سەرىك ەرعالي. جاڭاجىلدىق مەرەكە قاجەت پە؟
جاڭا جىل مەن كۇنتىزبە. بايتەرەك پەن يول.
روجدەستۆو مەن نارتۋعان
جاڭا جىل مەرەكەسى كەرەك پە؟
«قايىرلى بولعىر» كەڭەس زامانى بىزگە جاڭا جىل مەرەكەسىن مۇراعا قالدىردى. ونىمەن بىرگە ءبىرشاما مەرەكەلىك اتريبۋتتاردى عانا ەمەس، قاپتاعان سۇراقتاردى دا تاستاپ كەتتى. ناۋرىزىمىز تۇرعاندا وسى جاڭا جىل مەرەكەسى كەرەك پە؟ يولكاسى نەسى؟ ت.ت.
كەڭەس وكىمەتىمەن بىرگە ءبىزدىڭ حالىق بىرنەشە قوعامدىق فورماتسيانى عانا اۋىستىرعان جوق، ءوزىنىڭ قۇندىلىقتارىن تولىقتىردى، بايىتتى، ءبىرتالايىنان اجىرادى. وشكەنىن دە قايتا جاڭعىرتقان جاقتارى بار...
قازاق حالقى كوشپەلى ءومىر سالتىندا ەجەلگى مىڭداعان جىلدار بۇرىنعى مۇشەلدىك ۋاقىت ولشەمىن تاستاماي،سونىمەن ءومىردى دە، تاريحتى دا ولشەپ كەلدى. تۋعان كۇندى ەمەس، جىل سايىن جاسقا جاس قوساتىن مۇشەل مەرەكەسى - ناۋرىزدى اتاپ، سونىمەن داۋەندەردى ولشەدى،كەزەڭدەردى قورىتتى، بولاشاقتى جورىتتى. جىلدى ون ەكى ميكرومۇشەگە جىكتەپ، مۇشەلدىك ءداۋىردى ونەكىجىلدىق جۇيەگە سىيعىزدى جانە ۋاقىتتى سىزىق بويىمەن ەمەس،شەڭبەر بويىمەن ەلەستەتتى. وزىنە شاقتاپ جاساعان ميكروعالامى - وردا ءۇي بولدى دا، وعان ءومىر اعاشىنىڭ جۇرناعىنداي ءارى عالامدىق تەمىرقازىق كەيپىندەي باقاندى تىرەۋ ەتتى...
جاڭا جىل مەن كۇنتىزبە. بايتەرەك پەن يول.
روجدەستۆو مەن نارتۋعان
جاڭا جىل مەرەكەسى كەرەك پە؟
«قايىرلى بولعىر» كەڭەس زامانى بىزگە جاڭا جىل مەرەكەسىن مۇراعا قالدىردى. ونىمەن بىرگە ءبىرشاما مەرەكەلىك اتريبۋتتاردى عانا ەمەس، قاپتاعان سۇراقتاردى دا تاستاپ كەتتى. ناۋرىزىمىز تۇرعاندا وسى جاڭا جىل مەرەكەسى كەرەك پە؟ يولكاسى نەسى؟ ت.ت.
كەڭەس وكىمەتىمەن بىرگە ءبىزدىڭ حالىق بىرنەشە قوعامدىق فورماتسيانى عانا اۋىستىرعان جوق، ءوزىنىڭ قۇندىلىقتارىن تولىقتىردى، بايىتتى، ءبىرتالايىنان اجىرادى. وشكەنىن دە قايتا جاڭعىرتقان جاقتارى بار...
قازاق حالقى كوشپەلى ءومىر سالتىندا ەجەلگى مىڭداعان جىلدار بۇرىنعى مۇشەلدىك ۋاقىت ولشەمىن تاستاماي،سونىمەن ءومىردى دە، تاريحتى دا ولشەپ كەلدى. تۋعان كۇندى ەمەس، جىل سايىن جاسقا جاس قوساتىن مۇشەل مەرەكەسى - ناۋرىزدى اتاپ، سونىمەن داۋەندەردى ولشەدى،كەزەڭدەردى قورىتتى، بولاشاقتى جورىتتى. جىلدى ون ەكى ميكرومۇشەگە جىكتەپ، مۇشەلدىك ءداۋىردى ونەكىجىلدىق جۇيەگە سىيعىزدى جانە ۋاقىتتى سىزىق بويىمەن ەمەس،شەڭبەر بويىمەن ەلەستەتتى. وزىنە شاقتاپ جاساعان ميكروعالامى - وردا ءۇي بولدى دا، وعان ءومىر اعاشىنىڭ جۇرناعىنداي ءارى عالامدىق تەمىرقازىق كەيپىندەي باقاندى تىرەۋ ەتتى...
حح عاسىرداعى كەڭەس زامانى قازاققا ۋاقىتتى باسقاشا ساناۋدى ۇسىندى، ونەكىجىلدىق مۇشەل ولشەمى سىزىقتىق سىيپاتتاعى جىل ساناۋعا ۇلاستى. ونى باتىس الەمىنە ەرىپ، يسا پايعامباردىڭ «تۋىلعان جىلىنان» باستادى. دوڭگەلەك پوشىمدى وردا ءۇيدى بۇرىشتالعان تام الماستىردى.بىراق بۇرىنعىداي كوك سىعالاعان شاڭىراعى جوق باسپانانىڭ توبەسىنە قاراۋدان ءمان كەتتى،جاراتقاندى جار ەتۋ دوعارىلدى، سودان باستاپ ءۇيدىڭ جارىنا قاراپ، «قابىرعامەن كەڭەسۋ» باستالدى، دەموكراتيالىق كەڭىسكە كىردى...
ءسويتىپ، جىل ياعني ميكرومۇشەل بۇرىنعىداي ناۋرىز ايىندا ەمەس، قازاق ۇعىمىندا ءولارا رەتىندە تانىلعان، بارلىق ءىس پەن تىرشىلىك قاڭتارىلاتىن ايدىڭ العاشقى كۇنىنەن باستالدى. بۇرىنعى قازاق تانىمىنداعى ۋاقىتتىڭ ەسكىرۋى مەن جاڭارۋى بولمايتىن-دى، ەندى «جاڭا جىل»، «ەسكى جىل» ۇعىمدارى پايدا بولدى. «جاڭا جىل» دەپ باتىسشا ايتقاندا، بارلىق تىرشىلىكتىڭ قايتا باستالاتىن كۇنى ەكەنىن اڭعاردىق. ءسويتىپ، اتا-باباسىنىڭ ۋاقىت پەن كەڭىستەگى قىيمىلدى قاڭتارىپ قوياتىن ايىندا قازەكەڭ، كەرىسىنشە ءبارىن قايتا باستاۋدى ۇيرەندى،يگەردى.
ەڭ باستىسى، حالقىمىز وتىرىقتاندى، سونىمەن بىرگە كوشپەلى ءومىر سالتىنا ءتان تانىمدار مەن قۇندىلىقتار سالقىن تارتا باستادى، وتىرىق كەڭىستىككە سىيماسا دا،سوعان بەيىمدەلۋ ۇدەرىسى باستالدى.ءسويتىپ، ءبىز دە جىل ساناۋدى «ۇيرەندىك». ەندى «قىرىق كىسى ءبىر جاق، قىڭىر كىسى ءبىر جاق» بولاتىنداي ەرسىلىككە ورىن قالمادى. بۇل - ءبىزدىڭ وتىرىقتانعان ءومىر سالتىمىزدىڭ ءبىر ولجاسى. سونىمەن بۇگىندە «جاڭا جىل» كەرەك بولماسا، وتىرىق ومىردەن دە باس تارتۋ كەرەك بولاتىنداي جاعدايدامىز.
دەسەك تە، تالاي داۋىرلەردىڭ تانىمىن ءسىڭىرىپ، ءوزىن جوعالتپاي، بەيىمدەلە العان اتا-بابامىزدان وسى جولى دا ۇلگى الۋعا تۋرا كەلەدى. بۇگىنگى ءومىردىڭ ۇسىنىپ وتىرعان اۋسەلەسىن وزىمىزشە قورىتۋدى مەڭگەرەتىن كەز تاعى كەلدى. ايتقىمىز كەلگەنى - «جاڭا جىلدان» جايدان جاي قۇتىلا المايتىنىمىز. بىراق تانىمىمىزعا قايشى كەلمەيتىندەي، «جاڭا جىل» ەمەس، «كۇنتىزبەلىك جىل باسى» سەكىلدى بارىنشا سىيپاتىن اشار ماعىنامەن اتاعان دۇرىس بولار ەدى.
ال، جىل مەرەكەسى كەرەك پە؟ ودان دا باس تارتا المايمىز، بالا-شاعامىز بەن ءۇرىم-بۇتاعىمىز تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنەن كەيىن وسىنى كۇتىپ وتىرادى. اكىمدەرىمىز ۇلتتىق مەيرامىمىزعا ءاتۇستى قاراسا دا، كوشەنى 1-2 اي بۇرىن جىل مەرەكەسى ءۇشىن بەزەندىرۋگە كوشەدى. قىسقاسى، «يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى». بۇل دا الگى «ولجامىزدىڭ» جالعاسى مەن كورىنىسى.
يولكاسى نەسى؟
سانامىزدى سانسىراتار بۇل سۇراققا جاۋاپ تابۋ ءۇشىن كۇنتىزبەمىزدىڭ باستالۋ مەرەكەسىنە قاتىستى اتريبۋتتاردى قاراستىرماساق تاعى بولمايدى. وعان دا قاتىستى كوپتەگەن ساۋال تۋىنداپ ءجۇر. ودان بۇرىن جالپى جىل مەرەكەسىنىڭ كەڭەستىك الەمدەگى مازمۇنى مەن ەبروپالىق ءمانىنىڭ ايىرماسى بارىن ايتا كەتۋ كەرەك. كەڭەس وكىمەتى مەرەكەنى جىلدىڭ باسى مەن شارۋاشىلىقتىڭ،تىرشىلىكتىڭ ەسەبىن باستاۋمەن قاتىستى ەنگىزسە، ەبروپا مۇنى ەڭ اۋەلى يسا پايعامباردىڭ تۋىلعان كۇنىمەن بايلانىستىرادى. سوعان سايكەس «يولكا» اتتى اتريبۋتتىڭ دا ءمانى ەكى ءتۇرلى: سوۆەتتەردە ول «جاڭاجىلدىق يولكا» دەلىنسە، باتىستا «تۋىلىمدىق (روجدەستۆەنسكي) يولكا» اتالادى.
بىزگە بۇل مەرەكەنىڭ قارابايىر دا كوشىرمەلىك سىيپاتى بار كەڭەستىك ۇلگىسىنەن گورى ەبروپالىق تاريحى ءبىراز ءمان-جايعا قانىقتىرادى دا، ۇلتتىق ۇستانىمىمىزدى ايقىنداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ادەتتە كازىرگى جاڭا جىل مەرەكەسى گريگوريان كۇنتىزبەسىنىڭ سالتانات قۇرۋىمەن عانا ەمەس، ونىڭ بارلىق اتريبۋتتارى مەن جورالعىلارى «روجدەستۆو» اتالىپ جۇرگەن حريستياندىق مەرەكەدەن باستاۋ الىپ جۇرگەنى راس. الايدا، يسا پايعامبار تۋىلعاننان كەيىن كەمىندە 4 عاسىر وتكەسىن ەس جىيعان ەبروپا كاتوليك ءدىنىن 5-عاسىرعا قاراي قالىپتاستىرىپ، ريم يمپەرياسىنىڭ باس ءدىنى ەتىپ، سوعان نەگىزدەلگەن باس يدەولوگياسى قالىپتاسقانىن ەسكەرۋ كەرەك.
ءدىننىڭ ءتۇزىلۋى ساياساتتان تىسقارى بولا قويماعان، سونىڭ تاريحي ۇدەرىسى ەسەبىندە تۇزىلەتىنىن ءبارىبىر جوققا شىعارا المايمىز. سونىمەن ەبروپا يسا پايعامباردىڭ تۋعان كۇنىن نەگە بىرنەشە عاسىردان سوڭ ەستەرىنە ءتۇسىرىپ، ونى ۇلى مەرەكە ەتكەن؟ ماسەلە بىرنەشە عاسىرعا سوزىلعان كوشەگەن تۇركىلەردىڭ ۇلى كوشكىنىنىڭ ەبروپالىق ساياسي-ءدىني ىقپال ەتۋ كوزىنە اينالعاندىعىندا، ەبروپالىق يمپەريانىڭ سول ادۋىن دالالىق رۋحاني كۇشتى ءوز پايداسىنا بەيىمدەۋمەن بىرنەشە عاسىردى سارپ ەتۋىندە، جانە دە تۇركىتەكتى التايلىق وركەنيەت تۇتۋشىلارىنان (نوسيتەل) ەبروپالانعان الدىڭعى تولقىننىڭ قالىپتاسا باستاعان اقۋالىنان تۋىنداعان ساياسي-ءدىني يدەولوگيالىق سۇرانىستا بولسا كەرەك.
سونىمەن «روجدەستۆوعا» كەلەيىك، بۇل ۇعىم قايدان شىقتى؟ يسا پايعامباردىڭ تۋعان كۇنى شىنىمەن دە 25 جەلتوقسان با؟ ول ءۇشىن گ.ن.ءپوتانيننىڭ موڭعوليادا ءجۇرىپ، 1879 جىلى ن.م.يادرينتسەۆكە جازعان حاتىنداعى «... تەپەر يا بولەە، چەم پرەجدە، سكلونەن دۋمات، چتو حريستيانستۆو پولۋچيلو ناچالو ۆ يۋجنوي سيبيري ۋ فينسكيح پلەمەن، چتو نەستوريانستۆو - نايمانسكوە، كوتورىە نازىۆايۋت حريستا - ەركە (يمەنەم، بليزكيم ە دجەركۋ ي ك يمەنام پرەدكوۆ ي پوكولەني ۆ ازي ۆ رودە دجەركە، ەركە) ەست نە سەكتا، زانەسەننايا س زاپادا، ا ناچالو حريستيانستۆا...» (گ.ن.پوتانين حاتى، ت.3). بۇل حات شىنىندا دا حريستياندىق اتريبۋتتارعا نەگىز بولعان تۇركىلىك تانىمدار مەن ۋاقىت ولشەمى دە ەبروپاعا كوشكەنىن بايقاتادى.
بۇعان قوسا، بۇرىنعى حريستياندار 25 ناۋرىزدا بلاگوۆەششەنيا مەرەكەسىن مەيرامداپ، سول كۇنگە 9 اي مەرزىمدى قوسىپ، تۋىلىس كۇنىن العاندىعى جازىلىپ ءجۇر. ال، باسقا ءبىر نۇسقا بويىنشا، ەجەلگى دىنسىزدەردىڭ كۇنتاڭىرگە تابىنۋ مەرەكەسى اتالىپ وتەتىن قىسقى كۇندىز-ءتۇن تايتالاس تاۋلىگىنىڭ باستى حريستيان مەيرامى ەتىلگەندىگى دە جاسىرىلمايدى. اتالعان نۇسقانىڭ ەكەۋى دە تاڭىرلىك تانىمدارعا ماڭداي تىرەيدى: 9 اي قوسۋ، تاڭىرلىك قاسيەتتى 9 سانىن كيە تۇتۋدان شىعىپ تۇر، ال ەكىنشى نۇسقاداعى مازمۇننىڭ ءتىپتى، تۇركىلىك ءيىسى اڭقىيدى: بۇگىنگە دەيىن شۋباشتاردا مەرەكەلەنىپ جۇرگەن نارتۋعان مەيرامى ءدال وسى تۋىلىس كۇندەرىنە سايكەس كەلەدى! بايقاعان ادامعا تۇركىلىك اعىل-تەگىل مول مۇرا مەن قۇندىلىق پارشالانىپ، اركىمنىڭ قولىمەن تابارىكتەي تاراپ كەتكەنگە ۇقسايدى.
كوڭىلدى كۇپتى ەتپەۋ ءۇشىن بۇرىنىراقتا جاريالاعان ءۋاجىمىزدى قايتا كەلتىرىپ وتەيىك. «جىل سايىن 21 جەلتوقساننىڭ 22-نە قاراعان ءتۇنى ەڭ ۇزاق ءتۇن ءوتىپ، سول كۇنى كۇندىز بارىنشا قىسقارادى، دەمەك ءبىر جىل بۇرىنعى تۋىلعان كۇن ءبىر جىل جاساپ «ولەدى». سەبەبى، كۇن جاندىعا ءتان بارلىق عۇمىرلىق ۇدەرىستى باستان كەشەدى: قىس بويى سابيلىك شاقتان ءوتىپ بارىپ، كوكتەمدە تۇنمەن تەڭەسەدى، ودان ارى «بويى» ۇزارا كەلىپ، ماۋسىمنىڭ 21-نەن 22-نە قاراعاندا ەڭ «ۇزىن» كۇندىز (ەڭ قىسقا ءتۇن) وتەدى دە، 22 قىركۇيەكتە تۇنمەن تاعى تەڭەسىپ، ارباسادى; ودان ءارى كۇن «قارتايۋعا» بەت بۇرادى - «ميزام شۋاق» (ورىستاردىڭ «بابە لەتو» دەيتىنى) قازاقشا «كەمپىر شۋاق» رەتىندە ۇعىلىپ، كۇن جىل بويعى شۋاعىنىڭ سوڭعى قىزۋىن بەرىپ ۇلگەرۋگە مۇرسات الادى. اقىرى بىرجىلدىق كۇن-ەركە ءوزىنىڭ ءبىر عۇمىرىن 22 جەلتوقسانعا قاراي اياقتايدى...
... الايدا، ول ىلعي دا قۋعىن كورەدى - ونى وكشەلەپ تۇنەك تە عۇمىر كەشەدى. ءۇش كۇننەن سوڭ كازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا 25 جەلتوقساندا كۇن-ەركە قايتا تۋىلادى! بۇل - تۇركى-مىڭعولدار تانىعان ۇلى تۋىلىس بولاتىن...
...تاريحشى مۇراد ادجيدىڭ («كيپچاكي» كىتابى، «پرازدنيك ەلي») دايەگى ءوز الدىنا: «پرازدنيك ەلي ناستۋپال ۆ سامىي رازگار زيمى - 25 دەكابريا. توگدا دەن پوبەجدال نوچ. ي سولنتسە چۋت دولشە پرەجنەگو وستاۆالوس ناد زەملەي. ليۋدي موليليس ۋلگەنيۋ، بلاگوداريلي ەگو زا ۆوزۆراششەننوە سولنتسە. ا چتوبى موليتۆا بىلا ۋسلىشانا، ۋكراشالي ەل - ليۋبيموە دەرەۆو ۋلگەنيا. ەە پرينوسيلي ۆ دوم، ك ۆەتۆيام پريۆيازىۆالي ياركيە لەنتوچكي، ريادوم سكلادىۆالي پوداركي.
ۆسيۋ نوچ ۆەسەليليس پو سلۋچايۋ پوبەدى سولنتسا ناد تموي. ۆسيۋ نوچ پريگوۆاريۆالي: «كوراچۋن، كوراچۋن». پرازدنيك تاك ي نازىۆالسيا كوراچۋن - نا درەۆنەتيۋركسكوم يازىكە ەتو سلوۆو وزناچالو «پۋست ۋبىۆاەت» (قۇرىسىن - س.ە.)...» (http://old.abai.kz/content/serik-ergali-zhana-zhyl-kaidan-shykkan-mereke). كوراچۋن مەرەكەسى تۇركىلەردىڭ اقىرزامانعا بايبالام سالۋمەن ەمەس، ونىمەن قالاي الىسا بىلگەندىگىن دە ايگىلەپ تۇرعانداي.
نە دەيمىز؟ بۇدان ارعى ءسوزىمىز «حريستياندىق» يولكا مەن تۋىلىستى دارىپتەۋ سەكىلدى كورىنگەنىمەن، ماقساتىمىز مۇلدەم باسقا: بۇگىنگى قازاقتىڭ جاس ۇرپاعى جاقاندىق اقپارات جويقىنىن بىلاي قويعاندا، قازاقى قۇندىلىقتاردىڭ بىرنەشە قاباتىن ءبىر مەزەتتە يگەرۋ كەزەڭىنە تاپ كەلىپ، داعدارۋدا; سايىپ كەلگەندە، جاستارىمىزعا ەسكى قۇندىلىقتى اڭعارتۋ مەن جاڭا قۇندىلىققا اباي بولۋعا مەڭزەۋ - اعا ۇرپاقتىڭ تىكەلەي مىندەتى.تاريحي تانىمدارىمىزدى پارشالاماي، جاڭا كەزەڭدە ءبىر بىرىنە قارسى قويماي تۇتىنا ءبىلۋدى تاڭدايتىن جول قالدىرۋ عانا ەمەس، اتا-بابامىزدىڭ ادامزاتقا سىڭىرگەن تانىمدارى مەن تاڭبالارىن مانسۇق ەتپەي ۇيرەتۋ - تاربيە مەن تاريحتىڭ عانا مىندەتى ەمەس، بارلىق گۋمانيتارلىق سالانىڭ بۇگىنگى ميسسياسى دەۋگە بولادى.
تولعانا قاراساق، كوشپەلى بابامىز كەڭىستى عانا شارلاماعان، ۋاقىتتى دا وڭدى-سولدى كەزگەندىگىنە ءوزىمىزدى وزگەدەن ىزدەي وتىرىپ، بابامىز قالدىرعان سول ءىزدىڭ ۇستىنەن شىققاندا قايران قالاتىن جاعدايعا تاپ بولىپ وتىرمىز. تاريحتىڭ تاڭ قالدىرار تابىندىلارىنا اينالعان بابامۇرانىڭ يەسى بولعان اتا-بابامىزدى وسالدىق پەن قاۋقارسىزدىققا قالاي قىيارمىز؟! الەمنىڭ ءار بۇرىشى مەن ادامزاتتىڭ ءار بولىگىنە قالدىرعان ولاردىڭ رۋحاني مۇراسىن وزگەگە قالاي بەرە سالامىز؟!
قورىتا ايتساق، جاڭا جىلدى «كۇنتىزبەنىڭ باسى» دەپ، «يولكانى» بايتەرەگىمىزدىڭ بۇگىنگى ءبىر تۇتىمى رەتىندە ۇرپاعىمىزعا جاڭاشا سىڭىرسەك، ۇلتىمىزدىڭ ۇستانىمى دا، تاريحىمىزدىڭ تانىمى دا كوكەيىمىزدەن (كوكىرەكتەگى كوك ءۇيى ەمەس پە؟!) شىعىپ، جاقاندانعان الەمدەگى توردەن قىيساپسىز قىيتۇرقىلىققا قاراماستان تۇركىلەرگە ورىن تيمەي مە؟!
«Abai.kz»
