەن كونتسەپتسيالىق جارىسپا تالداۋ باسىم جاتادى. مۇنسىز ادەبي كوركەم سىن كوركەم ادەبيەت جانرىنا اينالا المايدى. بالكىم، ءاليانىڭ اۋىزعا كوپ ىلىگە قويماعان سونى اۆتورلارعا قۇمار بولۋىنىڭ سىرى دا وسىندا شىعار.
سىنشىعا كەز كەلگەن بايقاي قويماعان سونى ەسىم اشۋ مەن كەز كەلگەن پايىمداي قويماعان سونى قۇبىلىستاردى تانۋدان اسقان پارىز بولماسا كەرەك. بۇل رەتتە ءاليا تالعامپازدىق تا، تاباندىلىق تا اڭعارتادى. ءاليا بوپەجانوۆا تالاپشىل سىنشى. بىراق، ونىڭ تالاپشىلدىعى ادەپتەن اسىپ كەتپەيدى. سۋرەتكەر ەڭبەگىنە دەگەن ىزەت ونىڭ جاس اۆتورلارعا دا، جاسامىس اۆتورلارعا دا باعىتتالعان ماقالالارىنا بىردەي ءتان.
ءسابيت ورازباەۆ،
قر حالىق ءارتيسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى:
- مەن ءاليا بوپەجانوۆانى كوپتەن بەرى بىلەمىن. ول ونەرگە شىن جۇرەگىمەن بەرىلگەن، تەاترىمىزدىڭ، تەاتر قاۋىمنىڭ بەلدى مۇشەسى. مەنىڭ جاقسى كورەتىنىم - ول ءبىزدىڭ قازاقتىڭ مەملەكەتتىك م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ ومىرىنە بەلسەنە قاتىساتىن زور قايراتكەر. سپەكتاكلدەردى تالداۋدا، رەپەرتۋار تاڭداۋدا ءاليانىڭ ايتقان پىكىرلەرى وتە دايەكتى بولىپ كەلەدى. ول جازعان ماقالالارىندا جانە اۋىزەكى پىكىرلەرىندە اكتەرلەر ءۇشىن وتە پايدالى، ولاردىڭ وسۋىنە قوزعاۋ سالاتىن جاقسى-جاقسى ويلار ايتادى. پىكىرلەرىن اشىق، ايقىن ەتىپ ايتادى.
سودان كەيىن ءاليا ادەبيەت سالاسىندا ورنى بار سىنشى عوي. ول قانداي شىعارما تۋرالى جازسا دا ونىڭ كوركەمدىگىمەن قاتار قوعامعا اسەرىن، ولارداعى ۋاقىت ماقسات-مۇراتتارىنىڭ قالاي كورىنەتىنىن نازىك تالدايدى.ءاليا سىنشىنىڭ مەنىڭ ومىرىمدە وزىندىك ۇلكەن ورنى بار. الپىس جىلدىق، جەتپىس جىلدىق مەرەيتويلارىمدا شىعارماشىلىق جولىما، جاساعان ەڭبەكتەرىمە تالداۋ جاساپ، بايىپتى ماقالالار جازدى. مەن وعان كەزىندە ءوزىمنىڭ العىسىمدى ايتقانمىن، قازىر دە ايتامىن.
ءاليانىڭ ومىرىندەگى تىرلىگى، جاساپ جۇرگەن ىستەرىنىڭ بارلىعى شىندىققا قۇرىلعان. ءوزى وتە تياناقتى، ۇقىپتى ادام. كوپ ادامدار ايتقان ءسوزىن ورىنداماي كەتەتىن مىنا زاماندا ول ايتقان نارسەسىنىڭ ۇدەسىنەن شىعادى، سوزىندە تۇرادى. ودان كەيىن ءاليانىڭ ەكىنشى ءبىر ۇلكەن قاسيەتى - ول ءوزىمىزدىڭ كەمەڭگەر زامانداسىمىز اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ شىعارمالارىن شىعارۋداعى ۇلانعايىر ەڭبەگى. اسقاردىڭ كىتاپتارىن، كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعىن مۇنتازداي ەتىپ، كوركەم ەتىپ شىعارىپ كەلەدى. سودان كەيىن ءاليا اسقاردىڭ ءاسما ەسىمدى تۇياعىن تاربيەلەپ-ءوسىرىپ وتىر. ءاسما ادەمى دە اسەم، وتە اقىلدى بالا، قازىر كيمەپتە وقىپ ءجۇر. وقىپ جاتقان ماماندىعى وتە قاجەتتى ماماندىق دەپ ويلايمىن.
تۇڭعىشباي ءال-تارازي،
قر حالىق ءارتيسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى:
- عىلىمي ورتادا كەز-كەلگەننىڭ ءتىسى باتا بەرمەيتىن سۇرەندەر
بولادى. ونەر مەن مادەنيەتتانۋ اياسىندا ورتاعا وي سالۋ، ونىڭ سان قىرلى سالالارى مەن امبەگە ورتاق كاتەگوريالارى تۋراسىندا تانىمدىق پىكىر ايتۋ - باتىلدىق پەن ەرۋديتسيالىق ولشەمنىڭ پاتىگى رەتىندە باعالاناتىن شىعار...
ءاليا مەن بىلەتىن بىلىمدىلەردىڭ ىشىندەگى كىشىپەيىلى مەن ادەپتىسى. ادام تەرەڭ بولعان سايىن قاراپايىم بولاتىنىن مەن بوپەجانوۆاعا قاراپ باجايلايمىن. اتتەڭ، قازاقي «نەعىلايىنى» مولدىعى بولماسا، تالاي ءىسىمىزدىڭ شالا ەكەنىن جيىرەك ايتسا، كوڭلىمىز نالا بولعاننان كەم بولماس ەدىك. مەن دە قاستەرلەيتىن حاس ويشىل اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ سىرلاستىققا ءاليانى تاڭداۋى جوعارىدا مەن تۇزگەن وي-كوگەننىڭ كومەسكى ەمەستىگىن ايعاقتايتىن سىڭايلى. ويتكەنى ءاليا - جىگىت سىندى ءبىر ءسوزدى، ايەل سىندى سىنىق مىنەزدى. يبالىلىعى ۇياسىنان، سوزگە بەرىكتىگى قانى مەن قاعىنان بولۋى بەك مۇمكىن، الدە اكەسىنىڭ اتى قاھارمان بولعاننان با ەكەن؟!.. وزگەنىڭ پەيىلىن وزىنىكى ەتپەگەنىن بىلەمىن، تاپسىرىسپەن تاقىرىپ تاڭداپ اردىڭ ءىسىن اتتاماعانىن دا بىلەتىن سياقتىمىن. اجەپتاۋىر ءان جازىپ، ورەلى ولەڭ قۇراستىرىپ، سىنشىمىن دەپ سىڭارەزۋلەنىپ جۇرگەن كوبىمىز وسى رەتتەن ۇياتتىمىز عوي، «اۋرۋىن جاسىرعان - ولەدى»...
ءاليا دا «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسىپ» ءباتۋالى بەلەسكە شىققاندا عانا وسى ويلارىمدى ايتۋعا قولىم تيگەن مەن دە «ساۋ سيىردىڭ بوعى ەمەس» ەكەنمىن. جانىڭدا جۇرگەن جاقسىعا جىلى ءسوزدى ءجيى ايتقان دا تەكتىلىك ەكەن عوي... شۋىلداعان قارعالار اراسىندا ءبىردى-ەكىلى بۇلبۇلدىڭ ءۇنى شىقپايتىنى حاقتىعىن، مەنىڭ جامان اتام جامانقۇل - «بۇبۇلى قادىرلەنبەگەن ەلدىڭ قارعاسى قارقىلدايدى» دەپ، قۇدايدىڭ زارىن قىلىپ كۇندە ايتۋشى ەدى...
قانيپاش ءمادىباي،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
«انا ءتىلى»،
6 جەلتوقسان، 2012
