تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلداردان-اق قازاق جاستارى «بولاشاق» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىمەن الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدەرىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىك العان بولاتىن. اتالعان باعدارلاما نەگىزىندە ءبىلىم العانداردىڭ الدى قازىر ەلىمىزگە كەلىپ، العان بىلىمدەرىن ەل يگىلىگىنە، وتانعا قىزمەت ەتۋگە جۇمساۋدا. بۇل باستاما ارينە، قۇپتارلىق جاعداي. دەگەنمەن سوڭعى ۋاقىتتا بولاشاق باعدارلاماسىنىڭ توڭىرەگىندە ءبىراز داۋ شىعا باستادى. بەلدى باق-تاعى مالىمەتتەرگە قاراساق «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا ءبىلىمىن شەت مەملەكەتتەردە العان 50-دەن استام جاس وتاندارىنا قايتىپ ورالماعان. ال، قازىرگى ۋاقىتتا «بولاشاق» باعدارلاماسىنا 729 ورىن بەرىلىپ، 16 ملرد. تەڭگە قاراجات ءبولىنىپ وتىر.

«بولاشاق» باعدارلاماسى وتكەن عاسىردىڭ 20-نشى جىلدارىندا ياعني، الاش زيالىلارىنىڭ باستاماسى نەگىزىندە پايدا بولعاندىعىن قازىر تاريح جوققا شىعارمايدى.

تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلداردان-اق قازاق جاستارى «بولاشاق» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىمەن الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدەرىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىك العان بولاتىن. اتالعان باعدارلاما نەگىزىندە ءبىلىم العانداردىڭ الدى قازىر ەلىمىزگە كەلىپ، العان بىلىمدەرىن ەل يگىلىگىنە، وتانعا قىزمەت ەتۋگە جۇمساۋدا. بۇل باستاما ارينە، قۇپتارلىق جاعداي. دەگەنمەن سوڭعى ۋاقىتتا بولاشاق باعدارلاماسىنىڭ توڭىرەگىندە ءبىراز داۋ شىعا باستادى. بەلدى باق-تاعى مالىمەتتەرگە قاراساق «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا ءبىلىمىن شەت مەملەكەتتەردە العان 50-دەن استام جاس وتاندارىنا قايتىپ ورالماعان. ال، قازىرگى ۋاقىتتا «بولاشاق» باعدارلاماسىنا 729 ورىن بەرىلىپ، 16 ملرد. تەڭگە قاراجات ءبولىنىپ وتىر.

«بولاشاق» باعدارلاماسى وتكەن عاسىردىڭ 20-نشى جىلدارىندا ياعني، الاش زيالىلارىنىڭ باستاماسى نەگىزىندە پايدا بولعاندىعىن قازىر تاريح جوققا شىعارمايدى.

ۇلت تاريحىندا نەبارى ون سەگىز جاستا رەسپۋبليكالىق «جاس ازامات» اتتى بۇكىل قازاقتىق جاستار ۇيىمىن قۇرىپ، وعان باسشىلىق جاساعان، جيىرما بەس جاسىندا ەل تاريحىنداعى ەڭ جاس حالىق كوميسسارى اتانعان الاشورداشى سماعۇل سادۋاقاسوۆ، ءا.ءبايدىلدين، ە.الدوڭعاروۆتارمەن بىرىگىپ 1922 جىلى 19 تامىزدا قازواك مەن قازاكسر-ءى حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنا حات جولداپ: «رەۆوليۋتسيا جاستاردى جاسامپازدىققا ەمەس، شايقاسۋعا ۇيرەتتى. سوندىقتان دا ەندى جاستاردىڭ وقۋى، جاڭالىق ىزدەپ، ولاردى جۇزەگە اسىرۋدى ۇيرەنۋ كەرەك. باتىلىراق اقىلدى ءىس ىستەۋ ءۇشىن تەرەڭ جانە سالماقتى ءبىلىم كەرەك» دەي وتىرىپ، تەحنيكانىڭ ءتىلىن مەڭگەرۋ ءۇشىن گەرمانياعا 30 قازاق جاسىن وقۋعا جىبەرۋدى سۇراپ: «شىعىس ءۇشىن بۋرجۋازيالىق ەۋروپا «مادەنيەتىن» قابىلداۋدىڭ قاجەتى جوق. شىعىسقا ەۋروپالىق دامىعان تەحنيكا، تەك تەحنيكا عانا كەرەك» - (ج.سۇلەيمەن. سماعۇل سادۋاقاسوۆ - ۇلت ازاتتىعىنىڭ جارشىسى. وتان تاريحى 3-4/2000) - دەپ جازعان بولاتىن.

وسىلايشا، سول ۋاقىتتا بولشەۆيكتەرمەن بەلدەسە ءجۇرىپ، مەملەكەت بيلىگىندە وتىرعان الاشورداشىلار - ت.رىسقۇلوۆ، س.سادۋاقاسوۆ، س.قوجانوۆتاردىڭ ارالاسۋىمەن ەۋروپا ەلدەرىندە زاماناۋي تەحنيكانىڭ ءتىلىن مەڭگەرۋگە بۇدان ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بۇرىن قازاق جاستارىن وقۋعا جىبەرۋ باستالعان بولاتىن.

ياعني، قازىرگى «بولاشاق» باعدارلاماسى وتكەن عاسىردا الاش زيالىلارىنىڭ يدەياسى ەكەندىگىن ەسكەرسەك، تاۋەلسىزدىك العان تۇستاعى «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ قايتا جاندانۋى - سول يدەيانىڭ جۇزەگە اسۋى دەپ ۇققان ابزال. دەگەنمەن، ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرىنىڭ وتكەن عاسىردا ويلاپ تاپقان - «بولاشاق» باعدارلاماسىنا قازاقتىڭ، ۇل-قىزدارىن وقىتۋداعى الاشورداشىلاردىڭ نەگىزگى ماقساتى، كوكسەگەن ارمانى قازىر ورىندالىپ وتىرعان جوق. قازىرگى «بولاشاق» باعدارلاماسىندا، ونداعى وقىپ جۇرگەن جاستاردىڭ باسىم بولىگىندە ت.رىسقۇلوۆ، س.سادۋاقاسوۆ، س.قوجانوۆ ت.ب. كوتەرگەن: «ەۋروپالىق «مادەنيەت» ەمەس، دامىعان تەحنيكا كەرەك»، - دەگەن نەگىزگى ماقسات جوق. نەگىزگى ماقساتى دۇرىس ايقىندالماعان، كوكسەگەنى كۇماندى بولعاننان سوڭ، قازىرگى «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر بولىپ بارادى.

الاش قايراتكەرلەرى ارتتا قالعان ەلىنە قورعان بولاتىن، ۇلت بولاشاعىن، جۇرت جۇمىسىن ويلايتىن تەك ۇلتشىل ءھام ءبىلىمدى جاستار دەپ سەنىپ، سول جاستاردى وركەنيەتتى باتىسقا جىبەرۋدى ۇيعارىپ، بىراق، ول جاقتان نە ۇيرەنەتىندىگىن، ونى قالاي ەل يگىلىگىنە جاراتاتىندىعىن ءبىلدى. ياعني، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاق جاستارىنىڭ باتىسقا ءبىلىم قۋىپ بارۋ ماقساتىن ايقىنداپ بەرگەن بولاتىن. سوندىقتان ول جاققا باراتىن جاس اۋەلى ۇلتشىل بولىپ، ەۋروپا «مادەنيەتىن» ەمەس، تەك «تەحنيكاسىنىڭ ءتىلىن عانا يگەرەم»، ونى ەلگە كەلىپ قازاق ۇلتىنىڭ يگىلىگىنە جاراتام دەگەن ماقساتپەن عانا بارعان. وسىلايشا، ەۋروپانىڭ ازعىندىق «مادەنيەتىنە» قازاق جاستارى جۇتىلىپ كەتپەس ءۇشىن سول زاماندا الاش قايراتكەرلەرى «باتىس تۋرالى»، اسىرەسە ەۋروپانىڭ كۇنى بىتكەن «مادەنيەتى» تۋرالى قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرعان بولاتىن.

الاش زيالىلارىنىڭ باتىس تۋرالى ايتقاندارى

الاشوردانىڭ رۋحاني كوسەمى بولعان احمەت بايتۇرسىنۇلى ەۋروپا تۋرالى:

جەر ءجۇزى قىزىل قانعا بويالىپ تۇر،

ەس كەتىپ، ەسكى نامىس ويانىپ تۇر.

ۇلگىلى ەۆروپا ۇلتتارىنان،

ۇلگى ال دەپ ايتۋعا اۋىز ۇيالىپ تۇر - دەپ اتاپ كورسەتەدى. ياعني، ۇلت ۇستازىنىڭ ەۋروپادان «ۇلگى ال دەپ ايتۋعا اۋىز ۇيالىپ تۇر» دەگەنى ارينە، تەحنيكاسىن ەمەس، س.سادۋاقاسۇلى ايتقان «قابىلداۋدىڭ قاجەتى جوق مادەنيەتىن»، «ازعىندىق مادەنيەتىن»، «قاندىقول»، «قانقورلىق» ارەكەتىن ايتىپ وتىرعاندىعى ايقىن..

سول سەكىلدى الاشوردانىڭ رۋحاني ۇستازى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى:

ەۆروپا ءبىلىمدى جۇرت وسى كۇندە،

شىققان جوق ايۋاندىقتان و دا مۇلدە.

تەرەڭ ويلاپ ءسوزىمنىڭ ءتۇبىن ءبىل دە،

ىشتەن جىلا شىراعىم سىرتتان كۇل دە - دەپ ازعىندىقتىڭ باتپاعىنا باتىپ بارا جاتقان باتىسقا وسىلاي باعا بەرگەن. «ءبىلىمدى» بىراق، «ايۋاندىقتان شىقپاعاندىعىن» ەسكەرتىپ وتىر.

الاش زيالىلارى اتاعانداي «ۇلگىلى» بولا تۇرا «ۇلگى الا المايتىن»، «ءبىلىمدى» بولسا دا «ايۋاندىقتان شىقپاعان» ەۋروپاعا، جالپى باتىس مادەنيەتىنە الاش زيالىلارىنىڭ بەرگەن بۇل باعاسىن شىعىستىق كوزقاراس، مۇسىلماندىق مۇددە تۇرعىسىنان دەپ بىلسەك، بىراق باتىستى قازىرگى باتىس ويشىلدارىنىڭ كوزقاراسى تۇرىسىنان قاراساق، الاش زيالىلارىنىڭ باتىس تۋرالى يدەياسىنىڭ اقيقاتتان الىس كەتپەگەندىگىنە انىق كوز جەتكىزۋگە بولادى.

اقش-تىڭ گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، امەريكالىق مادەنيەت فيلوسوفى پ.ا.سوروكين: «ءومىردىڭ جانە باتىس قوعامىنداعى مادەنيەت پەن تۇرمىس-سالتتىڭ اسا ماڭىزدى كورىنىستەرى ەلەۋلى داعدارىستى باستان كەشىپ وتىر... باتىس قوعامىنىڭ ءتانى مەن رۋحى سىرقاتقا شالدىققان، جانە ونىڭ دەنەسىندە تىم بولماسا ءبىر ساۋ جەردىڭ نەمەسە قالىپتى قىزمەت ەتەتىن جۇيكە تىندەرىنىڭ تابىلۋى ەكىتالاي..» (الەمدىك فيلوسوفيالىق مۇرا. حح عاسىرداعى مادەنيەت فيلوسوفياسى. 17-توم. جازۋشى: الماتى، 2008 ج. 290-ب) - دەسە، نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى، نەمىس مادەنيەت فيلوسوفى، البەرت شۆەيتسەر: «.. ءبىز مادەنيەتتىڭ قۇلدىراۋىن سيپاتتايتىن جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز. بۇل احۋال سوعىستان بولعان جوق - ول ونىڭ كورىنىسى عانا. فاكتىگە اينالعان قوعامنىڭ رۋحاني ومىرىندەگىنىڭ ءبارى ءوز كەزەگىندە رۋحاني باستاۋعا ەندى تەرىس اسەر ەتەتىن بولادى. ماتەريالدىق جانە رۋحانيلىق اراسىنداعى ءوزارا بايلانىس كۇردەلى سيپات الدى...

... ءيا ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ءوزى ادامداردىڭ ءبارىن ادامي قۇندىلىق جانە ادامي ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنان قاراۋدان قالدى. ادامزاتتىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى ءبىز ءۇشىن ادامي ماتەريالعا، زاتقا اينالدى... اق ءناسىلدى حالىقتاردىڭ قانشاما ايۋاندىق ىستەرى سوڭعى ونجىلدىقتاردى ءبىزدىڭ وتار ەلدەردىڭ ادەبيەتتەرىندە كورىنىس تاپتى. وسىدان جيىرما جىل بۇرىن ەۋروپا قۇرلىعىنداعى ەلدەردىڭ بىرىندەگى پارلامەنتتە دەپورتاتسيالانعان نەگىرلەردىڭ اشتىق پەن جۇقپالى اۋرۋلاردان جاپپاي قىرىلۋى تۋرالى جاسالعان باياندامادا ولاردىڭ ءولىمىن تۋرا مالعا ايتىلاتىنداي «شىعىن بولدى» دەگەن ءسوز قولدانعاندا جينالعاندار ونى قالىپتى تۇردە قابىلدادى. قازىرگى مەكتەپتەردە ساباق بەرۋدە جانە وقۋلىق قۇرالدارىندا ىزگىلىكتى مۇلدەم ىعىستىرىپ تاستادى, ول ادامدى تاربيەلەۋدەگى ەڭ قاراپايىم ءارى ەڭ قاجەتتى اقيقات بولۋدان قالدى، ءتىپتى ىزگىلىكتى سىرتقى جاعدايلاردىڭ اسەرىنەن قورعاۋ جانە ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىزدى تاربيەلەۋگە قولدانۋدىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق سياقتى»، (حح عاسىرداعى مادەنيەت فيلوسوفيسى. 17-توم. جازۋشى. الماتى 2008. «مادەنيەتتىڭ قۇلدىراۋى جانە قايتا ورلەۋى». 138,151,152-بب) - دەپ اقيقاتتى اشا وتىرىپ، الاش ينتەلليگەنتسياسىنىڭ باتىس تۋرالى تۇجىرىمىن تايعا تاڭبا باسقانداي عىپ تاعى دالەلدەپ بەرگەن بولاتىن.

بۇل جونىندە دە الاشتىڭ ۇلتشىل اقىنى ماعجان جۇمابايۇلى:

ىبىلىسكە ەرگەن ەسەرلەر،

ءوزىمشىل كەۋدە كەسەلدەر

تۇنشىقسىن، قانعا بويالسىن

ونىڭ ولگەن ۇنىمەن،

قاندى باتقان كۇنىمەن

كۇنشىعىسىم ويانسىن!

نەمەسە،

كۇنباتىستى قاراڭعىلىق قاپتاعان،

جالعىز جان جوق قاراڭعىدا لاقپاعان.

بىلگەن ەمەس - يمان دەگەن نە نارسە،

«قارىن» دەگەن ءسوزدى عانا جاتتاعان - دەپ، وركەنيەتتى، عىلىم-ءبىلىمى قارىشتاپ دامۋدىڭ ەڭ جوعارى باسقىشىندا تۇرعان باتىستى «ىبىلىسكە ەرگەن ەسەرلەر»، «ءوزىمشىل كەۋدە كەسەلدەر» دەپ كورسەتەدى.

ەۋروپا ەلدەرىنىڭ حح عاسىرداعى بودان ەتىپ، وتارىندا ۇستاعان شىعىس ەلدەرىنە، وزبىرلىعى، ول ەلدەرگە باتىستىق ۇلگىدەگى ءبىلىم-عىلىم ۇيرەتىپ وتىرمىز دەگەن جەلەۋمەن ول وتار ەلدەردى ماڭگۇرت ەتىپ، قاناۋى، «ميسسيونەرلىك» ميسسياسى وتكەن تاريحتاعى ەۋروپانىڭ جاۋىزدىعى بولىپ تابىلادى. باتىستىڭ سول زامانداعى ءىس-ارەكەتىنە قانىق، ونى ءوز كوزىمەن كورىپ، سول ساياساتتىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن الاشورداشى ن.تورەقۇلوۆ ول جونىندە ءوز ويىن بىلاي قورىتادى: «... بۇل وبىرلاردىڭ كەيدە ءبىز شىعىسقا باتىستىڭ مادەنيەتىن كىرگىزىپ جاتىرمىز دەۋلەرى، وزدەرىنىڭ شىعىستا ىستەپ جاتقان تالان-تاراج، زورلىق-زومبىلىقتارىن بۇركەۋ ءۇشىن ايتاتىن سوزدەرى عوي.

دۇرىس، شىعىستىڭ كەيبىر جەرلەرىندە جاۋروپا مەملەكەتتەرىنىڭ كوللەج، ليتسەي، ميسسيونەر مەكتەپتەرى سىقىلدى مەكتەپ مەدرەسەلەر اشقانى راس. بىراق مىنانى ەسكەرۋ كەرەك: بۇل مەكتەپتەردە وتارلاردىڭ جەرگىلىكتى حالىقتارىنىڭ وقىپ، تاربيە الىپ جاتقانى قانشا، جوقتىڭ جانىندا از، بۇل ءبىر. ەكىنشى، جاۋروپا يمپەرياليستەرى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ بالالارىن تاربيە قىلعاندا الەم يمپەرياليزمىنىڭ تابانىن جالايتىن قارعىلى تازى، بايلاۋلى بۇزاۋى قىلىپ, ىقىلاستى قىزمەتكەرى قىلىپ تاربيە قىلۋعا تىرىسادى; جەرگىلىكتى حالىق بالالارىن وزىنە قاس، ءوز ەلىن سوراتىن تورە، ءتىلماش قىلىپ، وزدەرىنىڭ ساياساتى مەن ساۋداسىنىڭ جەرگىلىكتى اگەنتى قىلىپ، وزدەرىنىڭ كوزى قىلىپ شىعارادى. قىتايدا، ءۇندىستاندا، تۇركيادا، مىسىردا، شىعىستىڭ ت.ب. جەرلەرىندە ءبىز وسىناۋ ءىستى اشىق-اق كورىپ وتىرمىز. ءبىر قىتايدىڭ وزىندە التى مىڭداي جاۋروپانىڭ ميسسيونەرى بار. بۇلار قىتايدىڭ 120 مىڭ ادامدى وزدەرىنە كۇشىك قىلىپ ەرتىپ العان. قىتايداعى امەريكا قامشىسىنان جاعىمدى قامشى جوق دەگەن پىكىردى تاراتۋ ءۇشىن، ءبىر امەريكانىڭ ءوزى جىلىنا ون ميلليونداي دوللار جۇمساپ وتىر.

دۇرىس، وتار حالىقتارى بىلىمگە, مادەنيەتكە اڭساپ وتىرعانى راس. بىراق، يمپەرياليستەر اعارتۋ جۇمىسىن مىناداي ماقساتپەن جۇرگىزىپ وتىرعان سوڭ، وتار حالىقتارى مىناۋ ميسسيونەر مادەنيەتىنەن، بۇل مادەنيەتتىڭ قوجاسى مىناۋ وبىرلاردان قۇتىلعانشا اسىق بولىپ وتىر... »، (ن.تورەقۇلوۆ. «ۇلت ماسەلەسى جانە مەكتەپ» كوپتومدىق شىعارمالار جيناعى. 3-توم) - دەپ، «ماڭگىلىك دوس ەمەس، ماڭگىلىك مۇددە» ىزدەيتىن باتىستىڭ باستى وتارلاۋشى پيعىلىن اشىپ بەرگەن بولاتىن.

ا.بايتۇرسىنۇلى: «مۇسىلمان جۇرتى وزگە كۇنشىعىس ەلدەرىنەن گورى ارابستاندى جاقسى بىلەدى. تۇركيا، ارابستان - مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ بەسىگى سەكىلدى جەرلەر. ارابستاندا مۇسىلمانداردىڭ «قاسيەتتى» قالالارى - مەككە مەنەن ءمادينا ءھام بەتتەرىن بۇرىپ ءتاجىم ەتەتىن قاعباسى بار. مىنە، وسى ارابستاندى وزىنە باعىندىرۋعا، وتارىنا اينالدىرۋعا سوڭعى جىلداردا انگىليا قاتتى كىرىسۋلى. جۇرتتاردى ساناپ، باس باعىن ىزدەۋشى ارابتىڭ بايلارىن، يشاندارىن پارا بەرىپ، وزدەرىنە قاراتىپ الىپ, بۇقارا حالىقتى ءبىر-بىرىنە اتىستىرىپ، اعىلشىندار جۇرتتىڭ بەرەكەسىن كەتىرىپ، قانىن سورىپ وتىر», (ا.بايتۇرسىنۇلى: 5-توم. الماتى: الاش 2006. 199 ب) - دەۋىنەن كوپ نارسەنى اڭعارۋعا بولادى. احاڭ يشاندارىن، ياعني، رۋحاني ءدىن يەلەرىنىڭ ءوزىن پارا بەرىپ، وزىنە قاراتىپ العاندىعىن ايتىپ وتىر. ال، بۇل سوڭعى ءجۇز جىلدىقتا مۇسىلمان الەمىندە «قان توككەن»، احاڭنىڭ سوزىمەن ايتساق: «يشاندارىن پارا بەرىپ وزدەرىنە قاراتىپ» انگليانىڭ قولدان جاساعان «ءۆاححابيزمنىڭ» ءدال ءوزى. وسىلايشا، باتىس مۇسىلمان ەلىنىڭ بەسىگى سانالعان ارابيادا يسلام ءدىنىن «ءبۇلدىرىپ»، ارابتاردى ماڭگۇرتتەپ، رۋحاني مادەنيەتىنەن قول ءۇزدىرىپ، عاسىرلار بويعى قالىپتاسقان ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىن، تاريحي جادىن جويىپ جىبەرگەن بولاتىن.

امەريكا قۇراما شتاتتارىندا بىرنەشە اي بولىپ، بۇل باتىستىق ازعىندىق، جاۋىزدىق مادەنيەتتىڭ قوعامعا، جالپى جاس بۋىنعا كەرى اسەرىن ءوز كوزىمەن كورىپ وي تۇجىرىمداعان مۇحتار اۋەزوۆ: «...سونىمەن قاتار ەندى، اسىرەسە، مول جانە وتە ءبىر زالالدى ىقپالى كوپ امەريكاداعى جاس بۋىن اتاۋلىنى انىق، ايقىن جامان ازدىراتىن مول ءبىر سۋرەتتەر تاعى بار.ول بۇزىقتىققا، قان توگۋگە ادامدى ادام يتتەي تالاۋعا ارنالعان جانە سول جايلار وزىنشە كورەر كوزگە قىزىق، قىزدىرمالى وقيعا بولىپ قالىپتاساتىنىن كورەسىز. بۇل ناعىز امەريكانىڭ كوپ ايتىلاتىن «كوميكسى» دەيتىن كينو سۋرەتتەرىنىڭ، تەلەفيلمدەرىنىڭ (تەلەۆيزور) مول توبىنا جاتادى... بۇل كورگەنىمىز، مۇنداعى ەرىكسىز سەزگەنىمىز بۇگىنگى امەريكانىڭ بۇگىنگى بار مادەنيەتىنىڭ سىرتقى كوركى. تەحنيكاسى، بارلىعى، بايلىعى قاتارىندا مىناداي جاس بۋىندى جابايىلىق، قانقورلىق، جىرتقىشتىق باعىتتا باۋلىعانداي سۇمدىق اڭعارىلادى. سولاي بولماسقا، ويلاماسقا شارا دا جوق. ويتكەنى بۇل ءبىزدىڭ كورگەنىمىز ءبىر سۋرەتتىڭ تۇسىندا، بىرەر كينوتەاتردا عانا ەمەس، ول نيۋ-يورك، ۆاشينگتون، لوس-انجەلوس، بوستون سياقتى ۇلكەندى-كىشىلى قالالاردىڭ بارىندە، بارلىق كينو مەن تەلەەكراننىڭ ءبار-بارىندە ءجۇرىپ جاتقان كۇندەگى كوپتەن-كوپ شىعارمالار», - دەپ، باتىستىڭ «قانقورلىق»، «جىرتقىشتىق» مادەنيەتىن اتاي وتىرىپ، مۇحتار اۋەزوۆ: « ەندىگى ءبىر ايتاتىن ءدال دەرەكتى اڭگىمەلەرىمىز امەريكا قۇراما شتاتىنىڭ بىرنەشە جوعارى وقۋ ورنىندارىندا بولاتىن كەيبىر قولايسىز، ەرسى مىنەزدەر جايىنان بىلگەنىمىز جونىندە بولسىن.

«نيۋ-يورك تايمس» گازەتىنىڭ 26 فەۆرالدا شىققان سانىندا سولسبەري حاريسون جازعان جوعارى وقۋ ورىندارى جونىندەگى ءبىر مول ماقالا شىقتى. ماقالانىڭ اتى - «جاسىرىن جازۋشىلار اشكەرەلەنۋى». مۇندا سولسبەري ءبىر اۋداندىق پروكۋرور فرەنك-حوگان ءوزى اشكەرەلەپ تاپقان ءبىر توپ جۇمىستار جايىن باياندايدى، پروكۋروردىڭ انىقتاۋى بويىنشا، جوعارى وقۋ ورىندارىندا ستۋدەنتتەر ءۇشىن ەمتيحان بەرىپ، جاس عالىمدار ءۇشىن ديسسەرتاتسيا جازىپ قورعايتىن بىرنەشە توپتار بولدى. ولار ءوزى ءتورت اگەنتستۆاعا بولىنەدى.

ماگيسترلىك ديسسەرتاتسيا ءۇشىن ءۇش مىڭ دوللار الىپ جازاتىن بولادى. ستۋدەنت ءۇشىن ەمتيحان تاپسىرعان اقىسىنا ەلۋ دوللاردان بەس ءجۇز دوللارعا دەيىن الاتىن بولادى. كەيبىر سونداي جالدامالار ەمتيحاندى ستۋدەنتتەر ءۇشىن ءبىر ەمەس، بىرنەشە ۋنيۆەرسيتەتتەردە بەرىپ جۇرەدى. سول قاتاردا كولۋمبيسكي ۋنيۆەرسيتەتتە، وقىتۋشىلار كوللەدجىندە ەمتيحان تابىس ەتكەن جولداما ادامدار جايى ايتىلادى... سولسبەريدىڭ جازۋىندا وقىتۋشىلار كوللەدجىنىڭ پرەزيدەنتى دوكتور كەسۋەلدىڭ بۇل جونىندە كوپ قىنجىلىپ سويلەگەنىن كەلتىرەدى.

ساندارى كوپ بولماسا دا، بۇندايلاردىڭ وقىتۋشىلىق قۇقىق-تاربيەگە ادامگەرشىلىككە جات مىنەز ەكەنىن ايتا كەپ، ءوز كوللەدجىندە مۇنداي مىنەزدەردى جويۋعا سەرت بەرگەنىن ايتادى.

...پسيحولوگيا جونىنەن ءۇش ءجۇز ەلۋ دوللارعا يەشيۆ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جاس عالىمىنا ديسسەرتاتسيا جازىپ بەرگەنىن بەنسون ءوزى مويىندايدى.

تۇستىك باتىس ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ بىرەۋىنىڭ پروفەسسورى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيانى قايتا جازىپ بەرگەن ادامعا قورعاۋشى ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز دوللار تولەپ جانە سول ادامعا كەيىن العىس ايتىپ حات جازعانىن دا كەلتىرەدى.

كولۋمبيسكي ۋنيۆەرسيتەتتە ەليزاۆەتا داۋىرىندەگى دراما جايلى ديسسەرتاتسيا جازىپ، ەكى مىڭ دوللارعا جالدانىپ، سول اقشىنىڭ جارىمىن الىپ، كەيىن قاشىپ كەتكەن ءبىر جاسىرىن جازۋشىنى ەسكە الادى... ارينە، بار ۋنيۆەرسيتەتتەر تاربيەسى بۇل ەمەس تە، بارلىق عىلىم دارەجەسىن قورعاۋشىلار بۇل اتالعاندار ەمەس، بىراق سونىمەن قاتار امەريكا جوعارى دارەجەلى وقۋ ورىندارى مەن عىلىم وردالارىندا كەيدە وسىنداي دا سوراقى مىنەزدەر سويديا، جارىققا شىعا جۇرەتىنى بار كورىنەدى», - (م.اۋەزوۆ. 8 توم. شىعارمالارى. «جاۋشى» باسپاسى. الماتى، 1981 ج. «امەريكا اسەرلەرى»، 300-301, 295-297 بب) - دەپ، دامۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭىنا شىققان، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايى، عىلىم-ءبىلىمى، مادەنيەتى وركەندەگەن باتىستا دا بۇل ماسەلەنىڭ شەشىلمەگەندىگىن، ول ەلدە دە بىزدەگىدەي سىبايلاس جەمقورلىق، پاراقورلىق دەرتىنىڭ اسقىنىپ تۇرعاندىعىن ايتقان ەدى.

قورىتىندى ءسوز

«حالىقارالىق باعدارلامالار ورتالىعىنىڭ» مالىمەتى بويىنشا وتانىنا ورالۋدان باس تارتىپ شەت ەلدە قالىپ قويىپ جاتقان، ول جاقتا نە ىستەپ، نە قويعانى بەلگىسىز «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن وقيتىن ءبىر ستەپەندياتتىڭ وزىنە عانا جىلىنا ون مىڭ دوللاردان اساتىن قاراجات جۇمسالادى ەكەن.

ۇلت مۇددەسىنىڭ نە ەكەندىگىن، ءوزىنىڭ كىم ەكەندىگىن بىلمەيتىن ءوز ۇيىندە جات تىلدە سويلەسىپ، ءتول مادەنيەتىنىڭ، ۇلت رۋحانياتىنىڭ «ۋىزىنا جارىماي» وسكەن جاستاردىڭ «بولاشاقپەن» باتىسقا وقۋ ىزدەپ بارىپ، ءنازىر تورەقۇلۇلى ايتقانداي: «باتىس يمپەرياليزمىنىڭ تابانىن جالايتىن قارعىلى تازى، بايلاۋلى بۇزاۋى بولىپ، ىقىلاستى قىزمەتكەرىنە اينالىپ» سول جاقتا قالىپ جاتىر. «حالىقارالىق باعدارلامالار ورتالىعىنداعىلار» اتاپ وتكەنىندەي وتكەن جىلى 25 ادام، ال وعان دەيىن 29 «بولاشاق» تۇلەگى ەلگە كەلۋدەن، ءوز ۇلتىنا قىزمەت ەتۋدەن باس تارتقان ەكەن. قاراڭعى قازاق كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولادى» - دەپ ۇكىلى ءۇمىت ارتىپ وتىرعان «بولاشاقتىڭ» جاستارى، وسىلاي جىلدا 25-30, ودان دا كوبى شەتەلدە قالا بەرسە وندا ونداي «بولاشاقتان» نە قايىر؟! ءۇمىت ارتقان جاستاردان نە پايدا؟!

مەنىڭشە، بۇل ولقىلىقتاردىڭ باستى سەبەبى - «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ ماقساتى ناقتى ايقىندالماي، ونداعى شەتەلگە جىبەرىلەتىن جاستارعا قويلاتىن تالاپتىڭ دۇرىس جولعا قويىلماۋى دەپ بىلەمىن. مەملەكەت قاراجاتىن وسىنشاما جاراتىپ، مەملەكەت يگىلىگىنە العان بىلىمدەرىن جاراتادى دەپ ۇلكەن سەنىم بىلدىرىلگەن جاستاردى شەتەلگە جىبەرۋدەن بۇرىن اۋەلى الاش ينتەلليگەنتسياسىنىڭ ۇستانعان ءتاسىلى قولدانىلىپ: «شىعىس ءۇشىن بۋرجۋازيالىق ەۋروپا «مادەنيەتىن» ەمەس، دامىعان تەحنيكا، تەك تەحنيكا عانا كەرەك» - دەيتىن قاعيدا باستى ورىنعا شىعۋ كەرەك! ول ءۇشىن «بولاشاقتىڭ» بولاشاق تۇلەكتەرىن سىناقتان ىرىكتەپ وتكىزەتىن كوميسسيا مۇشەلەرى اۋەلى وزدەرى ۇلتىنا جانى اشىپ، قانى قىزاتىن، قازاق ەلىنىڭ، قازاق جاستارىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن باۋىر ەتىن ءۇزىپ بەرە الاتىن «ۇلتشىل»، «ۇلت رۋحانياتىن مەڭگەرگەن»، «الاش يدەياسىنا بەكەم» بولۋى كەرەك. سودان سوڭ الاشتىڭ ارداگەرلەرى بوكەيحان، احمەت، مىرجاقىپ، ماعجان، تۇرار، شوقاي، مۇحاممەدجان، ساكەندەر كەيىنگى تولقىن جاس الاششىلدار - ءنازىر، مۇحتار، قانىش، سماعۇل، سۇلتانبەكتەردى شاكىرت ەتىپ، ۇلتشىل ازامات قىلىپ تاربيەلەگەنىندەي، «بولاشاق» باعدارلاماسىنا باراتىن جاستارعا اۋەلى ۇلتتىق مۇددە، ۇلتتىق رۋحتى ساناسىنا ءسىڭىرۋ كەرەك. ۇلتتىق ساناسى ءپىسىپ جەتىلگەن، ەكىنشىدەن، بارلىق قويىلعان تالاپتاردى ورىنداعان جاستار عانا جىبەرىلۋ كەرەك. ەگەر دە باسقا تالاپتارىن ورىنداپ، بىراق ۇلتتىق رۋحى بۇلدىر، نامىسى جوق بولسا جىبەرىلمەۋى قاجەت. باسقا ۇلت وكىلدەرى دە وسى تالاپ ۇدەسىنەن شىعۋى كەرەك. ويتكەنى ءبىز ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ ءوزىنىڭ ۇزاق مەرزىمدى قامتيتىن «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىندا اتاعانداي: «ماڭگىلىك قازاق ەلىن» قۇرۋعا اتسالىسىپ جاتقان قازاق ەلىنىڭ پەرزەنتتەرىمىز. سوندىقتان ەلىمىزدەگى وزگە ۇلت وكىلدەرى بولاشاقتا قازىرگى باتىس ەلدەرىندەگىدەي سول ەلدىڭ ءتىلىن بىلمەسە، مادەنيەتىن قۇرمەتتەمەسە كۇن كورە المايتىن دارەجەگە جەتۋى ءتيىس.

ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆتىڭ 2012 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنداعى «قازاقستان ءبىلىم قوعامى جولىندا» اتتى «نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە» وقىعان لەكتسياسىندا: «ءبىز قاراجاتىمىزدى شىعارىپ، باتىستىڭ وزىق تەحنولوگيالارىن ساتىپ الۋىمىز كەرەك. الايدا ولار بىزگە ەڭ ۇزدىك ۇلگىلەرىن قولىمىزعا وڭايلىقپەن بەرە سالمايدى. وزىنە باسەكەلەستى دامىتۋعا كىم مۇددەلى بولسىن؟ سوندىقتان مۇنداي وزىق تەحنولوگيانى وزىمىزدە شىعارىپ، رەۆوليۋتسياعا قاجەتتى ءبىلىم مەن عىلىمدى دا وسى جەردەن وركەندەتۋگە ءتيىسپىز» - دەپ اتاعانداي وزىنە باسەكەلەس بولۋدى قالامايتىن، قاشاندا «ماڭگىلىك دوس ەمەس، ماڭگىلىك مۇددە ىزدەيتىن» باتىس ءبىزدىڭ «بولاشاق» جاستارىنىڭ قولىنا وزىق تەحنيكاسىنىڭ كىلتىن ۇستاتا سالمايدى، ارينە. ونداي تەحنيكانى ساتپايدى دا. «بولاشاق» باعدارلاماسىنا باسىمدىق بەرىپ وتىرعان ن.نازارباەۆتىڭ ءوزى وسىنى ايتىپ وتىر. سوندىقتان ن.نازارباەۆ ايتقانداي ول جاقتان الىپ كەلگەن ءبىرلى-جارىم تەحنيكانىڭ ءتىلىن وسىندا «ودان ءارى دامىتۋ كەرەك». ونى دا ىستەيتىن ۇلتى ءۇشىن تۋعان جاستار عانا. ول ءۇشىن قازاق جاستارى ن.نازارباەۆتىڭ سوزىمەن ايتسام: «وتانىمىزدىڭ داۋلەتى ارتۋى ءۇشىن مەن نە ىستەدىم دەپ سۇراۋى كەرەك» وزىنەن. جانە سول قاعيداعا بەرىك بولۋى كەرەك. ونداي جۇمىستى ۇلت نامىسىنا قانى قىزىپ، ۇلت جۇمىسىنا جانى اشيتىن جاستار عانا جاساي الادى. «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىندا ن.نازرباەۆ ايتقانداي: «بابالاردىڭ ەرلىگى، بۇگىنگى بۋىننىڭ ەرەن ىستەرى جانە جاس ۇرپاقتىڭ جاسامپازدىعى اراسىندا ساباقتاستىق بولسا عانا، ءبىز «ماڭگىلىك ەل»بولامىز».

حوش. بولاشاقتى بىتىرگەننىڭ ءبارى باتىستا قالىپ جاتقان جوق.

بايعا مال، وقىعانعا شەن ماقسۇت بوپ،

ويلايتىن جۇرتتىڭ قامىن ادام ازدان - دەپ، الاشتىڭ ارداقتىسى احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي، ەلىنە كەلگەن «بولاشاق» تۇلەكتەرىنىڭ ءوزى - «مال قۋىپ»، «شەن ىزدەپ» كەتسە، احاڭ ايتقان: «جۇرتتىڭ قامىن كىم ويلاپ»، ن.نازارباەۆ ايتقان: «باتىس بەرمەگەن» ءبىلىمدى، تەحنيكانى قالاي جاڭعىرتپاق؟!

ال «بولاشاق» باعدارلاماسى قازىرگى ەلىمىزدەگىدەي سيپات الا بەرەتىن بولسا، وندا م.اۋەزوۆ ايتقان: «باتىستىڭ وقۋ ورىندارى مەن عىلىم وردالارىنداعى سوراقى مىنەزدەر - ستۋدەنتتەر ءۇشىن ەمتيحان بەرىپ، جاس عالىمدار ءۇشىن ديسسەرتاتسيا جازدىراتىن توپتارعا» قازاق جاستارىنىڭ اينالىپ، ن.تورەقۇلوۆ اتاعان: باتىستىڭ «ميسسيونەر مادەنيەتىنە» جۇتىلىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس.

نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى، نەمىس مادەنيەت فيلوسوفى، البەرت شۆەيتسەر ايتقانداي: «ادامي قۇندىلىق جويىلىپ»، «مەكتەپتەردە وقۋلىق قۇرالدارىندا ىزگىلىكتى مۇلدەم ىعىستىرىپ تاستالعان»، اقش-تىڭ گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، امەريكالىق مادەنيەت فيلوسوفى پ.ا.سوروكين اتاعان: «تىم بولماسا ءبىر ساۋ جەردىڭ نەمەسە قالىپتى قىزمەت ەتەتىن جۇيكە تىندەرىنىڭ تابىلۋى ەكىتالاي..» باتىسقا ءبىلىم قۋىپ باراتىن قازاق جاستارى الاشوردا زيالىلارى كوكسەگەن: «تەك دامىعان تەحنيكانى مەڭگەرەم» ونى «ۇلت مۇددەسىنە سارپ ەتەم» دەگەن ماقساتتى عانا كوزدەپ بارۋى كەرەك!

الاش قايراتكەرلەرى: «ىبىلىسكە ەرگەن ەسەرلەر ەلى»، «ۇيمەلەگەن جىن ۇياسى» دەپ تانىعان ايۋان قىلماعان ءىس - ەرى مەن ەرىن، ايەلى مەن ايەلىنە جەكە وتاۋ تىگىپ، ءۇي قىلعان ەلگە وزگە ماقساتتى كوزدەپ بارساڭ قۇرىدىڭ قازاق جاستارى! وسىنى ابدەن ۇق! مىقتاپ ەسىڭدە ساقتا!  «بولاشاقتىڭ» باتىل دا، ەلىن سۇيەتىن قايسار قازاعى!

ABAI.KZ