«ۇلكەن تەرروردىڭ» باستالۋى 1937 جىلدىڭ 5 تامىزى دەپ ەسەپتەلەدى. بۇل - ءستاليننىڭ «انتيسوۆەتتىك ەلەمەنتتەردى» قۇرتۋ تۋرالى بۇيرىققا قول قويعان كۇن. وسىعان وراي پوليتبيۋرونىڭ ارنايى شەشىمىمەن ءار رەسپۋبليكا بويىنشا رەپرەسسيالانۋعا ءتيىستى ادام باسىنا «كۆوتا» بەلگىلەندى. جەرگىلىكتى پاريا ورگاندارى مەن نكۆد باسقارمالارى بۇل شەشىمدى وتە ءبىر ولەرمەندىكپەن جانتالاسا ورىنداپ جاتتى. ءتىپتى كوپشىلىك ايماقتاردان ستالين مەن حالىق كوميسسارى ەجوۆتىڭ اتىنا «ءولىم ءليميتىن» ءوسىرىپ بەلگىلەپ بەرۋ تۋرالى ءوتىنىش-حاتتار ۇزدىكسىز اعىلدى.
كوزسىز كونۆەيەر دۇرىلدەپ جۇمىس ىستەپ كەتتى - «ەرەكشە ۇشتىك» ەشقانداي سوتسىز، تەرگەۋ-تەكسەرىسسىز كەز-كەلگەن جاندى اتۋ جازاسىنا كەسىپ نەمەسە اباقتىعا  جابا سالاتىن بولدى.

«ۇلكەن تەرروردىڭ» باستالۋى 1937 جىلدىڭ 5 تامىزى دەپ ەسەپتەلەدى. بۇل - ءستاليننىڭ «انتيسوۆەتتىك ەلەمەنتتەردى» قۇرتۋ تۋرالى بۇيرىققا قول قويعان كۇن. وسىعان وراي پوليتبيۋرونىڭ ارنايى شەشىمىمەن ءار رەسپۋبليكا بويىنشا رەپرەسسيالانۋعا ءتيىستى ادام باسىنا «كۆوتا» بەلگىلەندى. جەرگىلىكتى پاريا ورگاندارى مەن نكۆد باسقارمالارى بۇل شەشىمدى وتە ءبىر ولەرمەندىكپەن جانتالاسا ورىنداپ جاتتى. ءتىپتى كوپشىلىك ايماقتاردان ستالين مەن حالىق كوميسسارى ەجوۆتىڭ اتىنا «ءولىم ءليميتىن» ءوسىرىپ بەلگىلەپ بەرۋ تۋرالى ءوتىنىش-حاتتار ۇزدىكسىز اعىلدى.
كوزسىز كونۆەيەر دۇرىلدەپ جۇمىس ىستەپ كەتتى - «ەرەكشە ۇشتىك» ەشقانداي سوتسىز، تەرگەۋ-تەكسەرىسسىز كەز-كەلگەن جاندى اتۋ جازاسىنا كەسىپ نەمەسە اباقتىعا  جابا سالاتىن بولدى.
ارينە، ءستاليننىڭ حالىققا جاساعان زۇلىمدىعى وراسان، بىراق ونىڭ قايعى-قاسىرەتىن  تاريحي شىندىققا قيانات كەلتىرۋ ارقىلى جەتكىزۋگە بولا ما؟! كەيىنگى كەزدە ستاليندىك تەرروردىڭ اۋقىمىن تىم زورايتىپ كورسەتۋگە تىرىسۋشىلىق باسىم. «تەمىر پەردە» ىسىرىلعاننان بەرى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن وسى تاقىرىپقا قالام سىلتەگەن جازعىشتاردىڭ كوپشىلىگى رەپرەسسيا قۇرباندارىنىڭ سانىن تىم اسىرىپ ايتىپ ءجۇر. ولاردىڭ «ەسەبىنشە» رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردىڭ سانى 10 ملن-نان 20 ملن. ارالىعىندا ەكەن. سونداي-اق، رەسەي جۇرتشىلىعى «پايعامبار» كورەتىن سولجەنيتسىننىڭ "ارحيپەلاگ گۋلاگ"  اتتى كىتابىندا (1973ج) تەك 1937-1938 جىلدارى عانا گۋلاگ لاگەرلەرىندە 681. 692 ادام اتۋ جازاسىنا كەسىلدى دەگەن جولدار بار. ياعني، كۇنىنە 1000(!!!) ادامعا «ءولىم ۇكىمى» شىعارىلعان. بىراق مۇنىڭ ءبارى ەشقانداي دالەلسىز، ايعاقتارسىز ايتىلا سالعان بوس پىكىر. وكىنىشكە وراي، وسى تەكتەس اسىرا سىلتەۋشىلىك كوپ كەزدەسەدى.
سوندىقتان وقىرماننىڭ نازارىن تومەندەگىدەي دەرەككوزىنە اۋدارتقىمىز كەلدى. ونىڭ باسقا اۆتورلاردىڭ ەڭبەكتەرىنە قاراعاندا ءبىر ارتىقشىلىعى - بۇل ن.حرۋششەۆتىڭ اتىنا جازىلعان رەسمي قۇجات. قۇجاتتىڭ تۇپنۇسقاسى كسرو-نىڭ وكتيابر توڭكەرىسى اتن. ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا ساقتالعان. قۇجات 1954 جىلدىڭ 1 اقپانى كۇنىمەن مورلەنگەن(ستالين ولگەننەن كەيىن). ادەيى ورىسشا نۇسقاسىن بەرىپ وتىرمىز:
1 فەۆراليا 1954 گ.
سەكرەتاريۋ تسك كپسس توۆاريششۋ حرۋششەۆۋ ن.س.
ۆ سۆيازي س پوستۋپايۋششيمي ۆ تسك كپسس سيگنالامي وت ريادا ليتس و نەزاكوننوم وسۋجدەني زا كونتررەۆوليۋتسيوننىە پرەستۋپلەنيا ۆ پروشلىە گودى كوللەگيەي وگپۋ، ترويكامي نكۆد، وسوبىم سوۆەششانيەم، ۆوەننوي كوللەگيەي، سۋدامي ي ۆوەننىمي تريبۋنالامي ي ۆ سووتۆەتستۆي س ۆاشيم ۋكازانيەم و نەوبحوديموستي پەرەسموترەت دەلا نا ليتس، وسۋجدەننىح زا كونتررەۆوليۋتسيوننىە پرەستۋپلەنيا ي نىنە سودەرجاششيحسيا ۆ لاگەرياح ي تيۋرماح، دوكلادىۆاەم: زا ۆرەميا س 1921 گودا پو ناستوياششەە ۆرەميا (1954 جىلعا دەيىن-اۆت.) زا كونتررەۆوليۋتسيوننىە پرەستۋپلەنيا بىلو وسۋجدەنو 3.777.380 چەلوۆەك، ۆ توم چيسلە ك ۆمن (اتۋ جازاسىنا كەسىلگەنى-اۆت.) - 642.980 چەلوۆەك، ك سودەرجانيۋ ۆ لاگەرياح ي تيۋرماح نا سروك وت 25 لەت ي نيجە - 2.369.220, ۆ سسىلكۋ ي ۆىسىلكۋ - 765.180 چەلوۆەك.
گەنەرالنىي پروكۋرور ر.رۋدەنكو
مينيستر ۆنۋترەننيح دەل س.كرۋگلوۆ
مينيستر يۋستيتسي ك.گورشەنين.
جوعارىداعى قۇجات بويىنشا ستاليندىك جىلدارى ساياسي ايىپ بويىنشا رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردىڭ جالپى سانى 3.777.380 ادام. سونداي-اق رەسەي عىلىم اكادەمياسى كسرو تاريحى ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ۆ.زەمسكوۆتىڭ كەستەسىندە دە قۇرباندار سانى وسىعان قارايلاس - 3,8 ملن. ادام. رەپرەسسيا تاقىرىبىن زەرتتەپ جۇرگەن ورىس تاريحشىلارى ا.كوكۋرينا، ن.پەتروۆا، ل.يۆاشوۆا، ا.ەمەلينا، ي.پىحالوۆ، ت.ب سول كەزدەردەگى كسرو مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارى مەن باسقا دا جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارىنىڭ قۇجاتتارىنا سۇيەنىپ جازعان ەڭبەكتەرىندە دە وسى دەڭگەيلەس ساندى اتايدى. ارينە، ەپتەگەن عانا اۋىتقۋشىلىقتار بار. بىراق، ونىڭ ءبارى ءبىر قاتارداعى تسيفر، مۇلدەم 10-15, ايتپەسە 20 ملن. ەمەس. ال كوپ جىلدان بەرى ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىندى  زەرتتەپ كەلە جاتقان رەسەيلىك «مەموريال» سايتىندا بەرىلگەن اقپاراتتىق انىقتامالىقتا باسقا ەمەس، ناق وسى مالىمەتتىڭ دۇرىستىعى ايتىلادى. ستالين زامانىندا باس ەركىنەن ايىرۋ ورىندارىندا ءبىر مەزەتتە تۇتقىندا وتىرعان جانداردىڭ سانى ەشقاشان 2 ملن.760 مىڭ ادامنان اسىپ كورگەن جوق (سوندا-اۆت.). اقپاراتتىق انىقتامالىقتا 1921 جىلدان 1954 جىل ارالىعىنداعى ستاليندىك تەررور كەزىندە  642.980 ادام اتۋ جازاسىنا كەسىلدى دەسە، سولجەنيتسىنشىلار تەك 1937-38 جىلدارى عانا «681.692 جاندى اتقىزىپ جىبەرىپتى»!  سوندا مۇنداي جالعاندىقتىڭ، تاريحي فاكتىلەردى ورەسكەل بۇرمالاۋدىڭ قاجەتى قانشا؟! ءبىر وكىنىشتىسى، ەشقانداي ناقتىلى قۇجات-دايەكتەمەلەرگە سىلتەمە بەرىلمەي «اۋادان جاسالىنعان» وسى دەرەكتەر قازىرگى تاريحناما بەتىنەن بەرىك ورىن الىپ قويعان. ەندى وسى «جالعان تسيفرلار» جاپپاي كىتاپ جازعىشتاردىڭ كوزايىمىنا اينالىپ، بىرىنەن-ءبىرى كوشىرىپ باستىراتىن حالگە جەتكەن. بۇل جەردە ءبىز ەشقانداي جاڭالىق اشىپ وتىرعان جوقپىز، اتالعان مالىمەتتەر 90-جىلداردان باستاپ ءتۇرلى مەرزىمدىك باسىلىمدار مەن ادەبيەتتەردە جارىق كورىپ كەلەدى.
بۇگىندە سول كەزەڭدەردەگى مەملەكەتتىك تەررورعا جالعىز «ستالين جولداستى» كىنالى دەپ كۇستانالاۋعا بەيىمبىز. بىراق، كەڭەستىك وكىمەتتىك جۇيەنىڭ ءوزى وسى ۇستىمعا قۇرىلعانىن ەسكەرگەن ءجون. تەك ستالين، ەجوۆ، بەريا نەمەسە گولوششەكين عانا ەمەس، تۇتاس باسقارۋشىلىق اپپارات، جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك پەن نكۆد ورگاندارى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا كەڭەس ۇكىمەتى كۇن سايىن، ساعات سايىن «قاۋىپتى ەلەمەنتتەرمەن» كۇرەسىپ جاتتى. بۇل ءۇردىس ءوز كەزەگىندە «حالىق جاۋلارىن» اشكەرەلەۋدىڭ باسەكە-سايىسىنا اينالىپ كەتتى. ال وسى ىستە بەلسەندىلىك تانىتپاعان قىپ-قىزىل كوممۋنيستىڭ ءوزى اقىر سوڭى حالىق جاۋىنا اينالىپ كەتۋ قاۋپى ۇلكەن ەدى. ءوز حالقىنا ءدال وسىلاي قاستاندىق ساياسات جۇرگىزۋ ادامزات تاريحىنىڭ ەشبىر زامانىندا، ەشبىر مەملەكەتىندە بولماعان شىعار.
20-50 جىلدار ارالىعىندا رەپرەسسيالىق ساياسات توقتاۋسىز ءجۇردى. ارينە ءار مەرزىمگە بايلانىستى ول نە ۇدەي تۇسكەن نەمەسە باسەڭدەپ قالعان كەزەڭدەرى بولدى. ويتكەنى، سول كەزدەگى پارتيا جانە مەملەكەت باسشىلارى تەك وسى رەپرەسسيالىق امال-تاسىلدەر عانا كەڭەستىك رەجيمدى ۇستاپ تۇرۋعا قولايلى دەپ ويلادى. ونى مەملەكەتتىك بيلىكتى كۇشەيتۋدىڭ، سوتسياليستىك قۇرىلىمدى نىعايتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى دەپ ءبىلدى. سونىمەن قاتار، قىزىل كوممۋنيستەر جاپپاي رەپرەسسيالاۋ، ونىڭ ىشىندە وداق كولەمىندە تۇتاستاي لاگەرلەر جۇيەسىن ورناتۋ قوعامداعى جۇمىسشى-شارۋالاردىڭ پوزيتسياسىن نىعايتا تۇسەدى دەپ ءبىلدى. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن جۇمىسشى-شارۋالار كلاسى قوعامنىڭ جەتەكشى مۇشەسى رەتىندە العا شىققانى بەلگىلى. ال گۋلاگ لاگەرلەرى مەن تۇرمەلەرى ناق وسى تاپتىق كوزقاراسقا قارسى شىققان، «الەۋمەتتىك قاۋىپتى»، قوعامدىق پىكىرگە «جات ەلەمەنتتەردى» جازالاۋ مەن قاماۋ ورىندارى مىندەتىن اتقاردى.
«Abai.kz»