پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ قاۋلىسىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اباي اتىنداعى 2022 جىلعى مەملەكەتتىك ادەبيەت سىيلىعى:

ارداگەر جازۋشى سەگىزباي كادىربەككە – «تاعدىر تولقىنى» رومانى ءۇشىن;

جازۋشى ساۋكەتاەۆ تۇرىسبەككە – «جەلقايىق» رومانى ءۇشىن;

اقىن جايلىباي عالىمعا – «اي تاڭبالى ارعىماق» ولەڭدەر مەن پوەمالار جيناعى ءۇشىن بەرىلدى.

ءبىز قالامگەرلەردى مەملەكەتتىك ماراپاتىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، ارىپتەس ءىنى-اعالىرىنىڭ پىكىر-ساراپتامالارىن ۇسىنامىز:

«مەن جازۋشى سەگىزبايۇلىنىڭ ون سان حيكاياتتارى مەن وتىز-قىرىقتان اساتىن اڭگىمەسىن، ەسسەلەرىن تالداپ، تارازىلاماق ەمەسپىن. تاياۋدا عانا جارىققا شىققان «تاعدىر تولقىنى» بۇدان بۇرىنعى جاريالانعان ءتورت روماننىڭ جالعاسى ەكەنىن ەسكە سالىپ، جازۋشىنىڭ ەل تاريحىنىڭ كەزەڭدى بەلەستەرىندە عۇمىر كەشكەن حالقىنىڭ قيلى تاعدىرىن ورنەكتەپ، تالاي تاماشا شىعارمالار جازعانىن، ونىڭ ءبارى دە قالىڭ وقىرماندارىنىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، جۇرەكتەرىنە جەتكەندىگىن ايتۋ ەدى. قازاق حالقىنىڭ ءوزىنىڭ ءومىر جولىن، ءتول تاريحىن بىلۋگە، ودان تيىسىنشە تاعىلىم الۋعا ءتيىستى ەكەن­دىگىنە جول اشقان، سەكسەن دەگەن سيرەك بۇيىراتىن ارمان جاسقا امان-ساۋ، شىعارماشىلىعى دا زار كۇيىندە جەتكەن كورنەكتى جازۋشىنىڭ ەل الدىنداعى ابىروي-بەدەلى بيىك بەلەستەن كورىنىپ، وقىرمانىن دا، ءوزىن دە قۋانتا بەرۋىنە تىلەك قوسامىن. جاساي بەرگىن، جاقسى جازۋشى، اياۋلى ازامات، ەسكى دوسىم، كادىربەگىم!»

قۋانىشباي قۇرمانعالي سىنشى  (1942-2021)

دالا جىرشىسى – كادىربەك سەگىزباەۆ

«اعىل-تەگىل ءسوز قازىناسى قازاق ادەبيەتىنە ەجەلدەن ءتان. ول بىزگە سوناۋ ەستە جوق ەسكى زامانداردان بەرى ۇزىلمەي كەلەدى. وسىندايدا ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ «قازاقتىڭ اۋليەلىگى – تىلىندە» دەگەن ءتۇيىنى ويعا ورالادى. ساناسى ايقىن حالىقتىڭ ءتىلى كوركەم، تانىمى زور، كوكىرەك كوزى كو­رەگەن بولماق. ۇلتتىق ءدۇ­نيەتا­نىمعا، داستۇرگە بەرىك جازۋشىنىڭ ءبىرى كادىربەك سەگىزباەۆ. اقان سەرى، ءيمانجۇسىپ، ءبىرجان سال جىراۋلىق ۇلى ءداستۇردىڭ زامان ازاردا ۇزىلەر جۇقاناسى بولسا، ۋا­قىت وزگەرگەن سايىن اۋىلى كوزدەن بۇلبۇل ۇشىپ بارا جاتقان ۋر­بان­دالعان قازاققا سالت-ءداستۇردى ۇلىقتاۋ ءوزىن جوعالتپاۋ ءۇشىن جاسالعان ۇلى تۇيسىگى ەكەنى داۋسىز. ادامدى تۇيسىگى عانا الدامايدى. الەمدى جاۋلاپ العان كينو ين­دۋسترياسىندا جاھاندانۋ قاڭسىعى توزىپ، كەرىسىنشە ونىڭ ىدىراۋى باستالاتىن مەزەتتىڭ جۇلدىزى ەندى تۋىپ كەلە جاتىر. ادەبيەت رۋحى سونى قالايدى. سوندىقتان ءداستۇرلى پروزا ەسكىردى دەپ ۇكىم شىعارۋعا ەش نەگىز جوق. ايتۋلى جازۋشى كادىربەك سەگىزباەۆ «بەل اسقان» اتتى رومانىندا ناقتى پروتوتيپتەرى بار، XIX عاسىر باسىنداعى قازاق جەرىنىڭ شىعىس شەتىندەگى ءومىر سۋرەتتەرىن قاز-قالپىندا بەرگەن. البەتتە، اۆتوردىڭ قازاققا لايىق زەردەمەن، ەپيكالىق كەڭدىكپەن اسىرەلەي سۋرەتتەيتىن تۇستارى بارشىلىق. ول الپىسىنشى جىلداردا ادەبيەتكە كەلگەن جازۋشىلاردىڭ بارشاسىنا ورتاق بەلگى. روماننىڭ ۇلكەن نى­شاندىق بەلگىسى، قازىر ۇمىتىلا باس­تاعان، ءتىلىمىز ابدەن شۇبارلانعان سوڭ قولدانۋعا زاۋقى جوق ەسكى سوزدەردىڭ مولدىعى، ءبارى ەسكى ءومىر سالتىنان تۋىندايتىن تىلدىك لەكسيكالىق قور. مۇنداي ءتىلى باي ءدىلمار روماندى وقىماي كەتكەنىمە ەكى ونجىلدىقتىڭ ءجۇزى بولىپتى. ءبىرتۇرلى جاتىرقاي باستاعانىممەن، اۋەلگى توسىرقاۋ لەزدە ۇمى­تىلىپ، «بەلاسقان» جەتەگىنە الىپ كەتكەن. الدىڭىزعا قايىڭ استاۋمەن تولتى­رىپ، ءبىر جاباعىنىڭ ەتىن تۇتاس سالىپ بەرگەندەي كورىنگەن. ىسىراپ ەمەس، قازىنالى ءداستۇر. سوندىقتان استا-توك مولشىلىققا ءبىر كەنەلىپ قالۋدىڭ ءساتىن تۇسىرگەنىنە شۇكىر دەيمىز»

ايگۇل كەمەلباەۆا جازۋشى، سىنشى

«تۇرىسبەك – بۇگىن عانا جەتكەن پروزاشى ەمەس; وتكەن ونجىلدىقتاعى «اي قاراڭعىسى» جانە كەز كەلگەن باسقا دا رومانى وسى مارتەبەگە تاتيتىن. بۇگىن بايگەگە «جەلقايىق» تۇسكەن ەكەن. ايتارى جوق، وسى جاڭا عاسىردا دۇنيەگە كەلگەن ەڭ وزىق تۋىندىلاردىڭ ءبىرى. مۇنداي بيىك كوركەمدىك دەڭگەيدە جازىلعان، بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ كوكەيتەستى ماسەلەلەرىن كوتەرگەن سوقتالى روماننىڭ مەملەكەتتىك سىيلىققا جەتپەي قالۋى – كوڭىلىندە الالىق جوق زيالى قاۋىم ءۇشىن، كوزى قاراقتى، ۇلت مۇددەسىن ويلايتىن وقىرمان قاۋىم ءۇشىن ۇلكەن وكىنىش بولار ەدى».

مۇقتار ماعاۋين حالىق جازۋشىسى

رومان – بەستسەللەر جازعان – تۇرىسبەك ساۋكەتاەۆ

«مەنى روماننىڭ جالپى قۇرىلىمى ەرەكشە قىزىقتىردى. ءسىز بۇل روماندى سوڭىنان باسىنا قاراي پاراقتاپ، بەل ورتاسىنان كەرى بۇرىلىپ، ءتىپتى ءار تاراۋداعى بولىمدەردى جەكە-جەكە جىلىكتەپ تە وقي الاسىز. جاڭاشىل رومانيست وقىرماننىڭ ۋاقىتىن، تالعامىن، زەردەسىن – ءبارىن-ءبارىن ەسكەرىپ وتىرعان. تاعى ءبىر كەرەمەتى، وقىرمان روماننىڭ ورتان بەلىنەن ءتۇسسىن، مەيلى سوڭىنان كەرى قاراي ءجۇرسىن، 600 بەتكە جۋىق كولەمدى دۇنيەنى تۇتاس وقۋعا ءماجبۇر بولادى.

...اسىرەلەپ، ارلەۋدەن اۋلاقپىز، روماننان مۇڭلى قوڭىر اۋەن ەسەدى. كەي تۇستا قوڭىر اۋەن ازا جىرىنداي اڭىراپ كەتەدى. «جەلقايىقتان» «ەلىمايلاپ» كەلە جاتقان حالىقتىڭ زارى ەستىلەدى. باحتيار – تۋعان اناسىن عانا بىلەتىن شاتا. زۋحرا – تۇل جەتىم، بينازار – ابىرالىداعى سىناقتاردان دەرت جۇقتىرعان سىرقات جان، امانباەۆ – عىلىمعا كەلگەن قۇبىجىق، قوسىمحان – سىبىرگە تاۋار تاسىپ، تايگادا ورىستاردىڭ اياعىن يتشە جالاپ جانى قالعان قۋىس كەۋدە، ءتىرى ولىك. سىعان – بارون قىلمىس الەمىنىڭ تۇتقىنى. باحتياردىڭ اناسى – «امۋر تولقىندارىنا» جالعىز ءوزى بيلەيتىن قوسۇرەيلى مۇڭلىق. تۇرار – چەرنوبىل اپاتىنا ۇرىنىپ، ەركەكتىك قابىلەتىنەن ايرىلعان ازبان. ايەلى روزا – ەرىكسىز جەزوكشە. پروفەسسور احمەتوۆتىڭ ۇلى داۋاسىز ناركومان. قىزى – زاڭگىگە الدانىپ بايعا ءتيىپ، اقىرى ەس-اقىلىنان ايرىلىپ تىنعان ەلىرمە-اۋرۋ. وسىلاي كەتە بەرەدى. جانە وسىنىڭ ءبارى – حح عاسىردىڭ قازاققا تارتقان «سىباعاسىنىڭ» جەمىسى...

… حح عاسىردىڭ مازمۇنى تۇتاستاي، سونىڭ ىشىندە 1980–90 جىلدارداعى وقيعالار دەرلىك قامتىلعان جازۋشىنىڭ «جەلقايىق» رومانى – قازاق پروزاسىنىڭ كەڭ تىنىسىن كەزەكتى رەت ايگىلەگەن كەسەك دۇنيە».

داۋرەن قۋات جازۋشى

«مەن عالىم جىرلارىنىڭ تابيعاتىن كوكىرەگىندە قوردالانىپ قالعان شەر مەن شەمەندى قوپارىپ تاستايتىن ادۋىن كۇشكە ەمەس، سول شەر مەن شەمەندى سيپالاپ وتىرىپ سىلىپ الاتىن سيقىرلى كۇشكە يە شەرتپە كۇيگە تەڭەر ەدىم.

شىنىندا دا، عالىم جايلىباي شىعارمالارى – بۇگىنگى قازاق ولەڭىندەگى شەرتپە كۇي! ەگىلىپ وتىرىپ ەت-جۇرەگىڭدى ەلجىرەتىپ، شىم-شىمداپ سىر توگىپ وتىرىپ سۇيەگىڭدى ۇگەتىن ونىڭ جىرلارىنداعى باپپەن قاعىلىپ، بايىپپەن شەرتىلەتىن اۋەنگە قۇلاق قويساڭىز، ولاي دەمەسكە لاجىڭ قالمايدى».

تەمىرحان مەدەتبەك اقىن

عارىش مىنەزدى عازالدار جازعان – عالىم جايلىباي

«ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ كورنەكتى اقىنى عالىم جايلىبايدىڭ «اي تاڭبالى ارعىماق» اتتى جىر جيناعىنداعى عارىش مىنەزدى عازالداردى وقىپ شىققانىمدا ونەرگە شىنايى بەرىلگەن ولەڭ تابيعاتىن كورگەندەي اسەر الىپ، سارىارقانىڭ سامال جەلى ەسىپ قويا بەرگەندەي كۇيدى باسىمنان كەشتىم.   ادامگەرشىلىكتىڭ ايالى الاقانىن سەزىنىپ، مىنەزى ءوز زامانداستارىنىڭ ەشقايسىسىنا دا ۇقسامايتىن اقىن جىرلارىن پاراقتاعانىمدا ۇزاق جىل بويى كورمەي كەتكەن سىرلاسىمدى تاپقانداي بالاشا قۋانعانىمدى نەسىنە جاسىرايىن.

ءدال بۇگىنگىدەي ونەردەگى «بيىگىن» ولەرمەندىكپەن الۋعا كىرىسكەندەردىڭ ايعاي-شۋى ابدەن جالىقتىرىپ، دۇنيەدەن جۇبانىش تاپپاي، ءتورت قابىرعانىڭ ورتاسىندا جالعىزدىعىڭمەن ارپالىسىپ، جانىڭ تۇنشىققاندا ارقانىڭ اۋاسىنداي تىنىسىڭدى اشىپ جىبەرەتىن وسىنداي جۇپار جىرلاردى اڭسايتىن كەزدەرىڭ كوپ. ويتكەنى جانىڭدى اۋىرتا بەرەتىن ساعىنىشتىڭ جاراسىن سارىارقانىڭ جازيرا توسىندە سوعاتىن سامال جەلدىڭ لەبى عانا جازىپ، قايعىڭدى تەربەپ، قان بازاردىڭ ماعىناسىزدىعىنان قامىققان كوڭىلىڭە، جۇرەگىڭدى اياۋسىز جانشىعان جالعىزدىق دەرتىنە جۋساننىڭ جۇپار ءيىسى عانا شيپا بولىپ، كوكىرەگىڭدەگى شەر-شەمەن بولىپ قاتىپ قالعان مۇز مۇڭىڭدى سايىن دالاداعى كوكتەمنىڭ شۋاعى عانا ەرىتىپ جىبەرە الادى ەمەس پە. نايزاسىن نامىسقا قايراپ، قىلىشىن كەككە سۋارعان تالاي-تالاي باتىرلاردى دا، جانى جىبەكتەي نازىك تالاي-تالاي اقىنداردى دا دۇنيەگە اكەلگەن، شەكسىزدىگىنەن ساعىمنىڭ ءوزى اداسقان دالا تابيعاتىندا ءبارىمىزدى دە ايالاي الاتىن دارحان مىنەز بەن بارشامىزدى دا باۋىرىنا باسقىسى كەلەتىن قازاقتان باسقا ەشكىم تۇسىنبەيتىن قۇپيا كەڭدىك بار.

نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ادامگەرشىلىكتى ار تۇتقان، ءومىردىڭ قارا سۋىعىن جۇرەك ساۋلەسىمەن جىلىتقىسى كەلگەن اقىنداردىڭ ارمانىڭدى اسپانداتا تۇسەتىن عارىش مىنەزدى عازالدارىمەن سىرلاسقانىمدا، تازا اۋا جۇتقانداي تىنىسىم كەڭىپ سالا بەرەدى. شەر كۇيىم بولىپ شەرتىلگەن سول ولەڭدەر قاڭقىلداعان قازداردىڭ ءۇنىن، بوزتورعايدىڭ شىرىلىن، شىلدەنىڭ اپتاپ ىستىعىن، ساحارانىڭ اقبوكەندەرىن ءبىر سوزبەن ايتقاندا سۇلۋلىقتى ءتىرىلتىپ، دۇنيە-جالعانعا جان ءبىتىرىپ، ومىرگە قۇشتارلىعىمدى وياتقانداي بولادى. قوبىزداي كۇڭىرەنگەن جانىم جۇبانىپ، ولىاراعا تاپ كەلگەن ءومىردىڭ قايعى-قاسىرەتىن ۇمىتىپ، سول ساتتە ءوزىمدى ايدا جۇرگەن عارىشكەردەي سەزىنەمىن».

امانكەلدى كەڭشىلىكۇلى سىنشى

Abai.kz