الەمدiك ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ ءدۇمپۋi اقش-تان اسىپ، مۇحيتتان ءوتiپ، ەۋرازيا قۇرلىعىنا جەتكەندە دە، سالقىنقاندى سابىرىن ساقتاعان قازاقستان قارجى سالاسىنداعى قيىنشىلىقتى بانكتەر نەسيەلەرiن قايتارا الماي داعدارا باستاعان كەزدە بiر-اق سەزiندi.

اقش-تا يپوتەكالىق داعدارىس باستالىپ كەتكەندە "قازاقستاندى ەكونوميكالىق داعدارىس اينالىپ وتەدi" دەپ جارىسا مالiمدەگەن شەنەۋنiكتەر، ودان سوڭ جارتى جىل وتكەننەن كەيiن "قازاقستاندا داعدارىس سالدارلارىن جويۋ باعدارلاماسى الدەقاشان قابىلدانىپ قويعان" دەپ تاعى مالiمدەمە جاسادى. 2007 جىلدىڭ قوڭىر كۇزiندە سىرقاتى سىر بەرگەن الەمدiك ەكونوميكانىڭ قاي تۇستا دامىل تاۋىپ، تىنىستايتىنىن كiم بiلسiن، دەگەنمەن قازاقستان ۇكiمەتi تاعى دا ۋاقىتتى وزا شاۋىپ، "تمد بويىنشا قازاقستان بiرiنشi بولىپ داعدارىستان امان-ەسەن شىعادى" دەگەن ماعىناداعى مالiمدەمەلەر جاساپ جاتىر.

شىن مانiندە، بۇل داعدارىس قازiردiڭ وزiندە تۇرمىسى ورتاشانى تالتiرەكتەتiپ، تۇرمىسى تومەندi تۇرالاتىپ ۇلگەردi. ون ميلليارد دوللاردان استام قارجىنى ۇلتتىق قوردان سۋىرىپ الىپ، ەكونوميكاعا قۇيا سالعان ءماسiموۆ ۇكiمەتiنiڭ ازiرگە مۇرتى دا قيسايعان جوق. قازiرگi كابينەتتiڭ باققانى - قارجىنى جەمقورلاردان قورىپ، تيiستi ورنىنا جەتكiزۋ عانا.

الەمدiك ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ ءدۇمپۋi اقش-تان اسىپ، مۇحيتتان ءوتiپ، ەۋرازيا قۇرلىعىنا جەتكەندە دە، سالقىنقاندى سابىرىن ساقتاعان قازاقستان قارجى سالاسىنداعى قيىنشىلىقتى بانكتەر نەسيەلەرiن قايتارا الماي داعدارا باستاعان كەزدە بiر-اق سەزiندi.

اقش-تا يپوتەكالىق داعدارىس باستالىپ كەتكەندە "قازاقستاندى ەكونوميكالىق داعدارىس اينالىپ وتەدi" دەپ جارىسا مالiمدەگەن شەنەۋنiكتەر، ودان سوڭ جارتى جىل وتكەننەن كەيiن "قازاقستاندا داعدارىس سالدارلارىن جويۋ باعدارلاماسى الدەقاشان قابىلدانىپ قويعان" دەپ تاعى مالiمدەمە جاسادى. 2007 جىلدىڭ قوڭىر كۇزiندە سىرقاتى سىر بەرگەن الەمدiك ەكونوميكانىڭ قاي تۇستا دامىل تاۋىپ، تىنىستايتىنىن كiم بiلسiن، دەگەنمەن قازاقستان ۇكiمەتi تاعى دا ۋاقىتتى وزا شاۋىپ، "تمد بويىنشا قازاقستان بiرiنشi بولىپ داعدارىستان امان-ەسەن شىعادى" دەگەن ماعىناداعى مالiمدەمەلەر جاساپ جاتىر.

شىن مانiندە، بۇل داعدارىس قازiردiڭ وزiندە تۇرمىسى ورتاشانى تالتiرەكتەتiپ، تۇرمىسى تومەندi تۇرالاتىپ ۇلگەردi. ون ميلليارد دوللاردان استام قارجىنى ۇلتتىق قوردان سۋىرىپ الىپ، ەكونوميكاعا قۇيا سالعان ءماسiموۆ ۇكiمەتiنiڭ ازiرگە مۇرتى دا قيسايعان جوق. قازiرگi كابينەتتiڭ باققانى - قارجىنى جەمقورلاردان قورىپ، تيiستi ورنىنا جەتكiزۋ عانا.

راس، مەملەكەتتiك بيۋدجەتكە تەلمiرگەن قىزمەتكەردiڭ، زەينەتكەر مەن ستۋدەنتتەردiڭ تيەسiلi اقشاسى جىل سايىن ءوسiپ جاتىر. بiراق قىمباتشىلىق تا قالتانى قاعىپ تۇر. ۇكiمەتتiڭ قاۋقارى - پرەزيدەنتتiڭ تاپسىرمالارىن ورىنداۋعا عانا جەتەتiندەي. دەگەنمەن، ەلباسىنىڭ ەلدە ورتاشا تۇرمىستى بۋىن قالىپتاستىرۋ كەرەك دەگەن تاپسىرماسى ءالi ءسوز كۇيiندە قالىپ وتىر. ەلiمiزدە بولىپ جاتقان وقيعالارعا قوعامنىڭ ءوز كوزقاراسىن دەر شاعىندا بiلدiرە الماي جاتاتىنى سوندىقتان بولسا كەرەك. قازاقستاندا ورتا كلاسس جوقتىڭ قاسى دەۋگە دە بولادى. رەسەيدە ورتاشا تۇرمىستى وتباسىلار حالىقتىڭ 21 پايىزىن قۇرايتىن بولسا، بiزدە بار-جوعى 7 پايىزدان اسپايدى ەكەن.

ورتا بۋىننىڭ ءۇنi وتە باسەڭ ەكەنi اقپان ايىندا بiر-اق كۇندە جۇرگiزiلگەن دەۆالۆاتسيانىڭ كەزiندە انىق سەزiلدi. تەڭگەنiڭ اقش دوللارىنا شاققانداعى باعامى 150-دەن اسىپ، 160-قا جەتكەندە قوعامنىڭ ءار مۇشەسi ءوز باسىمەن قايعى بولىپ كەتتi. وكiمەت دەۆالۆاتسيانى ءوزi باستاپ، ءوزi رەتتەدi. ازشىلىقتىڭ ءۇنi شىقپاي جاتقانىنىڭ بەلگiسi وسى ما؟

ەندi, مiنە، دەۆالۆاتسيا وتكەلi جارتى جىلدان سوڭ ۇلتتىق بانك توراعاسى گريگوري مارچەنكو: "بiزدiڭ سول كەزدە قابىلداعان شەشiمiمiز دۇرىس ەكەن" دەپ تاعى مالiمدەمە جاسادى. وسى جارتى جىلدا تەڭگەنiڭ رەسمي باعامى 150-دiڭ و جاق بۇ جاعىندا بولعانى راس، دەگەنمەن، شۇعىل جاسالعان دەۆالۆاتسيادان كەيiن ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ تاعدىرىنا دەگەن سەنiمنiڭ ازايىپ قالعانىن ايتۋ ءلازiم.

بiرiنشi جارتىجىلدىقتى قورىتىندىلاعان ۇكiمەت ەكونوميكادا ازداعان العا جىلجۋ بار دەپ مالiمدەمە تاراتتى. رەسپۋبليكالىق اقپارات قۇرالدارى پرەمەر-مينيستردiڭ مالiمدەمەسiنە سۇيەنiپ، "داعدارىسقا قارسى باعدارلامانىڭ" وڭ ناتيجەلەرi تۋرالى مالiمەت تاراتىپ جاتىر. تiپتi, رەسەيلiك اقپارات قۇرالدارى دا، "قازاقستاننىڭ داعدارىس سالدارلارىن جويۋ باعدارلاماسى بiزدiكiنە قاراعاندا تيiمدiرەك" دەپ جازىپ جاتىر. "سامرۇق-قازىنا" مەنەدجەرلەرi 2008 جىل بويىنا رەسەيلiك ەكونوميستەرمەن كەڭەسiپ، بiرگە جۇمىس iستەگەنiن ەسكەرسەك، كورشiمiزدiڭ بiزگە دەگەن ىقىلاسىنىڭ نەگە ەرەكشە ەكەنi تۇسiنiكتi شىعار.

دەگەنمەن، داعدارىستىڭ ءالi سوزىلا تۇسەتiنi انىق. Moody"s حالىقارالىق رەيتينگ اگەنتتiگiنiڭ قازاقستانداعى ەكونوميكالىق جاعدايى تۋرالى جاقىندا جاساعان بولجامى "سۇيiنشiلەتەتiن" جاڭالىق ەمەس. رەيتينگتiك اگەنتتiك قازاقستان ۇكiمەتiنiڭ بانكتەردi قارجىلاندىرۋى اناۋ ايتقانداي وڭ ناتيجەسiن بەرە قويادى دەگەنگە كۇمانمەن قارايدى. قازاقستاننىڭ بانك جۇيەسi ءالi دە داعدارىستان ەڭ كوپ زارداپ شەگەتiن سالانىڭ بiرi بولىپ قالىپ وتىر. بتا بانكi, اليانس بانكi, استانا-فينانس بانكi سياقتى ءۇش بiردەي قارجىلىق قۇرىلىمنىڭ دەفولتقا ۇشىراۋى وسىنىڭ سالدارى دەيدi اگەنتتiك ساراپشىلارى. مۇنىمەن دە قويماي، Moody"s قازاقستان ءۇشiن ەڭ جايسىز ۋاقىت ءالi الدا دەپ بولجايدى، ال بانك جۇيەسiندە ءالi دە بiراز بانكتروتتىقتار مەن دەفولتتار بولۋى مۇمكiن.

ال قازاقستان ۇكiمەتi مۇنداي مالiمدەمەلەرگە قۇلاق اسپاستان، ءوز بەتiمەن تiرلiك ەتiپ جاتىر. "سامرۇق-قازىنا" بتا بانكتiڭ اكتسيالارىن رەسەيلiك سبەربانككە وتكiزۋدiڭ ءارتۇرلi جولىن قاراستىرىپ جاتىر. قايرات كەلiمبەتوۆ بتا بانكتiڭ اكتسيالارىن سبەربانك اكتسيالارىنا ايىرباستاۋدى دا ۇسىندى. دەگەنمەن، بۇل ۇسىنىسقا رەسەيلiك شەنۋنiكتەردiڭ كەلiسە قويۋى ەكiتالاي.

كارiم ءماسiموۆتiڭ كومانداسى "بiزدە ءبارi جاقسى" دەگەن ۇستانىمعا مىقتاپ بەكiنگەن ءتارiزدi, ۇكiمەتتiك باسقوسۋلار مەن كوميتەتتەردەگi جينالىستاردا كوڭiل جۇباتىپ، سەنiم ۇيالاتاتىن ساندار عانا ايتىلادى.

ارينە، ءماسiموۆ دەگەنiنە جەتسiن دەيمiز. تمد iشiندە قازاقستان ەكونوميكالىق داعدارىستان ابىرويمەن شىقسا دەيمiز. دەگەنمەن، "قۇرعاق قاسىق اۋىز جىرتادى". ۋادەنi ءۇيiپ-توگەتiن دە، ەكi بiلەكتi ءتۇرiنiپ، ونى ورىنداۋعا كiرiسەتiن دە كەز بولادى. بiزدiڭشە، اساتپاي جاتىپ، "قۇلدىق!" دەۋدەن اۋلاقتاۋ بولعان جاقسى...

"تۇركىستان" گازەتى، 06.08.2009