ءبىرىنشى ءبولىم:  الەم حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى

امەريكا حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى

قوياننان قورىققان كويوت

(سولتۇستىكامەريكالىق ۇندىستەر ەرتەگىسى)

ەرتە، ەرتە، ەرتەدە ءبىر ءتۇپ بۇتا تۇبىندە بۇققان قويان ءشوپ، جەمىس-جيدەك تەرىپ جەپ، جان-جاعىنا ەمىن-ەركىن جايىلىپ جۇرەدى. زەر سالىپ قاراسا كويوت* جورتىپ بارادى ەكەن. قويان تۇرا قاشادى، ال كويوت بولسا ونى ىزىنەن قۋادى. قويان ىنىنە سۇڭگيدى. جىرتقىش اڭ ىنگە سىيماي قاتتى قينالادى. سودان، امال قىلىپ، اياعىن سالىپ، قازا باستايدى. ءىن اسا تەرەڭ ەمەس-ءتى. مىنە-مىنە، كويوتتىڭ جەمىنە جەتەر ءتۇرى بار.

قويان جىرتقىشتىڭ اياعىنا قاراپ وتىرىپ، نە ىستەسەم ەكەن دەپ قالىڭ ويعا قالادى. قۋلىققا بارۋ كەرەك، باسقا ءادىسى – جوق.

– جانىما جيىلىڭدار، قانە! – دەپ ايعاي سالادى، قويان. – كويوت ىنىمىزگە اياعىن سۇقتى. ۇستالعان جەرى – وسى!

نەگىزىندە، قويان جاربيىپ جالعىزدان-جالعىز وتىرعان ەدى. سونداعىسى، كويوت قورىقسىن، سەسكەنسىن، بۇندا انتالاعان اڭ بار ەكەن دەپ ويلاسىن دەگەنى عوي.

– ال، ولاي بولسا اياعىنان شاپ بەرىڭدەر! – دەيدى قويان داۋسىن زورايتىپ.

ءسويتىپ، ول:

– ۇستا، ۇستا! – دەيدى ءوزدى-وزىنە.

اياعىنان قاپسىرا ۇستاپ الادى. – جىبەرمە! بوساتپا! – دەيدى قويان باتىرلانىپ، كۇش الىپ. – تىرسەگىن قيىڭدار!

زارەسى ۇشقان كويوت اياعىن جۇلقي تارتىپ اپ، اۋلاققا قاشا جونەلەدى. ءبىرشاما ۇزاعان سوڭ عانا بارىپ بۇرىلىپ قاراسا ەشكىم جوق ەكەن. اڭ اتاۋلى ارتىنان جۇگىردى دەسە كەرەك.

*كويوت – سولتۇستىك ءھام ورتالىق امەريكانى مەكەن ەتەتىن، قاسقىر تۇقىمداس جىرتقىش اڭ. اتاۋىنىڭ ءتۇپ-تامىرى استەك تىلدەر توبىنا تيەسىلى (اتستەك، ناۋا، ناۋاتل، پيپيل، يستمو، ت.ب.) coyotl سوزىنەن شىققان-دى. كوبىنەكەي، ول ناۆاحو، نەپەرسە، چينۋكي، كۋس، ياكاما، ۆاسكو تايپالارىنىڭ ميفولوگياسىندا كەزدەسەدى جانە قايىرىمدى، جاناشىر، حالىق جاي-جاپسارىن ويلاۋشى ەسەبىندە سيپاتتالادى.

ازيا حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى

ويلى ۇل

(موڭعول ەرتەگىسى)

ەستە جوق ەرتە زاماندا شال مەن كەمپىر ءومىر ءسۇرىپتى. جەتى جاسار ۇلى بار ەكەن، جاندارىندا. باياعىدان بەرگى جيعان-تەرگەن بار مۇلكى: ءبىر اياقتان اقسايتىن اق بوز ات، ءسىڭىرى قاتقان، اپ-ارىق، قاپ-قارا ءۇش ەشكى مەن توزىعى جەتكەن، كونەرگەن كيگىز ءۇي. شالەكەڭ شاتتىق كورمەي، ءبيتىن سىعىپ، قانىن جالاعان تاقىر كەدەي بولسا دا، ۇلى ەپتى دە زەرەك بوپ وسەدى.

ءبىر كۇنى سولاردىڭ كيگىز ۇيىنە الىستان كەلگەن اتقامىنەر تۇسەدى. بۇل – ەسىم-سويىن ەستىسە اۋىل-ايماق سەسكەنەتىن ارسىز دا ايبارلى ادام ەدى. ول ىشكە ەنگەندە كيگىز ۇستىنە جايعاسقان جەتىدەگى بالا ۇلكەن توستاعانمەن قىمىز ءىشىپ وتىرادى. الگى اكىمسىماق بالاعا قاراپ كۇلىپ جىبەرەدى.

– مىناۋىڭ توستاعان ەمەس، ناۋا عوي!

بالا سۋسىن ءىشۋىن دوعارىپ، تاڭدانعان كۇيى بەيتانىستىڭ بەتىنە تەسىرەيە قارايدى.

– اسا قۇرمەتتى مىرزا، وسىنداي «ناۋادان» سۋ ىشەتىن مالىڭىز از با ەدى؟

مۇندايدى كۇتپەگەن بيشىكەش توسىلىپ قالادى.

تاڭەرتەڭ الگى اكىمسىماق جولعا شىعايىن دەسە ءتۇن اۋا ەشكىلەر اتىنىڭ تارتپاسىن شايناپ تاستاپتى. اشۋ شاقىرعان ول شالعا بىلاي دەيدى:

– شىعىندى وتە، وندا وڭدىرمايمىن!

ويلى ۇل اكەسىن جاقتاپ الەك:

– مارتەبەلى مەيمان! ايىلدى شايناعان ەشكىلەر، سوندىقتان... قۇنىن سولار تولەسىن.

بيشىكەش ءۇنسىز عانا جىلقىعا قارعىپ ءمىنىپ، شوقىراقتاپ شابا جونەلەدى. اتتىڭ اياعى كورتىشقان ىنىنە كىرىپ، ەر-توقىم ۇشىپ جەرگە تۇسەدى. ابدەن ىزا بۋعان اتقامىنەر جىلقىسىن قامشىنىڭ استىنا الادى.

مۇنى كورگەن بالا كۇلە باستايدى.

– نەمەنەڭە جەتىسىپ تۇرسىڭ، اقىماق؟ – دەيدى ول.

– كۇلمەي قايتەيىن؟ ەل ىشىندە: «وتىرىككە قۇمار جاننىڭ اتى ءتۇبى كورتىشقان ىنىنە ءسۇرىنىپ، ءوزى جەرگە قۇلايدى» دەگەن ءتامسىل بار ەدى. دەمەك، ءسىز – وتىرىكشىسىز، الدامپازسىز، قۋسىز، سۇمسىز!

ورىندى ايتىلعان سوزگە قارسى ءۋاج تاپپاعان اكىمسىماق جىلقىسىن جەتەكتەگەن قالپى ءوز جايىمەن كەتەدى.

ءسويتىپ، ويلى ۇل ۇياتسىز بيشىكەشتى ۇتىمدى شەنەيدى.

ازيا حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى

 سايرامپاز قۇس

(تاي ەرتەگىسى)

ەرتەدە داۋسى زور كىشكەنە عانا قۇس بولىپتى. ەل-جۇرت وعان «بۇل – مەنىكى» دەپ ات قويىپ، ايدار تاعىپتى، سەبەبى ول اركەز ەگىستىك پەن وزەندەر ۇستىنەن ۇشىپ وتەردە:

– بۇل – مەنىكى، بۇل – مەنىكى! – دەپ ساڭق ەتە قالاتىن ۇقسايدى.

بىردە الگى قۇس پىسكەن جەمىس اعاشىن تاۋىپ الادى. جەمىستىڭ كوپتىگى سونشا، ول ءبىر جىلدا دا تاۋىسىپ بىتىرە الماس ەدى. اعاش ماڭىندا بىردە-ءبىر قاناتتى بولعان جوق.

تۇرقى شاعىنداۋ قۇس تابان استىنداعى ولجاسىنا تاڭىرقاپ، اعاشقا قونا كەتىپ، بۇتاقتان بۇتاققا سەكىرىپ، وڭدى-سولدى، الدى-ارتىنداعىنىڭ ءبارىن تەگىس شوقىپ، شامالى ۋاقىتتان كەيىن توياتى قانادى. الايدا، ول وزگە دە قۇستار ءبىلىپ قويادى دەپ سەزىكتەنسە كەرەك:

– بۇل – مەنىكى، بۇل – مەنىكى، – دەپ جان-جاقتى جاڭعىرتا ساڭقىلدايدى كەپ.

داۋسىنىڭ قاتتى ەستىلگەنى سونداي، بۇكىل قۇس اتاۋلى نە بولعانىن ءبىلۋ مۇراتىندا سول جەرگە جيىلادى. الگىلەرىڭ عاجايىپ، شىرىندى، ءارى ءنارلى جەمىستەردى كورگەن بويدا-اق كوزدەرى ويناقشىپ، جازداي جادىراپ، شوقىپ-شوقىپ، پىر-پىرلاپ ۇشا جونەلەدى.

اعاشتى اينالشىقتاعان بايقۇس قۇس باعاناعى اۋەنگە باستى دەيسىڭ:

– بۇل – مەنىكى، بۇل – مەنىكى!

ازيا حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى

ساراڭ سوپى

(تاي ەرتەگىسى)

اۋلاقتاعى ءبىر موناستىر اۋلاسىندا بيىك اعاش ءوسىپ تۇردى. ونداعى جەمىس جەتىلىپ-ءپىسىپ، كەيبىرى شىرۋگە اينالعانىنا قاراماستان عيباداتحانا باسشىسى ەشكىمگە ءۇزىپ جەۋگە رۇقسات ەتپەدى. ول – تويىمسىز ءارى ءوزىمشىل-تۇعىن. ءسويتىپ، ەكى شارۋا ەپتىلىك تانىتىپ، سول ساراڭ سوپىنى الداپ سوعىپ، شىرىندى ماۋەنى جيىپ الۋدى كوزدەدى. بىرەۋى سوعان كەپ، بىرنەشە ميۋانى تەرىپ الماق نيەتتە ەكەندىگىن ايتادى.

– جوق، – دەپ قاتقىلداۋ جاۋاپ قاتتى، سوپى. – وزىمە كەرەك.

– ءسىز مەنى دۇرىس تۇسىنبەدىڭىز، مىرزام، – دەدى شارۋا شاتتانىپ. – بۇعى ەتىنەن دايىندالعان *كەنگ اسىنان ءدام اۋىز ءتيىپ شىقسىن دەپ شاقىرعالى كەلگەم، نەگىزى. ال، جەمىس تۇزدىق ءۇشىن قاجەت.

– ەرتەرەك ايتپايمىسىڭ، بۇ تۋرالى! – دەدى قۋانىشى قوينىنا سىيماعان، موناستىر باسشىسى. – قالاۋىڭشا ال.

قاپتى تولتىرعان ديقان كەشقۇرىم كەلەتىندىگىن ەسكەرتەدى. ارتىنشا-اق عيباداتحاناعا ەكىنشى شارۋا ەنىپ، ءبىرسىپىرا جەمىس الماق ويدا ەكەندىگىن جەتكىزەدى. ساراڭ سوپى رۇقسات بەرمەگەن سوڭ، ول ونى كەشكە تاۋىق ەتىنەن جاسالعان كەنگتەن اۋىز تيۋگە شاقىرادى. ريزا بولعان باسشى قالاعانىنشا تەرۋىن بۇيىرادى. ول دا وڭتايلى ءساتتى جىبەرمەس، سەبەتتى تولتىرعان سوڭ كەتىپ قالادى. كەش باتقاندا قوس شارۋاگەر سوپىنى قوناققا شاقىرادى. ول عيباداتحانادان شىعىپ، اۋىلعا اپاراتىن سوقپاقپەن ارتىنان ىلەسىپ وتىرادى. توراپقا كەلگەندە ءبىر شارۋاكەش:

– اۋەلى، مەنىڭ ۇيىمە ءجۇرىڭىز، مىرزام. ول جولدىڭ وڭ جاعىندا ورنالاسقان، – دەدى.

– جوق، – دەدى ەكىنشىسى. الدىمەنەن، مەنىكىنە سوعىڭىز. وتباسىم داستارقان باسىنا جايعاستى.

ەكى ديقان ەرەگىسكەنسىپ، ونىڭ قولىنان ۇستاپ، ءار تاراپقا تارتا باستايدى. شارۋاگەرلەر شاتىناي داۋلاسىپ، تويىمسىز موناحتى سىلكىلەي بەرەدى، سىلكىلەي بەرەدى، سوندا ول جالىنا-جالبارىنا ءبۇي دەيدى:

– جايىما قالدىرىڭدارشى! بۇعىدان ازىرلەنگەن كەنگكە دە، تاۋىقتان جاسالعان كەنگكە دە تابەتىم شاپپاي تۇرعانى. جىبەرىڭدەرشى، وتىنەم!

قوس ديقان اۋىلعا ورالعان سوڭ ساراڭ سوپىنى ابدەن اجۋا قىپ، راقاتتانا كۇلەدى. سويتسە، كەنگ تۇرماق، سايتان دا جوق ەكەن.

*كەنگ – تاي ەلىنىڭ ۇلتتىق تاعامى. ونى كۇرىشتەن، ۇساقتاپ تۋرالعان ەت، قۇس يا بالىقتان ازىرلەيدى، ىشىنە دامدەۋىش، كوك قوسادى. 

اۋدارما

الەم حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى

اۋدارعان: الىبەك بايبول، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، قازاقستان اۆتورلارى قوعامىنىڭ، «قىر بالاسى» قوعامدىق قورىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى-دراماتۋرگ، ادەبيەتتانۋشى، سىنشى، اۋدارماشى.

اۋدارما قازاقستان اۆتورلارى قوعامىنىڭ قورعاۋىندا. كوشىرىپ باسۋعا رۇقسات جوق!

Abai.kz