استانادا ازياداعى ءوزارا ىقپالداستىق جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەستىڭ VI ءسامميتى ءوتتى. حالىقارالىق فورۋمعا اوسشك مەملەكەتتەرى مەن ۇكىمەتتەرىنىڭ باسشىلارى قاتىستى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ جيىندى اشىپ، قاتىسۋشى مەملەكەتتەردىڭ كوشباسشىلارىنا كەلگەندەرى ءۇشىن العىسىن ءبىلدىردى.

«بيىل وسى كەڭەستى شاقىرۋ تۋرالى باستامانىڭ كوتەرىلگەنىنە 30 جىل تولدى. وسى كەزەڭ ىشىندە بۇل جيىن كوپجاقتى ىنتىماقتاستىق تۇعىرىنا جانە زاماناۋي ديپلوماتيانىڭ حالىقارالىق ينستيتۋتىنا اينالدى. كەڭەسكە 1999 جىلى 15 مەملەكەت مۇشە بولسا، قازىر ولاردىڭ سانى 28-گە جەتتى. بۇل، شىن مانىندە، فورۋمنىڭ ازيا ەلدەرى جانە جالپى الەم قاۋىمداستىعى الدىنداعى بەدەلى ارتا تۇسكەنىن كورسەتەدى. ءبىز كۋۆەيتتىڭ كەڭەسكە مۇشە بولىپ، قاتارىمىزعا قوسىلعانىنا وتە قۋانىشتىمىز»، - دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.

سامميتكە جينالعان مەملەكەتتەر باسشىلارى نە تۋرالى ايتتى؟

رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين:

«وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ايماق ءۇشىن قاۋىپسىزدىكتىڭ ەڭ وتكىر سىن-قاتەرلەرىنىڭ ءبىرى اۋعانستان بولىپ قالا بەرەدى. ارىپتەستەر بۇگىن بۇل تۋرالى ايتقان بولاتىن. بۇل ەل اقش پەن ناتو-نىڭ 20 جىلدان استام اسكەري قاتىسۋىنان، ولاردىڭ ساياساتىنىڭ ساتسىزدىگىنەن كەيىن تەرروريستىك قاۋىپ-قاتەردى وزدىگىمەن شەشە المادى. ءبىز اۋعان حالقىنا وككۋپاتسيا جىلدارىندا كەلتىرىلگەن زالالدىڭ ورنىن تولتىرۋعا جانە زاڭسىز بۇعاتتالعان اۋعان قاراجاتىن قايتا قالىپقا كەلتىرۋگە شاقىرامىز.

رەسەي ازيانىڭ دامۋى مەن وركەندەۋىن، سونداي-اق وسى وڭىردە ەكونوميكالىق بايلانىستار قۇرىلعانىن قولدايدى رەسەي فەدەراتسياسى تەڭ قۇقىلى بولىنبەس قاۋىپسىزدىكتى قۇرۋ ءۇشىن بارلىعىن جاساپ جاتىر. رەسەي تاۋارلاردى جەتكىزۋ تىزبەگىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن بارلىق كەدەرگىلەردى جويۋدى جاقتايدى»، - دەدى.

ۆلاديمير پۋتين اوسشك VI سامميتىندە الەمدىك قارجى جۇيەسىنىڭ جۇمىس پرينتسيپتەرىن قايتا قاراۋدى ۇسىندى. ول ازيا ەلدەرىن ءوزارا ەسەپ ايىرىسۋ كەزىندە ۇلتتىق ۆاليۋتالاردى پايدالانۋعا شاقىردى.

تاجىكستان پرەزيدەنتى ەمومالي راحمون:

«رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى ايماقتا تۋىنداعان ماسەلەلەردى ءتىزىپ شىقتى، ونىڭ ىشىندە اۋعانستان اۋماعىنداعى كۇردەلى جاعداي، تەرروريزم قاۋپى، ەكونوميكالىق قيىندىقتار بار.

ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ ايتۋىنشا، ايماققا اشتىق پەن الەۋمەتتىك كۇيزەلىس قاۋپى ءتونىپ تۇر. ول رەسەي ساۋدا تىزبەكتەرىنىڭ قالىپتى جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن بارلىق جاساندى كەدەرگىلەردى جويۋدى جاقتايتىنىن ايتتى»، - دەدى.

بەلارۋس پرەزيدەنتى الەكساندر لۋكاشەنكو:

«كسرو قۇلاعاننان كەيىن باتىس الەمدىك قاۋىپسىزدىكتىڭ كەپىلى بولا المادى… ءبىزدىڭ باستامالارىمىز بولىنبەيتىن، جان-جاقتى قامتىعان قاۋىپسىزدىك ارحيتەكتۋراسىن قۇرۋعا باعىتتالعان. ۇقشۇ، شىۇ جانە اوسشك سەكىلدى بىرلەستىكتەردىڭ ىنتىماقتاستىعىن كەڭەيتۋ ەۋرازيالىق كەڭىستىكتى تابىستى دامىتۋدىڭ جانە وسى ۇيىمدارعا ەنگەن مەملەكەتتەردىڭ قاۋىپسىزدىگىن نىعايتۋدىڭ مىقتى ىرگەتاسى بولا الادى. ءبىز ىنتىماقتاستىعىمىزدى دامىتا وتىرىپ، باقىلاۋ جانە تەپە-تەڭدىك جۇيەسى وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىندا قالانعان، قازىر قابىرعاسى سوگىلىپ بارا جاتقان ەۋروپالىق ايماققا ۇلگى بولامىز»، - دەدى.

الەكساندر لۋكاشەنكونىڭ ايتۋىنشا، 2022 جىلى بىرقاتار ەلدەردىڭ بىرلەسكەن كۇشىنىڭ ارقاسىندا قازاقستاندا بەيبىتشىلىك ساقتالىپ، ۋكراينا ستسەناريىنىڭ الدىن العان.

تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعان:

«ۋكرايناداعى داعدارىس ايماقتىق جانە جاھاندىق دەڭگەيدە اسەرىن تيگىزىپ وتىر. ديپلوماتيالىق جولمەن بەيبىتشىلىككە قول جەتكىزۋگە بولادى. سوعىستا جەڭىمپاز بولمايدى… قارا تەڭىز ارقىلى ۋكراين استىعىن ەكسپورتتاۋ تۋرالى ىستامبۇل كەلىسىمى جانە وتكەن ايدا تۇتقىندار الماسۋ – وسى باعىتتاعى ەلەۋلى جەتىستىكتىڭ ءبىرى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – وسى قارقىنىمىزبەن ەش قيىندىققا قاراماي قانتوگىستى مۇمكىندىگىنشە تەزىرەك توقتاتۋ»، - دەدى ول.

تۇركيا باسشىسى سونداي-اق جاھاندىق قاۋىپسىزدىك ارحيتەكتۋراسى نەعۇرلىم ءادىل تۇسىنىك نەگىزىندە قالىپتاسۋى ءتيىس ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

قحر توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ۆان تسيشان:

«اشىقتىق پەن ينكليۋزيۆتىلىك العا باستىرادى، ال وقشاۋلانۋ ارتتا قالدىرادى. قازىرگى الەم عاسىرلار بويى بولماعان تەكتونيكالىق وزگەرىستەردى باستان كەشۋدە. حالىقارالىق جاعداي بارعان سايىن بولجاۋعا كەلمەي بارادى. اوسشك بارلىق قاتىسۋشى ەلدەردىڭ كۇش-جىگەرىن سىن-تەگەۋرىندەرگە قارسى ارەكەت جاساۋعا بىرىكتىرۋى ءتيىس. ازياداعى بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ وتە ماڭىزدى. كەلىسپەۋشىلىكتەر مەن قايشىلىقتاردى جەڭىپ، قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ كەرەك»، - دەدى ول.

ول ءوزارا تيىمدىلىك نەگىزىندە ازيا ەلدەرىنىڭ وركەندەۋىنە جاردەمدەسۋگە، «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسى اياسىنداعى ارىپتەستىكتى تەرەڭدەتۋگە، جان-جاقتى ءوزارا بايلانىس پەن وڭىرلىك ينتەگراتسيانى ىلگەرىلەتۋگە شاقىردى.

وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزەەۆ:

«دۇنيەجۇزىلىك ازىق-تۇلىك ۇيىمىنىڭ باعالاۋى بويىنشا، اشتىقتان زارداپ شەگەتىن پلانەتا حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى ازيادا تۇرادى. سونىمەن قاتار، ءدال وسى ەلدەر الەمدەگى جەتەكشى ازىق-تۇلىك وندىرۋشىلەر بولىپ تابىلادى. وسىعان بايلانىستى بۇگىنگى تاڭدا كەلەسى باعىتتار بويىنشا جاڭا تاسىلدەر قاجەت:

- ازىق-تۇلىك ءوندىرىسىنىڭ تۇراقتى سحەمالارىن جانە ونى جەتكىزۋدىڭ وڭتايلى تىزبەكتەرىن قالىپتاستىرۋ;

- وڭىرىشىلىك ساۋدانىڭ ءوسۋى ءۇشىن تەحنيكالىق رەگلامەنتتەردى ۇيلەستىرۋ;

- ازياداعى ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى مونيتورينگىنىڭ تۇتاس جۇيەسىن قۇرۋ»، - دەدى ول.

شاۆكات ميرزەەۆ «قازىرگى زامانعى سىن-قاتەرلەردى ءتيىمدى ەڭسەرۋ تەك ديالوگ ارقىلى، ءبىر-ءبىرىنىڭ مۇددەلەرىن ەسكەرۋ جانە حالىقارالىق قۇقىقتىڭ جالپىعا بىردەي تانىلعان نورمالارىن ساقتاۋ ارقىلى عانا مۇمكىن بولاتىنىن» ايتتى.

سونداي-اق، ميرزيەەۆ قازاقستاننىڭ اوسشك-گە توراعالىعىن 2024 جىلعا دەيىن جالعاستىرۋ نيەتىن قولدادى.

قىرعىزستان پرەزيدەنتى سادىر جاپاروۆ:

«قىرعىزستان رەسپۋبليكاسى وڭىرلىك ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋ جونىندەگى باستامالاردى قولدايدى. ءبىز كۋۆەيت مەملەكەتىنىڭ ءبىزدىڭ كەڭەسكە قوسىلۋ تۋرالى شەشىمىن قۇپتايمىز. بۇگىنگى تاڭدا ءداستۇرلى سىن-قاتەرلەر مەن قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى جاڭا گيبريدتى فورمالارعا اۋىسىپ جاتىر. پاندەميانىڭ اسەرىنەن ءالى تولىق قالپىنا كەلە الماعان الەمدىك ەكونوميكا قازىر جاڭا كۇيزەلىستەرگە ۇشىراۋدا. جاھاندىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى ءبىزدى سەنىمدى ءارى تەرەڭ ىنتىماقتاستىق قۇرۋعا جەتەلەيدى”، - دەدى ول.

يران پرەزيدەنتى يبراحيم رايسي:

«جاڭا ازيا ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىككە قاتىستى سىن – قاتەرلەرگە قارسى ءساتتى كۇرەسەتىن جاڭا مودەلدەردى قۇرۋ ءۇشىن ىنتىماقتاستىقتى قاجەت ەتەدى»، - دەدى ول.

يران پرەزيدەنتى ناتو-نىڭ كەڭەيۋى ايماققا قاۋىپ توندىرەدى دەپ ەسەپتەيدى. ول يران اقش-تىڭ ايتارلىقتاي سانكتسيالىق قىسىمىن كورىپ وتىرعانىن ايتتى. سونداي-اق يراننىڭ اسكەري قاقتىعىستار، تەرروريستىك قاۋىپ سياقتى سىناقتاردى باستان وتكىزۋگە ءماجبۇر ەكەنىن جەتكىزدى.

پالەستينا پرەزيدەنتى ماحمۋد ابباس:

«پالەستينا حالقى باستان كەشكەن بارلىق قايعىلى وقيعالارعا قاراماستان، ءبىز ەكى مەملەكەتتىڭ ۇستانىمدارى نەگىزىندە يزرايلمەن كەلىسىمدەر جاسادىق. ءبىز يزرايلمەن جاسالعان كەلىسىمدەردى بەرىك ۇستانامىز.

ول پالەستينانىڭ «يزرايل وككۋپاتسياسىنان قۇتىلۋ» جانە شىعىس يەرۋساليمدى استانا رەتىندە قالپىنا كەلتىرۋ نيەتى بارىن ايتتى.

«ءبىز ۇستانىمدارىن قۇرمەتتەيتىن بارلىق ەل پالەستينا حالقىنىڭ بوستاندىق پەن تاۋەلسىزدىك الۋ قۇقىعىن قولدايتىنىنا سەنىمدىمىز»، - دەدى پالەستينا باسشىسى.

ازەربايجان پرەزيدەنتى يلحام اليەۆ قاراباق تۋرالى ايتتى. ول ارمەنيانى ايماقتى «زاڭسىز باسىپ الدى»، اسكەري ارانداتۋشىلىق، ەتنيكالىق تازارتۋ جاسادى جانە ۆانداليزممەن دەپ ايىپتادى.

دايىنداعان ايجان تەمىرحان

Abai.kz