قازاقستاندى ۇلتتار لابوراتورياسىنا اينالدىرۋ ساياساتى 1868 جىلدان باستالدى. وسىدان عاسىر جارىم ۋاقىت بۇرىن قازاق جەرىن مەكەندەگەن حالىقتىڭ تۇگەلگە جۋىعى تەك قانا قازاقتار ەدى. ورىس مۇجىعى ءبىزدىڭ اتا-بابا مەكەنىمىزگە ءستولىپيننىڭ ايگىلى جەر رەفورماسىنان كەيىن، 140 جىل بۇرىن عانا اياق باسقان. ايتسە دە، قاراشەكپەندەردىڭ ول جولعى قاپتاۋى قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق احۋالىنا ونشا اسەر ەتە قويعان جوق. سونداي-اق پاتشالىق رەسەي مەن قىزىل كوممۋنيستەردەن قۇقاي كورگەن ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى ادەتتە «جابايى دالاعا» ەمەس، وركەنيەتى دامىعان كارى قۇرىلىققا قاراي قاشتى. ال، ەل ىشىنە كەلىپ قاشقان-تىعىلعاندارى قازاققا ءسىڭىستى بولىپ، قازاقشا سويلەپ، وزدەرى دە قازاق بولىپ كەتتى.

ەكىنشى ناۋقان - 30-50 جىلدار ىشىندە جۇرگىزىلدى. كەڭەس ۇكىمەتى ەش جازىعى جوق جەكە ازاماتتاردى عانا ەمەس، كسرو اۋماعىندا تۇراتىن تۇتاس حالىقتاردى وداقتىڭ شىعىس ايماقتارىنا، ونىڭ ىشىندە قازاقستانعا جاپپاي جەر اۋدارۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. ءتىپتى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قىزىپ تۇرعان جىلدارى، سوعىستان كەيىنگى ۋاقىتتاردا دا جۇرتتى تۇرعىلىقتى جەرىنەن كۇشتەپ كوشىرۋدى تولاستامادى.

قازاقستاندى ۇلتتار لابوراتورياسىنا اينالدىرۋ ساياساتى 1868 جىلدان باستالدى. وسىدان عاسىر جارىم ۋاقىت بۇرىن قازاق جەرىن مەكەندەگەن حالىقتىڭ تۇگەلگە جۋىعى تەك قانا قازاقتار ەدى. ورىس مۇجىعى ءبىزدىڭ اتا-بابا مەكەنىمىزگە ءستولىپيننىڭ ايگىلى جەر رەفورماسىنان كەيىن، 140 جىل بۇرىن عانا اياق باسقان. ايتسە دە، قاراشەكپەندەردىڭ ول جولعى قاپتاۋى قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق احۋالىنا ونشا اسەر ەتە قويعان جوق. سونداي-اق پاتشالىق رەسەي مەن قىزىل كوممۋنيستەردەن قۇقاي كورگەن ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى ادەتتە «جابايى دالاعا» ەمەس، وركەنيەتى دامىعان كارى قۇرىلىققا قاراي قاشتى. ال، ەل ىشىنە كەلىپ قاشقان-تىعىلعاندارى قازاققا ءسىڭىستى بولىپ، قازاقشا سويلەپ، وزدەرى دە قازاق بولىپ كەتتى.

ەكىنشى ناۋقان - 30-50 جىلدار ىشىندە جۇرگىزىلدى. كەڭەس ۇكىمەتى ەش جازىعى جوق جەكە ازاماتتاردى عانا ەمەس، كسرو اۋماعىندا تۇراتىن تۇتاس حالىقتاردى وداقتىڭ شىعىس ايماقتارىنا، ونىڭ ىشىندە قازاقستانعا جاپپاي جەر اۋدارۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. ءتىپتى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قىزىپ تۇرعان جىلدارى، سوعىستان كەيىنگى ۋاقىتتاردا دا جۇرتتى تۇرعىلىقتى جەرىنەن كۇشتەپ كوشىرۋدى تولاستامادى.

ءستاليننىڭ جاپپاي حالىقتاردى قازاقستانعا جەر اۋدارۋى باتىس ۋكراينادان باستالدى. 1936 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا كسرو حالىق كەڭەسى كوميتەتڭ «ساياسي سەنىمسىز پولياكتاردى ۋكراين كسر-نان قازاق كسر-نا كوشىرۋ تۋرالى» قاۋلى قابىلدايدى. كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ 28 ءساۋىر 1936 جىلعى № 776-120 «وتە قۇپيا» گريفىمەن بەكىتىلگەن قاۋلىسىنا سايكەس ۋكراينا دان كۇشتەپ كوشىرىلگەندەردى ورنالاستىرۋ جونىندە بكپ(ب) قازاق ولكەلىك كوميتەتى بيۋروسىنىڭ جوسپارى بويىنشا ۋكراينا مەن پولشا شەكاراسىنان قاراعاندى وبلىسىنا15000 شارۋاشىلىق - 45000-تەن استام نەمىستەر مەن پولياكتار (پولياكتار - 35820, نەمىستەر -10000) جەر اۋدارىلادى. 1936 جىلى 25 شىلدەدە قازاقستانعا 25778 ادام تيەگەن ءبىرىنشى كەزەكتىڭ 40 ەشەلونى كەلدى.

1937 جىلدىڭ 21 تامىزىندا وسىنداي زار كۇي كارىستەردىڭ باسىنا تۋدى. كسرو حكك مەن بكپ(ب) وك-نىڭ № 1428-326 «قيىر شىعىستىڭ شەكارالىق اۋماقتارىنان كارىس ۇلتىن كوشىرۋ تۋرالى» قاۋلىسى شىقتى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە قازاق جەرىنە 20141 وتباسى نەمەسە 98474 كارىس ازاماتتارى كوشىرىلدى. ولاردى نەگىزىنەن ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىنا ورنالاستىردى. 1938 جىلدىڭ قازانىندا ءدال وسى «وتە قۇپيا» بۇيرىقپەن «ازەربايجان كسر شەكارالىق ايماعىنان يراندىقتاردى كوشىرۋ تۋرالى» قاۋلى شىقتى. 1940 جىلى كوكتەمدە باتىس ۋكراينا مەن بەلورۋسسيادان كوتەرىلىسشىلەر ۇيىمدارىنا قاتىسۋشىلار، بۇرىنعى پولشا ارمياسىنىڭ وفيتسيەرلەرى، سوتتالعاندار قونىس اۋدارىلدى.

قازاقستاندا 1941 جىلدىڭ باسىندا 53772 پولياك تۇرىپ جاتتى. سول جىلى دەپورتاتسيالانعان حالىقتار تاريحىنداعى اسا قايعىلى تاريحي قۇجاتتاردىڭ بىرىنە قول قويىلدى. كسرو حكك مەن بكپ(ب) وك-نىڭ 26 تامىزداعى قاۋلىسىمەن، ياعني ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالىسىمەن نەمىس تۇرعىندارى تۇگەلدەي شپيوندار، فاشيستەردىڭ قولشوقپارى دەپ جاريالانىپ، ورىن تەپكەن جەرلەرىنەن زوردىڭ كۇشىمەن كوشىرىلە باستادى. 1942 جىلى قاراعاندى وبلىسىنداعى نەمىس قونىستانۋشىلارىنىڭ سانى 350 مىڭ جەتتى. كەڭەس ۇكىمەتى 1943-1944 جىلدارى قازاق جەرىنە قاراشايلاردى، قالماقتاردى، چەچەندەردى، ۇڭعىشتاردى،ەۆرەيلەردى، قىرىمدا تۇراتىن تاتارلاردى،  گرەكتەردى، ارميانداردى، بالكارلاردى، بولگارلاردى، تۇرىك-مەسحەتيندىكتەردى قاپتاتتى. ولاردىڭ ءبارى ساتقىندار، حالىق جاۋلارى دەپ تانىلدى.

كسرو نكۆد ارنايى قونىستاندىرۋ ءبولىمىنىڭ 1946 جىلى قازان ايىنداعى انىقتاماسىندا 2436940 ادام ەسەپتە تۇرعان. ولاردىڭ 655674-ءسى ەرلەر، 829084 -ءسى ايەل كىسىلەر، 979182 -سى 16 جاسقا تولماعان بالالار. وسى جىلدىڭ دەرەگىندە قازاقستانعا 890698 ادام سىرتتان قونىستاندىرىلعان ەكەن. سوعىستان كەيىن باتىستان ۋكراين ۇلتشىلدارى اسكەري جاساعىنىڭ ساربازدارى مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنەن 150 مىڭ ادام وداقتىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە لاقتىرىلدى. ۋكراين ۇلتشىلدارىنىڭ ءبىر بولىگى قازاق دالاسىنا وتكەن عاسىردىڭ باسىندا، 20-30 جىلدارى كۋلاك رەتىندە جەر اۋدارىلعان. ستالين ولگەن 1953 جىلى كسرو ءىىم قاداعالاۋشى ورگانىنىڭ ەسەبىندە 2826419 ارنايى قونىستانۋشىلار بولسا، سونىڭ 1013610 ادامى قازاقستاندا تۇرىپ جاتتى. دەپورتاتسيالانعان حالىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قاراعاندى وبلىسىنىڭ اۋماعىنا ورنالاستىرىلدى. 1949 جىلى 1 تامىزداعى ەسەبى بويىنشا، وبلىستا جالپى سانى 39990 وتباسىنى قۇرايتىن 117043 ارنايى قونىستانۋشى بولعان. ولاردى ەسەپكە الۋ ءۇشىن قاراعاندىدا ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ 113 ارنايى كومەنداتۋرالارى قۇرىلدى.

دەپورتاتسيالانعان جاندار جاڭا جەرلەرىندە اشتىققا، اۋرۋعا ۇشىراپ، كوشىپ-قونىپ جۇرگەندە وتباسى مۇشەلەرىنەن ايىرىلىپ قالىپ، باسقا دا تۇرمىستىق قيىنشىلىقتاردى باستارىنان كەشىردى. ۇكىمەت ولارعا قازىنادان زاڭ بويىنشا ءبولىنۋى ءتيىس بولىمسىز ماتەريالدىق كومەكتىڭ ءوزىن كورسەتپەدى. ولاردى ورنالاستىرۋ ءۇشىن باسپانا سالۋعا قاجەت ماتەريال مەن قاراجاتتى، ادام باسىنا كۇندەلىكتى بولىنەتىن اس-سۋ نورماسىن بەرمەدى، جاعداي جاسامادى. كوشىپ كەلگەندەر وزدەرى زوردىڭ كۇشىمەن كۇركەلەر قۇراستىرىپ، جەركەپەلەر سالدى، ساز-بالشىقتان كىرپىش قۇيدى. ولاردىڭ اراسىندا اۋرۋلار مەن ۇسىككە شالىنعاندار، سودان قازا تاپقاندار كوپ. دەگەنمەن، قازاقستانعا جەر اۋدارىلعان ۇلتتاردىڭ جاعدايى باسقا رەسپۋبليكالارعا دەپورتاتسيالانعاندارعا قاراعاندا كوش ىلگەرى ەدى. ەجەلدەن باۋىرمالدىعىمەن، قوناقجايلىلىعىمەن اتاعى شىققان قازاق حالقى سىرتتان سورى قايناپ جەتكەن ءتۇرلى ۇلتتاردىڭ ءبارىن باۋىرىنا باستى، قولىنداعى نانىن ءبولىپ بەردى. باسپاسى جوقتاردى ءوز ۇيلەرىنە كىرگىزىپ، ءبىر بولمەسىن ۇسىندى. بۇگىندە سول كەلىمسەك ۇلتتاردىڭ قاي-قايسى دا قازاقتىڭ كەڭپەيىلدىگىنىڭ ارقاسىندا امان قالدى، شىراعىن ءوشىرىپ الماي، سوڭىنان ۇرپاق ءوربىتتى.

قالاي دەگەنمەن دە، كەڭەستەردەن قىسىم كورىپ، بوتەن جەردە جەرگىلىكتى ۇلتقا كۇنى تۇسكەن بوسقىندار قازاقتىڭ ءتىلىن تەز ۇيرەنىپ، ەل ىشىنە تەز ءسىڭىستى. كوپشىلىگىنىڭ وزدەرى قازاق بولىپ كەتتى. جەر اۋعان حالىق وكىلدەرى قيىن-قىستاۋ زاماندا قاناتىنىڭ استىنا الىپ، قامقورلىق كورسەتكەن قازاققا دەگەن قۇرمەتتەرىن وسىلاي ءبىلدىردى. سوندىقتاندا ولاردىڭ كولەمى قاراقۇرىم بولعانىمەن، ءبىزدىڭ ۇلتتىق مەنتاليتەتكە، مادەنيەتكە تەرىس اسەرىن تيگىزبەدى.قىزىل كوممۋنيستەردىڭ قالىڭ بۇقاراعا قارسى اياۋسىز كۇرەسۋ ساياساتى تۇتاس كسرو-نى، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندى ارنايى قونىستانۋشىلار مەن سوتتالعانداردىڭ كونتسلاگەرلەرى مەكەنىنە اينالدىرىپ جىبەردى.

ءۇشىنشى ناۋقان - قازاق ءۇشىن اسا قاسىرەتتى بولعان - تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ كەزەڭى. 1954-57 جىلدارى 500 مىڭنان استام سلاۆيان ۇلتىنىڭ وكىلدەرى قازاقستانعا كەلىپ قونىس تەپتى. ەلگە كەلىپ كەرى قاشقاندارىمەن قوسىپ ساناعاندا ولاردىڭ سانى 1ميلليوننان اسىپ جىعىلادى ەكەن. مىنە، وسى كەزدە جاپپاي ۇلتتىق مەكتەپتەر جابىلىپ، ۇلتتىق كادرلار بيلىك باسىنان شەتتەتىلدى، ءىس قاعازدارى ورىس تىلىنە كوشىرىلدى. ەلدىڭ، جەردىڭ مەنتاليتەتىن، سالت-داستۇرلەرىن سىيلامايتىن، تاسىر مىنەز كورسەتەتىن كەلىمسەكتەرمەن اۋىل جىگىتتەرى اراسىندا ۇلتارالىق قاقتىعىستار كوپتەپ ورىن الدى. ارينە، بۇل جايت كەڭەستىڭ ناسيحاتىنا ساي كەلمەيتىندىكتەن ايتىلمادى، جاسىرىپ-جابىلدى. ۇلتتىق دەموگرافياعا سويقان بولىپ تيگەن ناۋقاننىڭ تۇپكىلىكتى ماقساتىندا تەك تىڭ جەرلەردى يگەرۋ عانا ەمەس، قازاقستاندى ۇلتتار لابوراتورياسىنا اينالدىرۋ، قازاقتى ورىستاندىرۋ ساياساتى جاتتى. ايتپەسە، وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە رەسەيدىڭ قاراماعىنا وتكەن بايىرعى قازاق جەرلەرى - ورىنبور، ومبى، قورعان، حاجى تارحان، سارىتاۋ، تۇمەن، ت.ب ءوڭىردىڭ قازاقتارى، اشارشىلىق جىلدارى رەسەي مەن ۋكرايناعا بارىپ تۇراقتاپ قالعان باسقا قازاق (500 مىڭداي) اتامەكەنگە ورالۋعا، تىڭ جەرلەردى يگەرۋگە دايار وتىرعان ەكەن. بىراق، كەڭەس وكىمەتى قازاقستانعا قانداستاردى ەمەس، سلاۆيانداردى قاپتاتتى. سونىڭ كەسىرىنەن قازاقستاندا تۇراتىن قازاقتىڭ ۇلەس سالماعى 29 پايىزعا دەيىن تومەندەپ، ۇلتتىق دياسپورالاردىڭ سانى 130-دان اسىپ بارىپ جىعىلدى. ءسويتىپ، قازاقستان كەڭەس وكىمەتىنىڭ قولىمەن جاسالعان ۇلتتار لابوراتورياسىنا اينالدى.

«Abai.kz»