«قاندى قاڭتار كوتەرىلىسى» قازاق قوعامىنا تاۋەلسىز ەل اتانعان وتكەن  وتىز جىلعا باعا بەرۋدى تالاپ ەتتى. بۇل نازاربەۆتىڭ بيلىك جۇيەسىندەگى جەكە تۇلعالاردىڭ ساياسي ەڭبەگىن ساراپقا سالۋ دەگەندىك ەدى. 

وتىز جىلدىق ساياسي جۇيەدەگى تانىمال تۇلعالاردان ازاماتتىق قوعامنىڭ  اشىق، ەركىن تالداۋىنا شىققان العاشقى تۇلعا - بەكبولات تىلەۋحانوۆ بولدى. بەكبولاتتىڭ ازاماتتىق بولمىسىن تالداۋ - وتىز جىلدا قالىپتاسقان تۇلعالاردىڭ ازاماتتىق تۇلعاسىن تەرەڭ زەرتتەۋگە، ءادىل تاريحي باعا بەرۋگە باستايدى. اسىرەسە، تاريحي تۇلعالاردىڭ كوزى تىرىسىندە ساراپقا سالىنۋى ارعى دۇنيەدە تارازىعا ءتۇسىپ جازاسىن الادى دەگەنگە كونە بەرمەيتىن ازاماتتىق قوعام ءۇشىن كەرەك.

اۆتوريتارلىق جۇيەدە بيلىكتەگىلەر تۇپتەپ كەلگەندە ءبىر ادامنىڭ كومانداسى بولىپ تابىلادى. ن.نازاربەۆ كومانداسىنداعىلاردى ءۇش توپقا بولۋگە بولادى.

ءبىرىنشى توپتاعىلاردىڭ باستى ەرەكشەلىگى – ولاردا ءدىني كوزقاراس ءالسىز  نەمەسە جوق. نازارباەۆقا كوزسىز تابىناتىندار مەن باعىناتىندار. ەكىنشى توپتاعىلار نەگىزىنەن دىنشىلدەر. ءۇشىنشى  توپتاعىلار قۇدايدان دا قورقاتىن، ن.نازارباەۆقا شارتسىز باعىناتىندار. بۇلاردا ۇلتشىلدىق نىساي، دەموكراتيالىق سانا بار. جالپى بۇل ءۇش توپتىڭ ورىندارى بولەك بولعانىمەن ن.نازارباەۆ بيلىگىن ساقتاپ قالۋدا قوسقان ۇلەستەرى بىردەي كۇشتى.

ءبىرىنشى توپ پەن ءۇشىنشى توپ اقيقاتىنىڭ ولشەمى ن.نازاربەۆ. ەكىنشى توپ اقيقاتىنىڭ ولشەمى اللانىڭ  ءسوزى. الميساقتان بەرى ءدىن مەن بيلىك اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىك وسى باعىنۋ ءپاالساپاسىنان تۋىندايتىن. ءدىندى بيلىككە قىزمەت ەتتىرۋ ءۇشىن ءدىن ساياساتكەرلەرى ءتۇرلى  پاتۋالار شىعارعان ەدى. ءدىن يسلام تاريحىندا پاتشا قۇدايدىڭ جەردەگى كولەڭكەسى دەگەن ءپاتۋالار بولدى. وتكەن داۋىردە دارا بيلەۋشىلەردە ءوزىن قۇدايمىن دەپ جاريالاعاندار بولدى. قازاقستاندا تانىمال ءدىن ۇستازدارىنىڭ ءبىرى قايرات جولدىبايۇلى پاتشا قۇدايدىڭ جەردەگى كولەڭكەسى دەگەن ءسوزدىڭ قۇراندا، شاريعاتتا جوق  ەكەنىن ايتسا، باس مۋفتي ناۋرىزباي قاجى تاعانۇلى بۇل ايتىلىمدى تەرىستەمەيدى. زايىرلى دەموكراتيالىق قوعامدا تاپ-تازا ساياسي شەنەۋلىك بولعان بەكبولات تىلەۋحانوۆ بۇل جەردە باس مۋفتي جاقتا. بۇگىنگى داۋىردە قوعام زايىرلى مەملەكەت بيلىگىنە كوشتى. قازاقستاندا اۆتوريتارلىق رەجيم ۇستەمدىك ەتكەندىكتەن ءدىن نەگىزىنەن قالىپتاسقان ساياسي جۇيەنى قولداۋشى بولدى. ءدىن تۋرالى بۇلايشا توقتالۋىمىزدىڭ سەبەبى جالپى بەكبولاتتىڭ ازاماتتىق ۇستانىمىنىڭ وزەگى ءدىني قۇندىلىقتان  تۇرادى. بەكبولات تىلەۋحانوۆ ۇلتشىل. ونىڭ كوپ ايەل الۋى ايەل قۇمارلىق ەمەس. ءدىني كوزقاراسى مەن ۇلتشىلدىق يدەياسىنىڭ ايقىن كورىنىسى.

بەكبولاتتىڭ ەڭ باستى كەمشىلىگى ونىڭ دەموكراتيا تۋرالى ويلانبايتىندىعىندا. قازاق قوعامى 2005 جىلدىڭ باسىندا دەموكراتيانى تالاپ ەتكەن جاس تۇركىلەردىڭ ساياسي ساحاناعا شىعۋىمە ەكىگە  ءبولىندى. بەكبولاتتىڭ وسىناۋ ساتتە اشىق مالىمدەمە جاساپ، ن.نازارباەۆ جاققا شىعۋىنا دا ەڭ باستى سەبەپ ساناسىندا دەموكراتياعا ورىن جوقتىعىنان بولدى. بۇل ونىڭ دۇمشە دىنشىلدىگى ء(دىني  پايىمداردى اقىل تارازىسىنا سالىپ ويلانبايتىندار) مەن زاماناۋي ساياسي ءبىلىمىنىڭ ازدىعىنان  ەدى. بەكبولات دەموكراتيا دەگەننىڭ اللانىڭ ادامزاتقا بەرگەن ەڭ ۇلكەن سىيى ەكەنىن تۇسىنبەيدى. جاقىندا ول تۇركيادا نارتاي ارالبايعا بەرگەن سۇحباتىندا: «ادام تەك ناماز  وقىپ، قۇلشىلىق  ەتۋمەن عانا اللانىڭ سۇيىكتىسى بولا المايدى. اللا ول ءۇشىن پەندەسىن سىناققا سالادى»، - دەپ ايتتى. سىنالۋشىدا ەركىندىك بولماسا، ول قالاي جاۋاپكەرشىلىك ارقالايدى. تىلەۋحانوۆ ءدال وسى تۇيىنگە  اقىل سالىپ، ەركىن ويلانعىسى كەلمەيدى. اللا قۇدىرەتتىلىگى سوندا، ول پەندەسىنە ەركىندىك بەرۋدەن قورىقپايدى.

بەكبولاتتىڭ پاتشاعا قارسى شىعۋعا بولمايدى دەگەن ۇستانىمىنا يلانا المايسىڭ. ن.نازارباەۆقا قارسى شىقپاۋى اللانىڭ ايتقانىنا بويسىنعاندىق ەمەس. بەكبولاتتىڭ ن.نازارباەۆق بولعان  جەكە ادامي پوزيتسياسىن اقتاۋ امالى. بەكبولاتتىڭ ن.نازاربەۆقا قارسى تۇرۋ - تۇرماۋى اللانىڭ قۇزىرەتىندە ەمەس. بەكبولاتتىڭ ءوز قۇزىرەتىندە. اتالمىش بۇل سۇحباتتا بەكبولات ن.نازارباەۆتى ۇناتۋ تۇرعىسىنان پاتشا دەپ بىرنەشە رەت اتادى. 21 عاسىردا دەموكراتيالى ەلمىز دەگەن مەملەكەتتە تانىمال ساياسي تۇلعانىڭ پرەزيدەنتتى پاتشا دەپ اتاۋى كۇلكى تۋعىزادى. بۇل بەكبولاتتىڭ ساياسي ساناسى فەودالدىق تابىنۋشىلىق، ورتا عاسىرلىق سانادا قالعاندىعىن كورسەتەدى.

بەكبولات ۇلتشىل. ول ۇلتتىق ونەردىڭ جوقتاۋشىسى. قازاقتىڭ ۇلتتىق ونەرىن ناسيحاتتاۋدا ونىڭ ەڭبەگى ەلەۋلى. بىراق، ول وسى قازاقتاردىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن، سەنىم ارتىپ، ءۇمىت كۇتتىرەتىن ونەرى ارقىلى قالىپتاسقان سەنىم كاپيتالىن بيلىك ءۇشىن قىزمەت ەتتىردى. حالىقتىڭ سەنىمىمەن وينادى.

قازاقستاننىڭ قاي ازاماتى بولماسىن، اسىرەسە ەلىم، جەرىم دەپ جۇرگەندەردىڭ ازاماتتىعىن تارازىلايتىن ءۇش سۇراق بار. 2011 جىلى جاڭاوزەن قىرعىنىندا قايدا بولدىڭ، نە دەدىڭ؟ 2016 جىلعى جەر ساتۋعا قارسى حالىقتىق قوزعالىستا نە ايتتىڭ، كىمدى قولدادىڭ؟ «قاندى قاڭتار» كوتەرىلىسىنە قالاي قارايسىڭ؟

ءدىن يسلامدا ءبىر ادامدى جازىقسىز ءولتىرۋ ادامزاتتى ولتىرۋمەن بىردەي دەيتىن ءپاتۋا بار. يسلامعا بەرىك بەكبولاتتا وسى قاندى قىرعىندا ءۇن شىقتى ما؟ قازاق حالقى جەر انا، جەرىمىزدى شەتەلدىكتەرگە ساتپايمىز دەپ  شۋلاعاندا: «جەر انا دەسەڭدەر جەرگە دارەت سىندىرماڭدار»، - دەگەن سوزىمەن ەستە قالدى. پاتشاسىنا جالتاقتاپ، جانىن جەگەن شىن ءسوزىن ايتا المادى. «قاڭتار كوتەرىلىسى» ەزىلگەن حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىنان بولدى دەۋمەن بىرگە، دەموكراتيانى سۋقانى سۇيمەيتىن پالەڭ بيلىكتى جامانداعاندار سەبەپ بولدى دەپ قويادى. بۇدان ءبىز بەكبولاتتىڭ ادامي بولمىسىن تولىق كورە الامىز.

بەكبولاتتىڭ ازاماتتىق تۇلعاسىنىڭ بۇلاي قالىپتاسۋىنىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بار. ول تابيعاتىنا بىتكەن دارىنىمە ونەر قۋدى. داۋىسقا بىتكەن دارىنى قۇنىتتاپ، ءبىلىم قۋعا جار بەرمەدى. ءبىلىمدى قازاقتىڭ داستۇرىنەن، تاريحىنان عانا الدى. تۇپتەپ كەلگەندە جالاڭ ونەر يەسى بولىپ قالىپتاستى. شەشەن ءتىلى بولدى. بۇل ونىڭ كوپ جەردە ءبىلىمدى كورىنۋىنە سەبەپ بولدى. ەڭ كۇشتى قۇدىرەتكە ارقا سۇيەۋ دە ءوزىن كۇشتى سەزىندىردى. بۇنداي سيتۋاتسيا وعان ءوزىن ءبارىن بىلەتىن ادام ساناتىندا ساناۋعا اكەلدى. بىراق ءبىر قوعام قايراتكەرى، ساياساتكەر بولۋ ءۇشىن جالاڭ ءدىني ءبىلىم مەن جالاڭ ونەر يەسى بولۋ زايىرلى مەملەكەتتە جەتكىلىكسىز ەكەندىگى بەلگىلى. بۇنداي جەتەرسىزدىك بەكبولاتتىاقىرى تۇيىققا تىرەدى. ساناسىن داعدارىس جايلاي باستادى. ءوزى ەرگەن  ساياسي جۇيەنىڭ  قازاق قوعامىن قايدا اپارا جاتقانىن ۋاقىت وتە كەلە سەزدى. بالشىققا باتىپ بارا جاتقانىن تۇسىنە باستادى. بۇل دۇنيەدە ءوزىن قۇتقارا العانىمەن، ونسىزدا ادام اقىلى جەتپەيتىن باقي دۇنيەدەگى سۇراقتان قالاي قۇتىلاتىنىنا اقىلى جەتپەدى. جاس ۇلعايدى. كەنەتقاتتى  اۋىردى. بۇل اۋرۋ وعان ءولىم ەسىگىن كورسەتتى. بۇل ونىڭ اۋزىمەن ۇنەمى ايتقانمەن تۇپكى ساناسىندا بۇلىڭعىرلانا باستاعان باقيلىق ساناسىن قاتتى ءتۇرتتى. ول شۇعىل وياندى. شۇعىل شەشىم جاسادى. لاستانعان ساياساتتان بەزدى. دەپۋتاتتىقتى قازاق حالقى ءۇشىن قىزىمەت ەتەتىن تريبۋنال دەپ كەلگەن ول دەپۋتاتتىقتان قاشتى.

بەكبولات تىلەۋحانوۆ ونەرىمەن قازاق حالقىنا قىزمەت ەتتى. مويىنداۋ كەرەك. وندا قازىر تەك حالقىنىڭ الدىندا ايتىپ بۇلدانا الاتىن ونەرى عانا قالدى. بۇنى ءوزى دە اشىق مويىنداپ وتىر.

قازاق قوعامىن تەك دەموكراتيا عانا قۇتقارادى. سوندىقتان ساياساتقا ارالاساتىن ءار قازاق ۋينستون  چەرچيلدىڭ: «دەموكراتيا جاقسى نارسە ەمەس، بىراق ادامزات قوعامى دەموكراتيادان باسقا ادامزاتتى قۇتقاراتىن نارسە ويلاپ تاپقان جوق»، - دەگەن ءسوزىن تورىنە جازىپ، ءىلىپ قويۋى كەرەك.

ەسكەرتۋ: ماتاريالدىڭ مازمۇنى رەداكتسيا ۇستانىمىن بىلدىرمەيدى. Abai.kz ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر الماستىرۋعا قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتى قۇقىلى.

اعىباي اكبارۇلى

Abai.kz