تۇرسىن جۇرتباي. "... ۇلتشىلدىق كوزقاراس مەندە بولدى جانە ول مەنىڭ شىعارمالارىمدا دا ورىن الدى. مەن ونى جاسىرمايمىن" (جالعاسى)
2.
1930 جىلدىڭ 8 قازان كۇنگi شولاق تەرگەۋدەگى العاشقى سۇراقتار الىستان وراعىتىلىپ بارىپ قويىلسا كەرەك. مۇحتار اۋەزوۆ «تەرگەۋ ءىسى بويىنشا ناقتى مىنانى كورسەتتى:
م.اۋەزوۆ: «مەن بايتۇرسىنوۆتى 1918 جىلدان بەرi بiلەمiن، ال ونىمەن ەتەنە جاقىن ارالاسقانىم 1921 جىلى ورىنبورعا اۋىسىپ كەلگەن سوڭ باستالدى. تىنىشباەۆپەن تاشكەنتكە اۋىسىپ بارعان كەزدە 1922 جىلدىڭ كۇزiنەن باستاپ تانىسپىن. حالەل جانە جاhانشا دوسمۇحامەدوۆتەرمەن دە، ي. قاشقىنباەۆپەن دە، ا.وماروۆپەن دە، د.-م.ادiلەۆپەن دە سول تاشكەنتتە تانىستىم. قانداي دا بiر ۇيىمنىڭ بار ەكەندiگiن مەن ولاردان ەستiگەنiم جوق».
م.اۋەزوۆكە ايىپ بولىپ تاعىلعان بۇل سۇراقتىڭ قويىلۋىنا ءا.ءبايدىلديننىڭ:
«بۇعان قوسا بايتۇرسىنوۆ: قازاق جازۋشىلارى ءوزiنiڭ تۋىندىلارىندا تەك قانا قازاق ۇلتىنىڭ مۇقىم مۇددەسiن قورعاۋى تيiس دەپ ۇندەۋ تاستادى... اۋەزوۆ مۇحتار مەن ىسقاقوۆ دانيال دا 1923 جىلى وسىعان ۇندەدى، ادەبيەت ماسەلەلەرiن ۇلتشىلدىق باعىتتا تالدادى، وزدەرiنiڭ ماقالالارىندا ايماۋىتوۆ پەن كەمەڭگەروۆ تە سولاي iستەدi»,- دەگەن كورسەتىندىسى سەبەپكەرلىك ەتتى.
2.
1930 جىلدىڭ 8 قازان كۇنگi شولاق تەرگەۋدەگى العاشقى سۇراقتار الىستان وراعىتىلىپ بارىپ قويىلسا كەرەك. مۇحتار اۋەزوۆ «تەرگەۋ ءىسى بويىنشا ناقتى مىنانى كورسەتتى:
م.اۋەزوۆ: «مەن بايتۇرسىنوۆتى 1918 جىلدان بەرi بiلەمiن، ال ونىمەن ەتەنە جاقىن ارالاسقانىم 1921 جىلى ورىنبورعا اۋىسىپ كەلگەن سوڭ باستالدى. تىنىشباەۆپەن تاشكەنتكە اۋىسىپ بارعان كەزدە 1922 جىلدىڭ كۇزiنەن باستاپ تانىسپىن. حالەل جانە جاhانشا دوسمۇحامەدوۆتەرمەن دە، ي. قاشقىنباەۆپەن دە، ا.وماروۆپەن دە، د.-م.ادiلەۆپەن دە سول تاشكەنتتە تانىستىم. قانداي دا بiر ۇيىمنىڭ بار ەكەندiگiن مەن ولاردان ەستiگەنiم جوق».
م.اۋەزوۆكە ايىپ بولىپ تاعىلعان بۇل سۇراقتىڭ قويىلۋىنا ءا.ءبايدىلديننىڭ:
«بۇعان قوسا بايتۇرسىنوۆ: قازاق جازۋشىلارى ءوزiنiڭ تۋىندىلارىندا تەك قانا قازاق ۇلتىنىڭ مۇقىم مۇددەسiن قورعاۋى تيiس دەپ ۇندەۋ تاستادى... اۋەزوۆ مۇحتار مەن ىسقاقوۆ دانيال دا 1923 جىلى وسىعان ۇندەدى، ادەبيەت ماسەلەلەرiن ۇلتشىلدىق باعىتتا تالدادى، وزدەرiنiڭ ماقالالارىندا ايماۋىتوۆ پەن كەمەڭگەروۆ تە سولاي iستەدi»,- دەگەن كورسەتىندىسى سەبەپكەرلىك ەتتى.
مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ شاكiرتi قايىم مۇحامەدحانوۆقا ماقتانا ايتىپ، تۇرمەدە احمەت پەن مiرجاقىپتىڭ، ماعجان مەن جۇسiپبەكتiڭ، وزگە دە الاش ازاماتتارىنىڭ اڭگiمەسiن ەمiن-ەركiن تىڭداپ، ايىزى بiر قانىپ قالعاندىعى تۋرالى مەڭزەگەن كەزi دە «بايتۇرسىنوۆتىڭ iسiنiڭ» تەرگەۋi اياقتالىپ، ولار ماسكەۋدiڭ پارمەنiن كۇتiپ جاتقان وسى ءدۇبارا ءسات بولسا كەرەك. مiنە، سول كەزدە اقاڭ ءوزiنiڭ اقىلىن كەيiنگi ۇستالعاندارعا ايتىپ ۇلگەرگەن ءتارىزدى.
بۇدان كەيىن «القا» ادەبي ۇيىرمەسى تۋرالى سۇراق قويىلعان سياقتى. بۇل ۇيىرمە قاقىندا ج.ايماۋىتوۆ پەن م.جۇماباەۆ تۋرالى تاراۋلاردا بارىنشا تياناقتى سالىستىرىلا تالدانعاندىقتان دا، ءبىز تەك م.اۋەزوۆتىڭ ءوزىنىڭ جەكە باسى مەن كوزقاراسىنا قاتىستى ءار كورسەتىندىلەردە ايتىلعان تۇستاردى ىرىكتەي جيناقتاپ، تۇجىرىمداي ۇسىنامىز.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ال «القا» ۇيiرمەسiنە بايلانىستى ايتارىم مىناۋ. 1925 جىلدىڭ باسىندا «تابالدىرىق» ادەبي توبىنىڭ دەكلاراتسياسى قوسىپ سالىنعان جۇماباەۆتىڭ حاتى ماعان پوچتا ارقىلى كەلدi. ول: پارتيادا بار جانە پارتيادا جوق 6-7 ادامنان تۇراتىن توپ جاريا تۇردە «القا» ادەبي ۇيiرمەسiن قۇرعاندىعىن، بۇل تۋرالى مەنiڭ پiكiر بiلدiرۋiمدi, ەگەردە بۇل ۇيiرمەنi قوستايتىن بولسام، وندا سونىڭ قۇرامىنا كiرۋiمدi ءوتiنiپ، تiلەك بiلدiرiپتi. مەن ول كەزدە سەمەيدە بولاتىنمىن. مەن «تابالدىرىقتىڭ» دەكلاراتسياسىن گۋبەرنيالىق كوميتەتتiڭ ۇگiت-ناسيحات ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi توقجiگiتوۆ جولداسقا كورسەتتiم، بiراق تا ول مۇنى بiر ايداي ۇستادى دا، قايتارىپ بەردi, الايدا ناقتى ەشتەڭەنi اشىپ ايتقان جوق.
بۇل دەكلاراتسيانىڭ مازمۇنىنان ۇققانىم: ۇيiرمە اشىق جۇمىس iستەۋ كەرەك ەكەن جانە باسپاسوزگە ارالاسۋى كەرەك كورiنەدi, ويتكەنi ءوزiنiڭ باعىت-باعدارىنان بايقالىپ تۇرعانىنداي، م.جۇماباەۆتىڭ بۇرىنعى كوزقاراستارىنا قاراعاندا مۇلدەم باسقاشا، مازمۇنى جاعىنان سولشىلدىققا جاقىن، بۇگiنگi كۇنگە بەيiمدەلە جاسالعان ەدi. جۇماباەۆ بۇل باعدارلاما (پلاتفورما) تۋرالى ماعان ءباسپاسوز بەتiندە پiكiر بiلدiرۋiمدi ءوتiنiپتi, بiراق تا مەن ولاي iستەمەدiم جانە وعان جاۋاپ حات جازدىم، مازمۇنى تولىق ەسiمدە جوق، بiراق تا ادەبي مەكتەپتiڭ ءومiر ءسۇرۋi اسا قاجەتتi, كوكەيكەستi ماسەلە، «القانىڭ» تالاپ-تiلەكتەرiن قوستايمىن، كەيبiر دiتتەگەن ۇساق ماسەلەلەر جازۋشىلاردىڭ كەڭەسiندە تالقىلانۋى تيiس ەكەندiگiن ەسكەرتتiم.
جۇماباەۆ ەكەۋمiز بۇدان كەيiن دە حات جازىسىپ تۇردىق، مەن وعان قالامگەرلەردى شاقىرىپ، قالايدا كەڭەسۋ كەرەك ەكەندiگi تۋرالى جازدىم، الايدا «القا» جونiندەگi ماسەلە بiرتە-بiرتە ءوشiپ تىندى.
قانداي دا بiر استىرتىن ۇيىم تۋرالى ەشتەڭە ەستiگەنiم دە جوق، بiلمەيمiن دە. كۇدەرينمەن اراداعى قارىم-قاتىناسىم تۋرالى تاشكەنتتە بەرگەن جاۋابىمدا ايتقان بولاتىنمىن. مۇحتار اۋەزوۆ».
قات-قابات حاتتالعان كوپ تومدىق تەرگەۋ iسiنiڭ iشiندەگi جاۋاپتاردىڭ اراسىنان «القا» ادەبي ۇيiرمەسi جونiندەگi بارىنشا تولىق توقتالعان جاۋاپتىڭ بiرi وسى. مۇندا مۇحتار اۋەزوۆ ءوزiنiڭ كوزقاراسىن اشىق بiلدiرەدi. «القانى» ەشقانداي كۇدiكسiز-اق اقتاپ شىعادى. تەرگەۋ iسi جاڭا باستالعاندىقتان دا، بۇل ماسەلەگە گولوششەكيننiڭ جانە بارلىق جازالاۋ مەكەمەلەرiنiڭ قانداي استارلى ءمان بەرiپ وتىرعاندىعىن اڭعارماۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى ول ءوزىنىڭ 1931 جىلى 20 قىركۇيەكتەگى قوسىمشا جاۋابىندا الدىڭعى تاۋەكەلدەن قايتپاعان.
م.اۋەزوۆ: «سارسەنباەۆ جاكەننىڭ كورسەتۋىندەگى «القا» ادەبي ۇيىرمەسىنىڭ پلاتفورماسى تۋرالى ماعجان جۇماباەۆقا جازعان حاتقا كەلەتىن بولسام، ونىڭ ايتقانى شىندىققا جاتپايدى. «القانىڭ» باعدارلاماسىن جانە وعان قوسا جىبەرىلگەن جۇماباەۆتىڭ حاتىن مەن سەمەيدە جۇرگەندە الدىم. ەكەۋى ءبىر كونۆەرتتىڭ ىشىنە سالىنعان. ول تۋرالى الدىن-الا حات جازىسقان ەمەسپىن. «القانىڭ» باعدارلاماسىنان زاڭعا قارسى كەلەتىن ەشتەڭە دە بايقامادىم. جۇمىسشىلار كوميتەتىنىڭ نۇسقاۋىمەن ول حاتتى بك(ب)پ سەمەي گۋبكومىنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جانە «قازاق ءتىلى» گازەتىنىڭ رەداكتورى توقجىگىتوۆكە تاپسىردىم. «القانىڭ» باعدارلاماسى سوندا قالدى. ال جۇماباەۆقا: «القانى» نەگىزىنەن قولدايمىن جانە ادەبيەتشىلەردىڭ ۇيىرمەسىن قۇرۋ ءۇشىن قازاق جازۋشىلارىن جيناپ، رەسمي تىركەۋ كەرەك - دەگەن ماعىنادا جاۋاپ بەردىم. حاتتىڭ تولىق مازمۇنى ەسىمدە قالماپتى. مەن ول باعدارلامانى بار نيەتىممەن قولدادىم. جۇماباەۆتىڭ مەنى نەگە: «ول باعدارلامانى قوستامادى جانە شيكى دەپ ەسەپتەدى»،- دەپ ايتقانىن تۇسىنبەدىم (زادى مۇحتاردى «استىرتىن ۇيىمعا قاتىسقان» دەگەن ايىپتان قۇتقارعىسى كەلگەن بولسا كەرەك. بۇل قالىپتى ءارى تۇسىنىكتى جاعداي - ت.ج.). ۇلتشىلدىق كوزقاراس مەندە بولدى جانە ول مەنىڭ شىعارمالارىناندا دا ورىن الدى. مەن ونى جاسىرمايمىن. ال مەنىڭ ونداي كوڭىل-كۇيىم استىرتىن ۇيىمنىڭ باعدارلاماسى بولا المايدى. ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە ماركستىك ءىلىمنىڭ تەورەتيكتەرىنەن جانە ونەرتانۋشى عالىمداردان ءدارىس تىڭداعان تۇستا مەنىڭ الەۋمەتتىك تانىمىم مەن ونەرگە، ادەبيەتكە، ونىڭ قوعامنان الاتىن ورنىنا دەگەن كوزقاراسىم بىرتىندەپ وزگەرە بەردى».
وسى كورسەتىندىسىندەگى:
«مەن ول باعدارلامانى بار نيەتىممەن قولدادىم. جۇماباەۆتىڭ مەنى نەگە: «ول باعدارلامانى قوستامادى جانە شيكى دەپ ەسەپتەدى»،- دەپ ايتقانىن تۇسىنبەدىم. ...ۇلتشىلدىق كوزقاراس مەندە بولدى جانە ول مەنىڭ شىعارمالارىمدا دا ورىن الدى. مەن ونى جاسىرمايمىن»,- دەگەن جاۋابى ونىڭ ءوزىن شىرعاعا ءتۇسىردى.
مۇحتاردىڭ اۋەلگى جىبەرگەن قاتەسى دە وسى ەدى. ساياساتقا شىنىققان قايراتكەر تۇرمە تەرگەۋشىسىنە بۇلاي جاۋاپ بەرمەيدى. ويتكەنى مۇحتار اۋەزوۆكە قويىلعان تەرگەۋشiلەردiڭ بۇل سۇراقتارىنىڭ استارى دا وزگەشە. الدىڭعى توپ پەن كەيىنگى توپتىڭ سۇراق-جاۋاپتارىنىڭ اراسىن بiر جىل ءتورت اي ۋاقىت ءبولiپ تۇر. وسى مەرزiمنiڭ iشiندە جۇسiپبەك پەن ماعجاننىڭ تەرگەۋ iسi اياقتالىپ: «القا» ادەبي ۇيiرمەسi - جاسىرىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم رەتiندە باعالانىپ»، سوتقا بەرiلدى. ولاردىڭ iزi سۋىماي جاتىپ قولعا الىنعان ۇلتشىلداردىڭ ەكiنشi توبىنا ويلانباستان سول «ايىپتى» قىلمىس رەتىندە تاڭا سالدى.
مۇنى، كەز-كەلگەن تالانت يەسىنە ءتان اڭعال ادالدىق دەسە دە بولادى. مۇنداي «فورمۋليروۆكانى» تەرگەۋشىلەر مەن سوتتار ءۇشىن ءا.ءبايدىلدين ءوزىنىڭ كورسەتىندىسىندە:
«القانىڭ» بار ەكەنىن مەن جاقسى ءبىلدىم. العاش رەت شامامەن 1925 جىلدارى ءبىلدىم. «القا» ۇلتشىل جۇماباەۆتىڭ باستاۋىمەن موسكۆادا ۇيىمداستىرىلعان. بۇل ادەبي ۇيىرمەنى بۇركەمەلگەن استىرتىن ۇيىم بولاتىن... 1927 جىلدارى ايماۋىتوۆتىڭ، كەمەڭگەروۆتىڭ، اۋەزوۆتىڭ، بايتاسوۆتىڭ اراسىندا حات ارقىلى پىكىر الىسۋلار بولىپتى. جۇماباەۆ موسكۆادا، قالعاندارى شىمكەنت پەن تاشكەنتتە تۇراتىن»,- دەپ تۇسىنىك بەردى.
ءيا، ساياسي تەرميندى جاقسى بىلەتىن ءا.ءبايدىلدين «القا» ادەبي ۇيىرمەسىن - «استىرتىن قوعام» ەتىپ وپ-وڭاي وزگەرتە سالعان.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ءبايدىلديننىڭ «القا» تۋرالى بەرگەن كورسەتىندىسى دۇرىس، ادەبي ۇيىرمەنى ءپرينتسيپتى تۇردە قولداعانىمدى بۇرىنعى تۇسىنىگىمدە جازعان بولاتىنمىن. مەن جۇماباەۆقا ءبىر-اق رەت حات جازدىم، استىرتىن ۇيىم تۋرالى ەشتەڭە ەستىگەمىن جوق».
بۇل كورسەتىندىدە ماتىندىك بۇلدىرلىق بار. م.اۋەزوۆ ءا.ءبايدىلديننىڭ «القا تۋرالى پىكىرىن قۇپتايدى، بىراق، استىرتىن ۇيىم تۋرالى ەستىمەگەنىن ايتادى. ال ءا.ءبايدىلدين مۇنى:
«بۇل ادەبي ۇيىرمە بۇركەمەلگەن استىرتىن ۇيىم بولاتىن»,- دەپ ناقتى كورسەتىپ تۇر.
ءيا، الدىڭعى تاراۋلارىمىزدا ايتقانىمىزداي، «القا» ۇيiرمەسi مەن «تابالدىرىق» اتتى باعدارلامادا ەشقانداي «جاسىرىنباقتىڭ» جوعى انىق. الايدا، تەرگەۋشiلەر ونى «كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇلتشىل استىرتىن ۇيىم» رەتىندە قىلمىسقا جاتقىزدى. ءىستىڭ ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتقانىن اڭعارعان م.اۋەزوۆ 1931 جىلعى 29 قىركۇيەك كۇنگى جاۋابىندا:
«جاسىرىن قۇرىلعان استىرتىن ۇيىم-مىس دەپ جۇرگەن «القا» ادەبي ۇيiرمەسiنiڭ باعىت-باعدارى تۋرالى ماسەلە جونiندەگi مەنiڭ پiكiرiمدi سول كەزدە سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتiنiڭ ناسيحات جانە ۇگiت ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi توقجiگiتوۆ جولداستان سۇراپ ءبىلۋiڭiزدi تاباندى تۇردە وتiنەمiن، «القانىڭ» باعدارلاماسىن وعان كورسەتiپپiن بە، جوق پا، وعان بەرiپپiن بە، جوق پا، سونى انىقتاڭىزدار، دەمەك، سونىڭ وزiنەن-اق مۇندا ەشقانداي جاسىرىپ-جابۋشىلىقتىڭ (نەلەگالششينانىڭ) جوق ەكەندiگi بايقالادى»,- دەپ كۋا ىزدەي باستايدى.
بۇل تىم كەش شيرىعۋ بولاتىن. ويتكەنى بۇل كەزدە:
«جاستاردىڭ اراسىنداعى وزدەرiنiڭ ىقپالىن كۇشەيتۋ ءۇشiن جانە ۇلتشىل رۋحتاعى جاستاردى دايىنداۋ ارقىلى وزدەرiنiڭ يدەيالارىن بۇقارا قاۋىمنىڭ اراسىندا كەڭiنەن تاراتۋ ءۇشiن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم باسپاسوزدەگi, مادەني-اعارتۋ مەكەمەلەرiندەگi جانە عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرiندەگi, جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى، ەڭ باستىسى، ادەبيەت سالاسىنداعى كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەرiن ورشiتە ءتۇستi. استىرتىن ۇيىمنىڭ بۇرىنعى مۇشەلەرiنiڭ كومەگىمەن باسىلىپ شىققان كiتاپتار - بۇقارا حالىقتى ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەۋگە، حان مەن باتىرلاردىڭ ءداۋiرiن اڭساۋ سارىنىندا، كەڭەس وكiمەتiنە نارازىلىق تۋدىرۋ رۋحىنا باعىتتالدى. جەكەلەگەن ادەبي ەڭبەكتەردi دايىنداۋ بەلگiلi بiر ءتارتiپ بويىنشا جۇرگiزiلiپ، ۇيىم مۇشەلەرiنە ءوزارا ءبولiنiپ بەرiلەدi. «القا» اتتى استىرتىن ادەبي ۇيiرمەنiڭ ءومiر ءسۇرۋi ادەبي ەڭبەكتەردi بەلگiلi بiر ءتارتiپ بويىنشا ءبولiسiپ دايىنداۋعا ۇيىتقى بولدى، ونىڭ باعىت-باعدارىن («تابالدىرىقتىڭ») انىقتاۋعا م.جۇماباەۆ جانە ايىپتالۋشىلار دانيال ىسقاقوۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ پەن قوشمۇحامەد كەمەڭگەروۆ قاتىستى»,- دەگەن «ايىپتاۋ قورىتىندىسى» جازىلىپ قويعان ەدى.
ءسويتىپ، اۋەلدە، «القا» ادەبي ۇيiرمەسiنە قاتىسىپ، ونىڭ «تابالدىرىق» اتتى باعدارلاماسىن وقىعانى ءۇشiن ايىپتالعان مۇحتار اۋەزوۆتiڭ «قىلمىسى اۋىرلاپ»، ەندi كەڭەس وكiمەتiنiڭ ەكونوميكاسىنا قاستاندىق جاساعان بۇلiكشiل، وقۋ-اعارتۋ iسiندەگi شارالارعا كەدەرگi كەلتiرگەن، ماركسشiل iلiمگە قارسى ۇگiت-ناسيحات جۇرگiزگەن يدەولوگيالىق دۇشپان بولىپ شىعا كەلدi.
تەرگەۋ بارىسىندا مۇنىڭ بارلىعىن جوققا شىعارعان مۇحتار اۋەزوۆ وسىدان توعىز اي كەيiن جازعان «اشىق حاتىندا» جوعارىداعى پىكىرلەرىنىڭ ءبارiن تەرiسكە ساناپ، «قاتەسiن مويىندادى». تiپتi, «القا» ۇيiرمەسi تۋرالى دا مۇلدەم باسقاشا پiكiر بiلدiردi. ول:
«القانىڭ» باعىتىن ادەبيەتتەگi جاڭا توڭكەرiسشiل باعىت دەپ قابىلداۋىم دا تەرiس ەدi. انىعىندا ول ماركسشىلدىققا قۇر عانا يەك سۇيەپ وتىرىپ، نەگiزiندە بۇرىنعى تار ۇلتشىلدىقتى قايتا تەرەڭدەتiپ، قايتا قالىپتاپ، قايتا نىعايتامىن دەگەن جول بولاتىن. مەن ونىڭ نەگiزگi باعىتىن قاتالاسىپ بارىپ، كوتەرە باعالاپپىن. قازiر دە قازاق جازۋشىلارىنىڭ الدىندا تۇرعان توڭكەرiستiك مiندەتتەردi ءتۇسiنۋ جولىندا، مەن ول «القانىڭ» تەرiس ۇلتشىلدىق باعىتىنان بويلاپ استىم. سوندىقتان بۇدان بىلاي ونىمەن ەشبiر بايلانىسىم جوق دەپ سانايمىن»,- دەپ الدىڭعى پiكiرiنەن اينىپ كەتتi.
شىعار ۇكiم شىعىپ قويعان سوڭ ءدال وسىلاي بۇگەجەكتەۋدiڭ قاجەتi بار ما ەدi? بار ەدi. ويتكەنi, بوستاندىققا شىعارعانمەن دە، ەركiندiك بەرمەيتiن. بۇل «اشىق حات» از دا بولسا تىنىس الۋدىڭ امالى ەدi. ءبىز «القا» ۇيىرمەسى تۋرالى دەرەكتەردى جيناقى بەرۋ ماقساتىندا ءسال ىلگەرىلەپ كەتكەنىمىزبەن، م.اۋەزوۆ العاشقى تەرگەۋدەن سوڭ كەيىن ۇزاق ۋاقىت جاۋاپقا تارتىلمادى. ويتكەنi, ولاردىڭ قولىندا م.اۋەزوۆتىڭ استىرتىن ۇيىمعا، باسماشىلار قوزعالىسىنا، اق گۆاردياشىلاردىڭ جازالاۋ ارەكەتتەرىنە، مويىنسەرىك پەن تارگىلەۋ ناۋقانىنا، جەر تەلىمى جونىندەگى ايتىس-تارتىسقا قاتىسقانى قاقىندا ناقتى ايعاقتار دا جوق ەدi جانە ولاردىڭ كوكەيiن تەسكەن وقيعالار وتكەن تۇستا مۇحتار اۋەزوۆ لەنينگراد قالاسىندا وقۋدا جۇرگەن بولاتىن. بۇل وعان تۇرمە تەرگەۋشiلەرiنiڭ قويعان سۇراقتارىنا جالتارا جاۋاپ بەرۋىنە مۇمكiندiك جاسادى. الايدا گولوششەكيننiڭ ءوزi پارتيا كونفەرەنتسياسىندا مۇحتار اۋەزوۆتى «كونتررەۆوليۋتسياشىل ۇلتشىل» دەپ اشىق جاريالانعاندىقتان دا iستi توقتاتۋدىڭ ەشقاندايدا لاجى جوق بولاتىن. سوندىقتان دا وتكەندەگi وقيعالاردى قوزدىرىپ-قوتارىپ، قاشان iلiك تاۋىپ، رەسمي ايىپ تاققانشا بiراز ۋاقىت ءوتتi.
سونىمەن، تۇتقىندالعاننان كەيىن ءۇش ايدان سوڭ بارىپ رەسمي تۇردە ايىپتاۋ قورىتىندىسىمەن تانىسىپ، وزىنە تاعىلعان ايىپتاردىڭ شىندىققا سايكەس كەلمەيتىندىگىن ايتىپ، وعان قارسى ءۋاج ءبىلدىردى.
«گپۋ-دiڭ وكiلەتتi وكiلiنiڭ ورىنباسارى الشانسكيگە جانە پوپوۆ جولداسقا
تۇتقىن اۋەزوۆ مۇحتاردان مالىمدەمە
6/حII كۇنگi ماعان كورسەتiلگەن ايىپتاۋ قورىتىندىسىنا قاراعاندا مەن 58-ستاتيانىڭ 7 جانە 11 تارماقتارى بويىنشا جاۋاپقا تارتىلىپپىن، ونىڭ ماعىناسىنا (فورمۋليروۆكاسىنا) وراي مەنiڭ تۇسiنگەنiم مىناۋ: مەن دوسمۇحامەدوۆ پەن تىنىشباەۆتiڭ ۇيىمىنىڭ قۇرامىنا مۇشە بولىپپىن-مىس جانە سول ۇيىمنىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداي ءجۇرiپ، كەڭەس مەكەمەلەرiندەگi بۇل ۇيىمنىڭ يدەيالىق ىقپالىن كۇشەيتۋگە ارەكەتتەنiپپiن، جەرگە قونىستاندىرۋ، ءباسپاسوز، مەكتەپ سالاسى بويىنشا جۇرگiزiلگەن اسا ماڭىزدى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋعا توسقاۋىل قويىپپىن، مۇنداي مەملەكەتتiك جوسپارلى iستiڭ اتقارىلۋىنا مەن كەدەرگi جاساپپىن-مىس».
حالەل جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ دە، مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ دە تەرگەۋشىگە بەرگەن جاۋابىندا مۇحتار اۋەزوۆ «استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەسى» رەتىندە اتالمايدى. تەك قازاق زەرتتەۋ ورتالىعىنداعى عىلىمي باسىلىمداردىڭ اۆتورى قاتارىندا ءبىر-ەكى رەت ءتىزىم ىشىندە كورسەتىلگەن. سوندىقتان دا بۇل ارادا تەرگەۋشىلەر م.اۋەزوۆتى شىرعاعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن الاش كوسەمدەرىنىڭ ەسىمىن العا تارتقان سياقتى. ال ونداي قاعىستىرۋلار مەن شاعىستىرۋلار ءداستۇرلى تاسىلگە اينالدى. دالەل رەتىندە ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ تەرگەۋشىگە بەرگەن مالىمدەمەسىن ەسكە الساق تا جەتكىلىكتى. سوندىقتان دا بۇل ارادا ح.دوسمۇحامەدوۆ پەن م.تىنىشباەۆتىڭ ەش قاتىسى جوق. تەك تەرگەۋ ءىسىنىڭ سىرتقى مۇقاباسىنا «م.تىنىشباەۆتى، ح.دوسمۇحامەدوۆتى جانە باسقالاردى ايىپتاۋ تۋرالى № 06610 ءىس» دەپ جازىلعان جازۋ عانا ولاردىڭ «قىلمىستارىنىڭ» باسىن قوسىپ تۇر.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «مەن ءوزiمنiڭ ومiرiمدە قاندايدا بiر مەكەمەدە iستەمەيiن، بiردە-بiر رەت 7-تارماقتاعى ايىپتاۋدان تۋىندايتىن ەكونوميكا سالاسىنداعى كونتررەۆوليۋتسيالىق بۇلiكشiل ارەكەتپەن اينالىسقان ەمەسپiن جانە بۇل ايىپتىڭ ماعان قاتىسى بار ەكەندiگiنە ەشقاندايدا سەنبەيمiن».
ءيا، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى سولاي ەسەپتەگەنىمەن دە، ونىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قىزمەت ىستەۋىنىڭ ءوزىن «قاراجۇزدىلىك» دەپ باعالايتىن «جاناشىرلارى» جەتكىلىكتى بولاتىن. ونىڭ «كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەرى» تۋرالى ماعلۇماتتار جيىرماسىنشى جىلدىڭ باسىنان توتەنشە مەكەمەنىڭ تارتپاسىنا جينالىپ جاتقان. تەرگەۋ بارىسىندا سول دەرەكتەر مەن باسىلىمداردىڭ بارلىعى دا قاپەرگە الىنعانى انىق. مىسالى، سابىرلى ازامات، سالماقتى جازۋشى قاتارىنداعى سابىر ءشريپوۆتىڭ ءوزى «الاشوردانى» اشكەرەلەۋگە ەرتە قامدانىپتى. ول ءوزىنىڭ 1922 جىلى ماۋسىم ايىندا «ستەپنوي پراۆدا» گازەتىندە جاريالانعان «شىعىس قازاقستانداعى رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستىڭ تاريحى» اتتى ماقالاسىندا الاش قوزعالىسىن جەكسۇرىن ەتىپ قانا كورسەتكەن جوق، سونىمەن قاتار:
«الاشتىڭ كوسەمى بوپ تۇرعان كەزىندە، 1918 جىلى شىلدە ايىندا بوكەيحانوۆ «سارىارقا» گازەتىنىڭ №42 سانىندا جاريالانعان: كەڭەسكە قاتىسى بار بارلىق قازاقتاردى تۇتقىنداۋ، ولاردىڭ بالالارى مەن ايەلدەرىن تالانعا سالۋ تۋرالى ءوزىنىڭ اتاقتى №1 بۇيرىعىن شىعاردى. سونىڭ سالدارىنان بۇرىنعى قىزىلارمياشى جانىبەكوۆ جانە باسقالار تۇتقىندالدى. كوميتەتتىڭ كورنەكتى جەتەكشىلەرى اۋەزوۆ، سادۋاقاسوۆ، ءبايدىلدين جانە باسقالار بولدى. بۇل كوميتەت رەسمي تۇردە مادەني-اعارتۋ سيپاتىندا جۇمىس ىستەدى، بىراق تا ولار الاشوردانىڭ ساياسي ۇيىرمەسىنىڭ ءىزباسارى رەتىندە ۇلتتىق رۋحتا ارەكەت ەتتى»،- دەپ «اشكەرەلەپ»، م.اۋەزوۆتى قاندى قول جازالاۋشى ەتىپ شىعاردى.
الاش يدەياسى مەن «الاش» پارتياسىنىڭ ىستىق-سۋىعى باسىلماي، «اشكەرەلەۋ ناۋقانى» باستالماي تۇرعان ءولىارادا س.ءشارىپوۆتىڭ «قالامۇشىن بۇلاي اسىرا سىلتەۋىنىڭ» سەبەپتەرى تۇسىنىكسىز. ونى وسى تۇستاعى ەۋروپالىق ۇلت وكىلدەرىنىڭ سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ قازاقستانعا قوسىلۋىنا قارسى بەلسەندى ارەكەتىمەن، س.سادۋاقاسوۆتىڭ سەمەي گۋبكومىن تاراتىپ جىبەرۋىمەن، م.اۋەزوۆتىڭ گۋبكومنىڭ توراعالىعىنا سايلانۋىمەن، ءا.ءبايدىلديننىڭ بۇل شەشىمدى قولداپ ماقالا جازۋىمەن عانا تۇسىندىرۋگە بولادى. سوندا سابىر ءشارىپوۆتىڭ ۇستانىمى قانداي بولعانى؟ دەمەك، قازاق ۇلتىنىڭ اشتان قىرىلىپ جاتقانى س.ءشارىپوۆتىڭ جانىنا باتپاعان جانە ول قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىنا مويىنسىنباعان - دەگەن كۇدىك ۇيالايدى. ال «الاش ءىسى» تەرگەۋى بارىسىندا بۇل ماقالا تەرگەۋشىلەردىڭ قولىندا بولعانى ەش كۇمان تۋدىرمايدى. جانە يدەولوگيالىق اشكەرەلەۋ - شىنايى بولشەۆيك سابىر ءشارىپوۆتىڭ تۇراقتى قۇلاق بۇراۋىنا اينالعان تاقىرىبى. كىم ءوزىن جەندەت ەتىپ كورسەتكەن ادامدى ۇناتادى؟ جوعارىداعى ماقالاعا وراي «شىعىس الاشورداشىل جەندەت» م.اۋەزوۆپەن ەكەۋىنىڭ اراسىندا ۇلكەن «قاقتىعىس بولعان». ول ماعجان جۇماباەۆ پەن جۇماعالي تىلەۋليننىڭ قىزىلجاردا وتكەن قازاق زيالىلارىنىڭ كەڭەسىندە «اشتارعا كومەك كورسەتۋ» تۋرالى سويلەگەن سوزدەرىن «اۋىرسىنىپ»، ءوزىنىڭ «ەستىمەگەنىنە» وكىنىپ:
«كوپشىلىگى ماسەلەنى تالقىلاۋعا دارمەنسىز قازاق ينتەلليگەنتسياسى مەن جاڭادان تارتىلعان كوممۋنيستەردى قاتىستىرىپ قازاق كەڭەسىن وتكىزۋدىڭ قانداي قاجەتتىگى بار؟ قازاق كەڭەسىن شاقىرۋدى كىم شىعارعانىن بىلمەيمىن، الايدا وتكەن جىلى ورىنبوردا بۇل يدەيانى ۇسىنعان «بوكەيحانوۆ باباي» دەگەندى ەستىگەمىن»،- دەپ گۋبكومعا ارىز جازىپتى.
وسى ارىزدىڭ سىرتىنا قارىنداشپەن:
«بۇل فراكتسيا دا ەمەس، كەڭەس تە ەمەس، تەك ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن قىزمەتكەرلەردىڭ جينالىسى عانا. ولاردى ۇيىرمەگە ەرتىپ كەلگەن ءشارىپوۆ ەمەس قوي. مەن مۇنى ۇنەمى جينالىس دەپ اتايمىن. بۇل ءشارىپوۆ پەن اۋەزوۆتىڭ اراسىنداعى قاقتىعىستان كەيىن تۋىنداپ وتىرعان جوق پا ەكەن؟ ءشارىپوۆتىڭ ايباسوۆ تۋرالى مالىمدەمەسى جالعان ەمەس پە؟ ونداي ماسەلە كوتەرىلگەن جوق قوي. جينالىستىڭ ماقساتى: پارتيادا جوق كوپشىلىكتى تارتۋ ما؟ جۇماباەۆتى دا. ۋاكىلدىڭ كەلۋىنە بايلانىستى دايىندالعان»،- دەپ («الاشوردا قوزعالىسى»، 3 توم، 1-كىتاپ، 105-106 بەت) بۇرىشتاما سوعىلىپتى.
سول جىلدارى «ادەتكە اينالعان» مۇنداي «قىزىلتۇمسىق ارىزعا» نازار اۋدارۋىمىزدىڭ سەبەبى، بۇرىشتاماداعى «ءشارىپوۆ پەن اۋەزوۆتىڭ اراسىنداعى قاقتىعىس» دەگەن تىركەس. ارىزعا دەيىن اقمولا ازىق-تۇلىك كوميسسياسىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ارىزدان كەيىن گۋباتكومنىڭ توراعاسى بولىپ شىعا كەلگەن س.ءشارىپوۆ: «بوكەيحانوۆ باباي»، «ورەسىز قازاق ينتەلليگەنتى»، «وتە ىقپالدى ءارى بەدەلدى ۇلتشىلدار جۇماباەۆ پەن تىلەۋلين»، «شىعىس الاشورداشىل جەندەتتەر»، «قازاق كەڭەسىنىڭ وتكىزىلۋى مۇلدەم ورىنسىز، وعان جول بەرۋگە بولمايدى»،- دەگەن تىركەستەردى پارتيالىق تازالاۋ تۇسىندا تەگىن قولدانىپ وتىرعان جوق. ويتكەنى بۇل مالىمەتتەردىڭ بارلىعى تەكسەرۋ كوميسسياسىنا تۇسەدى، وندا ساياسي تۇرعىدان وڭدەلىپ، توتەنشە كوميتەتكە بەرىلەدى. سوندىقتان دا م.اۋەزوۆتىڭ «وتكەن قىزمەتىمنەن ءمىن تابۋى مۇمكىن ەمەس»،- دەگەنى ءوزىن-ءوزى جۇباتقان الدارقاتۋ. ال «جىمسىتپا ارىزدى» جاۋىپ تاستاپ وتىرعان كىم؟ ورىنبورداعى حالىق كوميسسارياتىنىڭ اتىنان كەلگەن ۋاكىل ا.كەنجين. دەمەك ارىزدى باسىپ تاستاۋعا قول قويعان دا سول بولۋى مۇمكىن.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ونىڭ ۇستiنە مەن 1924 جىلدان باستاپ قازاقستاندا قىزمەت iستەگەمiن جوق (1924 جىلعا كەيiن لەنينگرادتا تۇرىپ وقىدىم، ال 1928 جىلدان باستاپ تۇتقىندالعان كۇنiمە دەيiن تاشكەنتتە تۇردىم، ساگۋ-دiڭ عىلىمي قىزمەتكەرi بولىپ iستەدiم)».
بۇل جاۋاپتىڭ «ساياسي استارى» ءا.بوكەيحانوۆ پەن ءا.ەرمەكوۆكە قاتىستى تۇستاردا كەيىنىرەك تالدانادى.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «سونداي-اق سوڭعى ەكi جىلدا مۇنىمەن قوسا قازاق مەكتەپتەرiندە (وقۋ-اعارتۋ ينستيتۋتىندا جانە ورمان شارۋاشىلىعى تەحنيكۋمىندا) قازاق ادەبيەتiنiڭ تاريحىنىڭ وقىتۋشىسى رەتiندە وتكiزiلگەن دارiستەرiمدi وكiمەتتiڭ اعارتۋ سالاسىنداعى بەكiتiپ بەرگەن باعدارلاماسىنا قارسى جۇرگiزدi-مiس دەگەن ايىپتى دا مويىندامايمىن، كەرiسiنشە، قازاق ادەبيەتiن ماركستiك الەۋمەتتiك تۇرعىدا وقىتۋدى نەگiز ەتiپ العان مەنiڭ جۇمىسىم ءوزiنiڭ پايداسىن تيگiزگەنiنە جانە قازاقستاننىڭ ورتا مەكتەپتەرiنiڭ الەۋمەتتiك باعىتىنا ساي جۇرگiزiلگەنiنە ەشقانداي ءشۇباسiز سەنەمiن. بۇل باعدارلاما قازاق ادەبيەتi مەن قوعامتانۋ پاندەرiنiڭ وقىتۋشىلارىنىڭ 1930 جىلى جازدا وتكەن ولكەلiك كەڭەسiندە بەكiگەن بولاتىن. ەكi جىلدىق ۇستازدىق قىزمەتiم تەك وسى باعدارلامانىڭ نەگiزiندە جۇرگiزiلدi, ال بۇل باعدارلاما - ماركسيزمگە جات يدەولوگيا مەن قوندىرعىلاردىڭ بارلىعىن باتىل ىسىرىپ، تەرiسكە شىعارادى».
بۇل تۇرعىدان العاندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ م.اۋەزوۆ تۋرالى كوزقاراسى مۇلدەم كەراعار. وعان بك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ ءبولىم مەگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى مارتىنەنكو مەن حاتشىسى وڭعاروۆتىڭ 1929 جىلى 21 اقپان كۇنى ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورىنا قاراتا، «وتە قۇپيا» تۇردە م.اۋزوۆكە:
«ءسىزدىڭ گولوششەكيننىڭ اتىنا جولداعان ج.اۋەزوۆكە مىنەزدەمە بەرۋ جونىندەگى سۇراۋىڭىزعا مىنانى حابارلايمىز: اۋەزوۆ جولداس كوممۋنيستىك پارتيانىڭ مۇشەسى بولدى، وعان دەيىن «الاشوردانىڭ» ىقپالىندا ءجۇردى. اۋەزوۆ ءوزىنىڭ ادەبي جاريالانىمدارىندا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل يدەولوگيانى ۇستاندى. تەك كەيىنگى جىلدارى عانا ونىڭ كوزقاراستارىنان بۇرىنعى بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىل باعىتىنان باس تارتقانى بايقالدى. وسىعان قاراپ جانە قازاق ادەبي قايراتكەرلەرىنىڭ تاپشىلىعىن ەسكەرىپ، ج.اۋەزوۆتىڭ وامۋ-ءدىڭ (ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى - ت.ج.) عىلىمي قىزمەتكەرى بولىپ ورنالاسۋىنا كەلىسىمىن بەرەدى»,- دەپ بەرگەن مىنەزدەمەسى دالەل.
ياعني، اۋەزوۆتىڭ ءوز ءبىلىمىن وزىنە نەسيەگە بەرگەن.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ءباسپاسوز بەتتەرiندەگi ماقالالارىما وراي سiزدiڭ نازارىڭىزدى مىنا ماسەلەگە اۋدارامىن: قازاقتىڭ مەرزiمدi باسپاسوزدەرiندەگi يدەولوگيالىق كۇرەس پiكiر الىسۋ (ديسكۋسسيا) ۇردiسiندە بiرنەشە جىل بويى جۇرگiزiلدi, مەنi سىرتتاي قوساقتاپ كiرگiزiپ قويعان ادەبي توپتىڭ كوزقاراسىن كوزدەپ بiر دە بiر ماقالا جازعان (1922-23 جىلدان كەيiن) جوقپىن. 1926 جىلعى قاڭتار ايىنان كەيiن جارىق كورگەن جالعىز شىعارمام - «قيلى زامان» پوۆەسi. الايدا ول تاريحي شىعارما بولعاندىقتان دا، بۇگiنگi كۇنگە ەشقانداي قاتىسى جوق. ال سوڭعى جىلدارى باسىلىپ شىققان وقۋ قۇرالدارىنا كەلەتiن بولساق، مەن ونى قازاق مەكتەبiنiڭ باستاۋىش كلاستارىنا كومەك كورسەتۋ ءۇشiن عانا جازدىم.
جالپى العاندا، مەن ءوزiمنiڭ ادەبي شىعارمالارىمدا ەشقاشاندا كونتررەۆوليۋتسيالىق ارانداتۋعا بارعان ەمەسپiن، ەگەردە العاشقى كەزدە جiبەرگەن يدەولوگيالىق اۋىتقۋلارىم بولسا، وندا ونىڭ قانداي دارەجەدە زيان اكەلگەندiگiن، قانداي پايدا كەلتiرiلگەنiن تەرگەۋ ورىندارى ەمەس، ولكەلiك كوميتەتتiڭ تيiستi بولiمدەرi انىقتاۋى تيiس. سونداي-اق، جوعارىدا اتالعان تۋىندىلاردى 7-تارماققا اكەپ قوساقتاۋ - شەكتەن شىققاندىق دەپ ەسەپتەيمiن».
شىندىعىندا، ماسەلە، دوسمۇحامەدوۆ پەن تىنىشباەۆتا دا، «قيلى زامان» مەن «سوڭعى سوققىدا» دا ەمەس، ماسەلە، تەرگەۋ iسi باستالماي جاتىپ كەڭەس وكiمەتiنiڭ يدەولوگيا قايراتكەرلەرiنiڭ اتىنان جولداعان «اشىق حاتتا» بولاتىن. بۇل - الداعى ۋاقىتتا جىك-جىككە ءبولىنىپ قايىرىلاتىن جاۋاپتىڭ باسى عانا ەدى.
تەرگەۋ اراسىنىڭ ۇزاققا سوزىلۋى مۇحتاردىڭ ويلانىپ جاۋاپ بەرۋiنە مۇمكiندiك جاساعانىمەن، تۇرمەنiڭ جاعدايى وعان اسەر ەتپەي قويعان جوق. حالەل دوسمۇحامەدوۆ پەن مۇحامەدجان تىنىشباەۆ تۋرالى پiكiرiنە كەلەتiن بولساق، بiرiنشiدەن، مۇنى ءار تۇلعانىڭ اراسىندا بولا بەرەتiن قارىم-قاتىناس رەتiندە قاراعان ءجون. ەكiنشiدەن «ارازبىن» دەۋ ارقىلى ولارمەن ارا جiگiن اشىپ الىپ وتىر. بۇل - سىنالعان، سىناقتان وتكەن، ءوزiن-ءوزi اقتاعان «تۇرمەنiڭ زاڭى». ونى بۇدان كەيىن بەرىلگەن، سىرت قاۋىمعا، ءتىپتى وسى ماسەلەمەن دەندەپ جيىرما جىل اينالىسقان بىزگە دە باسىندا تۇسىنىكسىزدەۋ كورىنگەن، ءار قيلى جەلەۋگە جەتەلەيتىن تومەندەگى جاۋاپتان انىق بايقايمىز:
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «سوڭعى ايتارىم: دوسمۇحامەدوۆ پەن تىنىشباەۆتىڭ استىرتىن ۇيىمىنا قاتىسىڭ بار - دەگەن ايىپتى ماعان جابىلعان جالا دەپ ەسەپتەپ، ودان مۇلدەم باس تارتامىن، باسقاسىن بىلاي قويعاندا، مەن ولاردى سونداي بiر سۇيكiمدi ساياسي تۇلعا دەپ ەشقاشاندا تانىعان ەمەسپiن. تiپتi قيىننان قيىلىسىپ، جولىمىز توعىسا قالعان كۇننiڭ ءوزiن دە، بۇل ەكi ادامعا دەگەن مەنiڭ كوزقاراسىمنىڭ تەرiستiگiنە بايلانىستى، قاساقانا ولارمەن بiرگە جۇرمەس ەدiم. بۇل ەكi ادامعا دەگەن ءوزiمنiڭ باعامدى مەن 1926 جانە 1927 جىلدارى-اق بەرiپ قويعانمىن. «سۇعاناق سۇر» پوۆەسiم مەن ابايدىڭ ولەڭدەرiنە جازعان العى سوزiمدە بىلدىرگەمىن (بۇل ەكi قولجازبانى سiزدەردiڭ ادامدارىڭىز وزگە جازۋلارىممەن قوسا الىپ كەتكەن بولاتىن)».
مىنە، ءدال وسى ارادا ءبىر گاپ بار! قوس ارداگەرگە مۇنداي باعا لايىق ەمەس ەكەنى، ارينە، تۇسىنىكتى. تاعدىرلى، تالانتتى تۇلعا دارەجەسىنە كوتەرىلسە دە، تۋرا سول جىلدارعى م.اۋەزوۆتىڭ ۇلتتىق كۇرەس جولىنداعى بەدەلى م.تىنىشباەۆ پەن ح.دوسمۇحامەدوۆتى مەنسىنبەيتىن دەڭگەيگە كوتەرىلە قويعان جوق بولاتىن. مۇنىڭ نەگىزگى استارى مىنادا: ا.بايتۇرسىنوۆتان باستاپ م.اۋەزوۆكە دەيىنگى تۇتقىندار وزدەرىنىڭ جاقتاستارىن ادەيى شەتتەتىپ، «ونى جەك كورەمىن»، «ونىمەن ارازبىن»، «ونى مويىندامايمىن» دەپ جورتا جاۋاپ بەرگەن. بۇل - ارىپتەسىن قوسىمشا ايعاقتان قۇتقارۋدىڭ امالى بولىپ تابىلادى. ال كوركەم شىعارماعا ءتان ومىرلىك جانە كوركەمدىك شىندىق تۇرعىسىنان كەلەتىن بولساق، ءبىزدى ماتقاپى قالدىرىپ، ءتانتى ەتىپ جۇرگەن «سۇعاناق سۇردىڭ» جەلىسىنە تاشكەنت قالاسىندا وتكەن، ح.دوسمۇحامەدوۆ، م.تىنىشباەۆ، ج.دوسمۇحامەدوۆ، س.قوجانوۆ، ت.رىسقۇلوۆ اراسىنداعى ءبىر حاتتىڭ تاريحىنا قاتىستى وقيعا ارقاۋ بولعان دەپ جورامالداۋعا تولىق نەگىز بار. ونىڭ جاي-جاپسارى د.ادىلەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، م.تىنىشباەۆ، ج.دوسمۇحامەدوۆ تۋرالى تاراۋلاردا بارىنشا قامتىلىپ بەرىلگەن. بۇل «كىشكەنتاي كىلتيپاننىڭ ءوزى»، شىندىعىندا دا، كوركەمدىك شىندىققا سۇرانىپ تۇرعان بوپسالى تاقىرىپ. بىراق ونىڭ تەرگەۋشىلەرگە كەلىمدى-كەتىمدىسى شامالى بولاتىن.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «بايلاردى تاركiلەۋگە قاتىستى كوزقاراسىمدى بiر پوۆەست پەن ورىس تiلiندە جازىلعان «سوڭعى سوققى» اتتى ليبرەتتومەن بiلدiردiم، وندا بۇعان اسا ماڭىزدى رەۆوليۋتسيالىق شارا دەپ باعا بەردiم. بۇل «سوڭعى سوققى» دەگەن اتپەن «شىعىسكينوعا» تاپسىرىلدى. مۇندا ەشقانداي وشپەندiلiك جوق، سول شارالاردى جۇزەگە اسىرعان كەزدەگi ادامداردىڭ شىنايى iزگiلiك سەزiمi سۋرەتتەلەدi. اۋەزوۆ. 12/ حII - 30».
سوڭعى جاۋابى وتە اڭعارلى، ويلاستىرىلعان، ۇمىتكە جەتەلەيتىن تۇلكى بۇلتاقپەن جازىلعان. وسى العاشقى كورسەتىندىنىڭ وزىنەن بۇل تەرگەۋدىڭ «اشىق حاتپەن» اياقتالاتىنىن اڭعارتادى. سونداي-اق بۇل ىسكە تىركەلگەن م.تىنىشباەۆ پەن ح.دوسمۇحامەدوۆكە قاتىستى بەتتە دە وسى كورسەتىندىمەن ءتامامدالادى.
(جالعاسى بار)
ABAI.KZ
