(ماعجانعا اراشا تۇسكەندەر تۋرالى)

ماعجانتانۋدىڭ ۇزىن كوشىنىڭ باسىندا الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان تۇرعانىن ايتۋ پارىز.

«وسىنداي اقىنى بار، ءبىر جەردە تىزە قوسىپ وتىرعان بەس ميلليون قازاقتىڭ ءتىلى قالاي جوق بولادى», دەپ تەبىرەنەدى. 20 جاستاعى اقىنعا  الەكەڭ 1913 جىلى-اق وسىنداي باعا بەرگەن.

ماعجاننىڭ ۇستازى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ. ماعجان «ويان، قازاقتى» قولجازبا كۇيىندە كورگەن. وسى قىزىلجاردا تۋعان تۇڭعىش قازاق رومانى «باقىتسىز جامالدىڭ» جارىققا كەلۋىنە شاكىرت ماعجان كۋا.

ماعجاننىڭ شىعارماشىلىق ءومىربايانىنىڭ دا تولىق، شىن عىلىمي تۇرعىدا جاسالاتىن كۇنى دە الىس ەمەس شىعار. سماعۇل سادۋاقاسوۆ ايتىپ، ەل  اۋزىندا قاناتتى سوزگە اينالعان: «ماعجان – قازاق جاستارى وي-ساناسىنىڭ ءامىرشىسى» دەگەن باعانىڭ ءتۇپ-تامىرى، «مەن جاستارعا سەنەمىن» ولەڭىندە جاتىر.

ۇلكەن تەبىرەنىسپەن، جان تولقىنىنىڭ قۋاتىنان تۋعان بۇل جولدار قازىر دە، بۇدان بىلاي دا «مەن قازاق ۇلانىمىن!» دەگەن ءاربىر جاستىڭ جۇرەگىنە جول تاۋىپ، بۋىرقانعان قۇلشىنىس تۋعىزارىنا ءسوز جوق. ءانۇران، شاقىرۋ، دابىل سيپاتىندا قايتا-قايتا «مەن جاستارعا سەنەمىن!» دەپ كەلىپ وتىراتىن تەگەرۋىندى شۋماقتار كوكىرەگىندە ءسال عانا شوعى بار جاس سانانى جالىنداتاتىن ارىنى كۇشتى كورىك ەدى.

ماعجان ءومىرىنىڭ اسا ءبىر شيەلەنىستى كەزەڭى 1922 جىلى-اق  باستالدى.

«جاۋ» دەگەن – جاۋدىڭ جالاسى،
ءادىل بولساڭ، ءومىرىمدى
اقتارىپ ءادىل قاراشى.
وتىز جىل ءومىر بويىندا،
جازعانىمدى جايىپ ساپ،
ەكى جار عىپ ساناشى.

ماعجاننىڭ جازىعى – جاڭا عاسىردىڭ كوك جيەگىنەن زور اقىندىق قۋاتپەن جارق ەتىپ كورىنۋى ەدى. ماعجان تۇرعاندا، ونىڭ ولەڭى ەل قۇلاعىندا جۇرگەندە اقىنمىن دەپ، ولەڭ جازامىن دەپ قاعاز شيمايلاۋ اركىمگە وڭاي بولماعان. بۇل اقىننىڭ مىسى وزگە ولەڭشىلەردى باسىپ كەتتى، ونەردىڭ تورەسى ۇلى مارتەبەلى پوەزيا تورىنە ماعجاندى اتتاپ قانا وتۋگە بولاتىن ەدى،  اقىندىقتىڭ دارەجەسىن ماعجاننان اسىرۋ كەرەك ەدى. مىنە، جالا قايدان، جالاقورلار كىم؟ جاۋابىن وسى سەبەپتەن ىزدەڭىزدەر! ستالين دە ەمەس، كومپارتيا دا ەمەس، ءوز قازاعىمىز، ءوز اقىندارىمىز.

ول ۇلتشىل ەدى. ونىسىنا جازىقتى دا ەمەس. سەبەبى، احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتقانداي: «قۇل بولعان حالىقتان تۋىپ، قۇلدىقتىڭ قورلىق-زورلىعىن كورىپ وتىرىپ، قازاق قالام قايراتكەرلەرى قالامىن ۇلتىنىڭ اۋىرىن جەڭىلدەتۋ، اۋرۋىن ازايتۋ جولىنا جۇمساماسقا مۇمكىن ەمەس». البەتتە، كوزى جاڭا اشىلىپ كەلە جاتقان قازاق زيالىلارى، سولاردىڭ ىشىندە، مىسالى، ماعجان جۇمابايۇلى سياقتى دارىن يەلەرى، ەستيارلارى  سىرى بەيمالىم، شىن-وتىرىگى كۇماندى «پرولەتاريات ديكتاتۋراسىن» اياق-قولىن كوتەرىپ قولداۋى كەرەك پە ەدى؟ قۇلدىقتان جاڭا بوساعان قازاق حالقىنىڭ مۇڭىن جوقتاۋى كەرەك پە ەدى؟ بۇگىنگى ۇرپاققا ءبىز وسىنى اشىپ ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك.

ماعجان ءوز حالقىنىڭ ەل بولىپ، ەركىن دامۋىن اڭسادى. ونىڭ شىعارمالارىنىڭ سارا تاقىرىبى – قازاق  ۇلتىنىڭ مۇددەسى، جىرلاعانى – قازاق مۇڭى. ول بۇل تاقىرىپتى جىرلاپ قانا قويعان جوق، بۇكىل دارىنى مەن ونەرىن سالىپ سول تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستى. تۋعان حالقىنىڭ بوستاندىققا شىعۋ جولىن كورسەتەدى. سول ءۇشىن مەرت بولدى. «ويان، قازاق!» دەپ جار سالعان ۇستازى مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا ءۇن قوستى.

ال، بيلىككە كەڭەس وكىمەتى كەلىپ، الاش كوسەمدەرىنىڭ ارقاسىندا قازاقستان اۆتونوميالى رەسپۋبليكا دارەجەسىندە وتاۋ تىككەندە: «الاش ەلىنىڭ بوستاندىعى ەشبىر ۋاقىت الاش مىرزاسىنىڭ ياكي ءبىرلى-جارىم «جولداستىڭ»  بوستاندىعى ەمەس. بوستاندىق ەلدىكى! اۆتونوميا ەلدىكى!

اۆتونوميا جولىندا مالدى، باستى قۇربان قىلدىم،- دەپ قازاق وقىعاندارىنىڭ قايسىنىڭ بولسا دا ايتۋعا حاقىسى جوق...

«ايازدى كۇنى اينالعان،

بۇلتتى كۇنى تولعانعان، قۇرىعىن نايزاداي تايانعان، قۋ تولاعاي جاستانعان» ەر قازاقتىڭ اۆتونومياسى، بۇل!»،-دەپ سوناۋ 1921 جىلدىڭ قاڭتارىندا جار سالعان ماعجان بولاتىن. مىنە، وسىنى ايتۋىمىز كەرەك بۇگىنگى ۇرپاققا.

«اۆتونوميا كىمدىكى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىپ: «بۇل اۆتونوميا سەنىكى ەمەس، مەنىكى»  دەگەن ۇنامسىز سوزدەردى ءالى ەستۋگە بولادى. كەشە، 17-18-19 جىلداردا «اۆتونوميا» دەپ، اتقا مىنگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرازى قازىر اۆتونومياعا ءۇمىتسىز، سالقىن قارايدى. كىرىسكىسى كەلمەيدى. «تىلەگەنىڭ وسى ەمەس پە، نەگە كىرىسپەيسىڭ؟» دەسەڭ، «بۇل – بىزدىكى ەمەس، «جولداستىكى» (ساۋاتى از «كوممۋنيست-بەلسەندى» دەگەن ماعىنادا. -ز.ت.) دەگەندەي. قازىرگى ءحالدىڭ قوجاسى كەيبىر جولداسقا  جولىقساڭ: «اۆتونوميا – مەنىكى، مەن بولماعان كىسى اۋلاق ءجۇرسىن»، دەگەندەي. مۇنىڭ اتى – ۇعىسپاۋ، ۇقپاۋ عوي».

ياعني، ماعجان كەيبىر شولاق بەلسەندىلەر سياقتى اۆتونوميا كورپەسىن وزىنە تارتپاي، بۇل اۆتونوميانىڭ تاعدىرى ۇلت تاعدىرىمەن، بىرنەشە عاسىر ەزگىدە بولعان قالىڭ قازاقتىڭ تاعدىرىمەن بايلانىستى دەپ ەسەپتەيدى. سوندىقتان: «الاش ەلىنىڭ بوستاندىعى ەشبىر ۋاقىت الاش مىرزاسىنىڭ، ياكي ءبىرلى-جارىم «جولداستىڭ» بوستاندىعى ەمەس. بوستاندىق ەلدىكى! اۆتونوميا ەلدىكى! اۆتونوميا جولىندا مالدى، باستى قۇربان قىلدىم دەپ، قازاق وقىعاندارىنىڭ قايسىسىنىڭ بولسا دا ايتۋعا قاقى جوق!»، دەپ قاتتى ايتۋعا ءماجبۇر بولعان. ۇلكەن دە، كىشى دە ءوزىنىڭ بوي قۋاتى مەن وي قۋاتىن قازاق مەملەكەتتىگىن نىعايتۋعا جۇمساۋى قاجەتتىگىن جان-جۇرەگىمەن سەزىنگەن كۇرەسكەر عانا وسىلاي جازا الادى.

احمەت بايتۇرسىنوۆ كەزىندە ۇكىمەت باسىنداعى بولشەۆيكتەردىڭ  كوسەمى ۆ. لەنينگە ارنايى حات جازىپ، قازاق دالاسىنداعى ساياسي جاعدايدى تۇسىندىرمەك بولعانى ءمالىم:

«...قازىرگى ۋاقىتتا كەز كەلگەن ادام ءوزىن كوممۋنيست دەپ اتايدى. ولارعا ءۇڭىلىپ قارامايىنشا، كەرەمەتتىڭ كۇشىمەن ءبارى كوممۋنيستەرگە اينالعان ەكەن دەپ ويلايسىڭ. بىراق، كەرەمەت تەك ەرتەگىلەردە بولادى، ال ءپاني جالعاندا ونداي بولمايدى» سوندىقتان، احاڭ: «قازاق ولكەسىن باسقارۋعا اتى عانا كوممۋنيست ەمەس، ناعىز يدەيالىق كوممۋنيستەر مەن حالىق سەنىمىنە يە بولعان ۇلت زيالىلارىنان شىققان، سىننان وتكەن يدەيالىق قىزمەتكەرلەر قويىلسىن...» دەپ كورەگەندىكپەن بولجادى. بىراق، ۇلت ۇستازىنىڭ ۇسىنىسى قابىلدانبادى، «تابى بولەك» زيالىلىردى قۇرتۋ ناۋقانى جالعاسا بەردى...

«بىزدە ماعجان جۇماباەۆ دەگەن اقىن جۇمىس ىستەيدى»، دەپ 1925 جىلى  ءستاليننىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەنىن ءسابيت مۇقانوۆ ايتادى. وسى ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ اقيقاتىنا جەتىپ،   ماعجان كرەملدە، ورتالىق كوميتەتتە جۇمىس ىستەگەن بە؟  نەمەسە، كوممۋنيستىك ۋنۆەرستيتەتتە وقىتۋشى-لەكتور بولىپ  جۇمىس ىستەپ، جالاقى العان ماعجان جۇماباەۆتىڭ  لەنين ەڭبەكتەرىن ورىسشادان قازاقشاعا اۋدارعانى  تۋرالى نە بىلەمىز؟ دەگەن ماسەلەنى بايىپتاپ تەكسەرمەي، اقىننىڭ ءومىر-دەرەكتەرىنە قوسقاندا، ەسىل ەر ءتىرى قالار ما ەدى، قايتەر ەدى؟! بولجاۋ قيىن...

«ماعجان جۇماباي نەگە اقتالمايدى؟» ىزدەۋ سالىپ، ايەلى زىليقا كەڭەس پاتشاسى حرۋششەۆكە حات جازدى; قارت كوممۋنيست، اشىمبەك بەكتاسوۆ قاريا ماسكەۋ مەن  جوعارى پارتيا مەكەمەلەرىنە، پارتيا سەزدەرىنە ءوتىنىش جولدادى، سول ءۇشىن زەينەتتە جۇرگەن كوممۋنيسكە قاتاڭ سوگىس بەرىلدى; قايروللا ماحمۋدوۆ، بەيسەنباي كەنجەباەۆ، تەمىرعالي نۇرتازين سىندى پروفەسسورلار، تاحاۋي اقتانوۆ،  ءانۋار ءالىمجانوۆ، يۆان شۋحوۆ، الەكسادر جوۆتيس سياقتى جازۋشىلار كازگۋ-دە ارنايى جينالىس وتكىزىپ، قاسقايىپ وتىرىپ، «ماعجان اقتالسىن!» دەپ قاۋلى قابىلداپ، ورتالىق كوميتەتكە جولدادى. ۇلكەن قايراتكەر ءىلياس وماروۆ ماعجاندى قولداعانى  ءۇشىن ءوزىنىڭ تۋعان پارتياسىنان تاياق جەدى.

قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە   قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ اتىنان، سول كەزدەگى حاتشىسى ءابدىلدا تاجىباەۆ قول قويىپ، قاعاز ءتۇسىردى. وسى قۇجاتقا تابىنىپ، تەرگەۋشى مۇقاەۆ، 1938 جىلى اتىلىپ كەتكەن ماعجان اقىننىڭ   شەت  ەلدىڭ، جاپوننىڭ بارلاۋ قىزمەتىمەن  بايلانىسى تۋرالى ايىپ بەكىتىلمسە دە، ادەبي مۇراسى تۋرالى 1960 جىلعى 11 ماۋسىم كۇنى مىناداي قياناتتى قورىتىندى جاسادى. ماعجان مۇراسى  تاعى 28 جىل تۇنشىقتى، ەسىمىن اتاۋعا تيىم سالىندى.

«وسى ءىس بويىنشا قازاقستان جازۋشىلار وداعى: «...ونىڭ اقىندىق مۇراسى، تۇتاس العاندا، يدەيالىق ۇستانىمى جاعىنان ۇلتشىل-بۋجۋزياشىل، ولاي بولسا كونتررەۆوليۋتسيالىق سيپاتتا... جۇماباەۆ ادەبيەت ولكەسىنە ناعىز دەكادەنتشىل، قازاقتىڭ جاس بۋرجۋازياسىنىڭ يدەولوگى بولىپ كەلدى...»

وسى  قاعاز جازىلعاننان كەيىن، باس-اياعى 16 كۇن دەگەندە، ماعجان اقتالدى. (جازىعى جوق دەپ اقتاعان قازاقستان سوتى ەمەس،  1960 جىلعى 29 ماۋسىمدا،تۇركىستان اسكەري وكرۋگىنىڭ پروكۋرورى پاسترەۆيچتىڭ نارازىلىعى نەگىزىندە، اسكەري تريبۋنالدىڭ 8 تامىزداعى شەشىمىمەن.-ز.ت.) «بۇرىن تاعىلعان ايىپ بويىنشا جازاسىن تولىق وتەگەن، ودان باسقا جازا تاعايىندايتىن نەگىز جوق، «جاپون شپيونى بولدىم دەگەنى جالعان، سوۆەت قۇجاتتارىندا ونداي دەرەك جوق» ەكەن.

اقتالعانىنا قاراماستان، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسىنا 1968 جىلى ء(ماجىلىستى ەكىنشى حاتشى ۆ.تيتوۆ باسقارعان) سوندا دا ماعجاننىڭ ەسىمىن اتاۋعا تيىم سالىندى، سەبەبى «سوت جۇزىندە اقتالعانىمەن، مورالدىق تۇرعىدا (!) اقتالماپتى. كىم اقتاماپتى؟ جازۋشىلار وداعى ما؟ قازاق حالقى ما؟ اتى اتالماي، جارىق دۇنيەگە كوتەرىلىپ كەلە جاتقان باسىنان تەۋىپ، قايران بوزداق كورگە قايتا كومىلدى.

«ليتەراتۋرنايا گازەتانىڭ» قازاقستانداعى ءتىلشىسى ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ ماعجان جۇمابايدىڭ 70 جىلدىعىنا ارناپ 1963 جازعان ماقالاسىن جانە ورىسشاعا اۋدارىلعان ەكى ولەڭىنىڭ قولجازباسىن  ماسكەۋدەگى ارحيۆتەن تاپتىق. «قالاي دا باستىرا كورىڭىزدەر، ماعجان جۇماباەۆتى بۇكىل تۇركى تىلدەس رەسپۋبليكالار قۇرمەتتەيدى، گازەتىمىزدىڭ تارالىمى كوبەيەدى»، دەپ اۆتوردىڭ جالىنا جازعان حاتى دا جاتىر.

1982 جىلعى قازاندا «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالى   قويلىباي باقسى تۋرالى  اڭىزدى العىسوز جازىپ  جاريالاعانى ءۇشىن الاشوردا قايراتكەرى م. جۇماباەۆتى دارىپتەدى دەپ رەداكتور بەيبىت قويشىباەۆقا قىلمىسقا بەرگىسىز جالا جابىلدى. ارىپتەستەرى: «ءبىزدىڭ پارتيا ءۇشىن جۇماباەۆ اقتال­ماعان. جانە بۇل الاشورداشى ەشقاشاندا اقتالمايدى» دەپ كەسىمدى ۇكىم شىعارعانىنا كۋا بولدىق.   بەيبىت قۇرداسىمىز ادىلەت ىزدەپ، د. ا.قوناەۆقا شاعىندى. ماعجان جۇماباەۆ تاعدىرىن ارقاۋ ەتىپ، 1983 جىلى 27 اقپاندا سوۆەت وداعىنىڭ  ءبىرىنشى باسشىسى يۋ. ۆ. اندروپوۆتىڭ اتىنا جازعان حاتىنا ەكى رەت جازىقسىز قۋدالانىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ماعجان اقىننىڭ  تاعدىرىن ارقاۋ ەتەدى. حاتتا مىناداي سوزدەر بار ەدى:

«ۆ 1960 گ. ەگو رەابيليتيروۆالي. م. جۋماباەۆا سچيتايۋت پوەتيچەسكيم موستوم مەجدۋ اباەم ي سوۆرەمەننوي سوۆەتسكوي كازاحسكوي پوەزيەي. تەم نە مەنەە، تۆورچەستۆو م. جۋماباەۆا ناحوديتسيا پود فاكتيچەسكيم زاپرەتوم. ا س ۆىسوت سەگودنياش­نەگو دنيا موجنو ي نادو زاپولنيت پروبەل ۆ يستوري كازاح­سكوي ليتەراتۋرى، ۆەرنۋت نەزاسلۋجەننو زابىتىە يمەنا ي نە دات پوۆودا كريۆوتولكام، – ك ەتيم مىسليام ناتالكيۆايۋت پو­لوجەنيا و ۆنيماتەلنوم وتنوشەني ك ناتسيونالنوي كۋل­تۋرە، ۆىسكازاننىە ۆامي، يۋري ۆلاديميروۆيچ، ۆ دوكلادە «شەستدەسيات لەت سسسر»...

اقىرى ماعجان اتامىز ارامىزعا ورالدى، ونىڭ شىعارمالارى تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ اڭساعان ارمانىنداي ۇرپاقتارىنىڭ اۋزىندا.

ماعجاننىڭ ەسىمىن اقتاپ الۋ ءۇشىن كۇرەسكەندەردىڭ ەرلىگى تۋرالى ءبىراز مىسال كەلتىردىم. جاستار ءبىلسىن، ەلىكتەۋگە، ۇقساۋعا تۇرارلىق اتالارىڭ بولعان، قازىر دە بار شىعار. شىندىق، ادىلدىك ءۇشىن جان پيدا بولسا، ارمانىڭ جوق.  ۇرپعىڭ ۇمىتپايدى. مۇنداي كوزسىز ىستەردى ەرلىك دەيدى.ەرلىك دەيدى. ال. ەرلىك جاساۋ ءۇشىن سوعىس كەرەگى جوق، ادىلەت ءۇشىن كۇرەستىڭ ءاربىر مىسالى ەرلىككە بەرگىسىز.

زارقىن تايشىباي,

م. قوزىباەۆ اتىنداعى سولتۇستىك قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

قىزىلجار قالاسى

Abai.kz