ءتىل، ارينە، جاڭارىپ، تۇرلەنىپ، دامىپ، كۇردەلەنىپ تۇراتىن قۇبىلىس. بىراق وسىنىڭ ءبارى تىلگە ءتان ەكەن دەپ، ءتىلدى «ءتىلىم-ءتىلىم» ەتۋگە استە بولمايدى. استە بولمايدىمىز از، مۇلدە بولمايدى. اڭگىمەمىز انا ءتىلىمىز - قازاق تىلىنە قاتىستى وربيتىندىكتەن تۋراسىنا كوشەيىن، قازىر «ءالىپتى تاياق» دەپ بىلمەيتىندەر ادەبيەتكە الەكەدەي جالانىپ كەلىپ الەك سالىپ جاتىر. ايتكەنمەندە، جۇسىپبەك قورعاسبەك اعامنىڭ تامسىلىنە سالىپ قايىرسام، ايتايىن دەگەنىم بۇل ەمەس. ونىڭ ۇستىنە قازاق ءتىلىنىڭ بار مۇمكىندىگىنە   كوركەم ادەبيەت ءتىلى ولشەم بولا المايدى. قازاق ءتىلىنىڭ قورىندا كاسىپتىك، سالالىق سوزدەر جەتىپ ارتىلادى. مال شارۋاشىلىعىنا، اڭشىلىققا، ديحانشىلىققا، بالىق شارۋاشىلىعىنا، مەديتسيناعا، تۇرمىستىق زاتتارعا، استرونومياعا، ت.ب. قاتىستى سوزدەر قانشاما! مارقۇم، جانى ءجانناتتا بولسىن، جاعدا بابالىق اقساقال كوزىنىڭ تىرىسىندە قازاق تىلىندەگى ءتۇبىر سوزدەردىڭ ءوزى ءبىر ميلليونعا جەتەدى دەپ جۇرەتىن. مىنە، كەرەمەت! ال قازىر وسى كەرەمەتىمىز قازاق تىلىنەن بالاماسىن تاپقان، جاس ۇرپاقتىڭ كۇندەلىكتى قولدانىستاعى تىلىنە اينالعان جاڭا عىلىمي تەحنيكا تىلىمەن، ساياسات تىلىمەن، مادەنيەت، فيلوسوفيا تىلىمەن ىلگەرلەپ بارادى. بۇگىنگى جاس بۋىن ۇلكەندەر سياقتى «سامولەت» دەپ «سامبىرلامايدى»، «ۇشاق» دەپ «ۇشىپ-قونىپ» كەتە بەرەدى. «كلاسس» دەپ تىراشتانباي-اق «سىنىپ» دەپ سىرعي سالادى. وسى «ۇشاق»، «كلاسس» دەگەننەن شىعادى.

ءتىل، ارينە، جاڭارىپ، تۇرلەنىپ، دامىپ، كۇردەلەنىپ تۇراتىن قۇبىلىس. بىراق وسىنىڭ ءبارى تىلگە ءتان ەكەن دەپ، ءتىلدى «ءتىلىم-ءتىلىم» ەتۋگە استە بولمايدى. استە بولمايدىمىز از، مۇلدە بولمايدى. اڭگىمەمىز انا ءتىلىمىز - قازاق تىلىنە قاتىستى وربيتىندىكتەن تۋراسىنا كوشەيىن، قازىر «ءالىپتى تاياق» دەپ بىلمەيتىندەر ادەبيەتكە الەكەدەي جالانىپ كەلىپ الەك سالىپ جاتىر. ايتكەنمەندە، جۇسىپبەك قورعاسبەك اعامنىڭ تامسىلىنە سالىپ قايىرسام، ايتايىن دەگەنىم بۇل ەمەس. ونىڭ ۇستىنە قازاق ءتىلىنىڭ بار مۇمكىندىگىنە   كوركەم ادەبيەت ءتىلى ولشەم بولا المايدى. قازاق ءتىلىنىڭ قورىندا كاسىپتىك، سالالىق سوزدەر جەتىپ ارتىلادى. مال شارۋاشىلىعىنا، اڭشىلىققا، ديحانشىلىققا، بالىق شارۋاشىلىعىنا، مەديتسيناعا، تۇرمىستىق زاتتارعا، استرونومياعا، ت.ب. قاتىستى سوزدەر قانشاما! مارقۇم، جانى ءجانناتتا بولسىن، جاعدا بابالىق اقساقال كوزىنىڭ تىرىسىندە قازاق تىلىندەگى ءتۇبىر سوزدەردىڭ ءوزى ءبىر ميلليونعا جەتەدى دەپ جۇرەتىن. مىنە، كەرەمەت! ال قازىر وسى كەرەمەتىمىز قازاق تىلىنەن بالاماسىن تاپقان، جاس ۇرپاقتىڭ كۇندەلىكتى قولدانىستاعى تىلىنە اينالعان جاڭا عىلىمي تەحنيكا تىلىمەن، ساياسات تىلىمەن، مادەنيەت، فيلوسوفيا تىلىمەن ىلگەرلەپ بارادى. بۇگىنگى جاس بۋىن ۇلكەندەر سياقتى «سامولەت» دەپ «سامبىرلامايدى»، «ۇشاق» دەپ «ۇشىپ-قونىپ» كەتە بەرەدى. «كلاسس» دەپ تىراشتانباي-اق «سىنىپ» دەپ سىرعي سالادى. وسى «ۇشاق»، «كلاسس» دەگەننەن شىعادى. مەنىڭ ءبىر جاقىن دوسىمنىڭ بالاسى ىلگەرىدە، ۇمىتپاسام 2004-2005 جىلدار-اۋ دەيمىن، مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتايتىن بولىپ اپاسى (دوسىمنىڭ جۇبايى) بالاسىن جەتەكتەپ دارىگەرلەردىڭ تەكسەرۋىنە بارادى. بارسا، ءبارى دۇرىس! بالانىڭ دەنساۋلىعى، وقۋعا قابىلەتى تولىعىمەن جەتەدى. اق حالاتتى ابزال جاندار كىتاپشاعا وڭ باعالارىن بەرىپ، جازىپ جاتادى. تەك... كوز دارىگەرى عانا «بالاڭىزدىڭ كوزى ناشار كورەتىن سياقتى» دەپ تۇجىرىم جاساي جازدايدى.

سويتسە اڭگىمە بىلاي بولعان ەكەن. دارىگەر بالامىزدى ارقالىعى بار ورىندىققا وتىرعىزىپ قويادى دا، ءبىر كوزىن دوڭگەلەك تاباقشامەن جاپقىزىپ، قابىرعادا ىلىنگەن سۋرەتتەردى سۇراي باساتايدى. «مىناۋ نە؟» دەيدى ول كۇشىكتى كورسەتىپ. كۇشىك كورىپ وسكەن بالا كۇلىپ جىبەرىپ، «كۇشىك» دەيدى. «مىناۋ نە دەيدى؟» بالانىڭ كوزىنەن كوزىن الماي قاراپ تۇرعان مەدبيكەمىز تاعى ءبىر ماقۇلقاتتىڭ الدە ءبىر زاتتىڭ سۋرەتىن سۇق ساۋساعىمەن مەڭزەپ. بالامىز جاڭىلمايدى. بىراق، مەدبيكەمىز «ال، مىناۋ نە؟» دەپ  «قاناتتى قۇستى» كورسەتكەندە «ۇشاق» دەيدى ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىمەن ەرتە شۇعىلدانىپ قويعان «قاعىندى كەلگىر» قارا سيراعىمىز. «نە دەيسىڭ؟» دەپ قايتالاپ سۇرايدى قايران اق حالاتتى ابزال جان الدەبىر «اقاۋدى» بالانىڭ بويىنان بايقاپ قالعانداي. «ۇشاق» دەيدى ۇلىمىز ۇمتىلىپ. وسى كەزدە مەدبيكە بايقۇس كۇرسىنىپ جىبەرىپ: «تاتەشا، ايىپقا ايىپ ەتپەڭىز، بالانىز دۇرىس كورمەيدى» دەيدى دوسىمنىڭ جۇبايىنا قاراپ. «نەگە كورمەيدى؟ كورەدى»، - دەيدى اسىقپاي سويلەيتىن ءبىزدىڭ قۇرداس. «كورمەيدى، - دەيدى مەدبيكە قىز قىزىنىپ كەتىپ. - كورسە، سامولەتتى «پىشاق» دەپ نوجيكپەن شاتاستىرماس ەدى عوي». «ول «پىشاق» دەگەن جوق، «ۇشاق» دەدى. ويتكەنى بۇ بالا «سامولەت» دەگەندى ەستىمەگەن. سامولەتتىڭ اۋدارماسىن - ۇشاقتى بىلەدى»، - دەيدى ءمان-جايدى بابىمەن باياندايتىن قۇرداسامىز. سول كەزدە بارىپ مەدبيكە شىركىن، «ە-ە» دەسە كەرەك.

ال ءبىز «ە-ە»، دەسەك تە، «نە» دەسەك تە، كەيىنگى بىرەر جىلدىڭ جۇزىندە الگى «ۇشاققا» قارسى «قۇشاق-قۇشاق» پىكىرلەردى قاۋلاتىپ ءجۇرمىز. نەگە دەسەڭىز، «ۇشاق» دەگەن تۇرىكتىڭ ءسوزى ەكەن. سول تۇرىكتىڭ تۇككە تۇرمايتىن سوزىنە بايلانباي سامولەتىمىزگە قايتا مىنگەنىمىز دۇرىس ەكەن. تىلشىلەر ءسوي دەپ جاتىر. عالىمدار ءسوي دەپ. ءتىلشى-عالىمدار بىلاي تۇرىپتى، ويباي-وۋ، ەلباسىمىزدىڭ ءوزى ءسوي دەپ جاتىر ەمەس پە؟ قۇداي-اۋ، بىزدە ەلباسىمىز ايتقان سوڭ جان قالادى ما، ءبارىمىز جارباڭداپ، جابىلا ۇرانداپ ۇشاقتى  راسىندا پىشاقتاپ تاستاۋعا بەل بۋىپ، تۇنەرىپ العانبىز. «ۇشاق» دەگەن «ۇشىنىپ ءولسىن» دەگەندەي جاعدايدامىز. سوندا دەيمىن عوي،  ۇرشىعى اينالعىر  «ۇشاق» دەگەن ءسوزدىڭ قازاققا نە قاستىعى بولىپ ەدى بۇرىن سوڭدى؟ نە ىستەپ قويدى ول قازاققا؟! «كارى-قۇرتاڭ، شال-شاۋقان، اعا بۋىن ەندى قازاق ءتىلىن ۇيرەنبەيدى، ۇيرەنسە، جاستار ۇيرەنەدى» دەدى بيلىگىمىز ءبىر كەزدە. كەلىسە كەتتىك، ادەتىمىزشە كونە قويدىق. «جاس بۋىن بىرەر جىلدا قازاقشا سايراپ شىعا كەلەتىن شىعار» دەستىك. قايدام. قازاق تىلىنەن اينۋ، قاعىنان جەرۋ قازاق ورتاسىندا سابەت وكىمەتى كەزىندەگىسىنەن ءارى قارقىن الىپ كەتتى. قازاق جاستارىنىڭ «ءتىلىن سىندىرعان»  بىرەر ءسوزدىڭ بىرەگەيى اينالايىن «ۇشاق» ەدى، سونىڭ ءوزىن كوپ كورىپ ۇشىرىپ اكەتپەكپىز وسى كۇندەرى.

قازاق بيلىگى قيت ەتسە، «حالىقارالىق تەرمين سوزدەردى قازاقشالاي بەرۋدىڭ قاجەتى جوق» دەپ ەجىرەيىپ، قاسقىر كورگەن ەشكى كوزدەنىپ شىعا كەلەدى. ونىسىن ءبىر رەتتەن دۇرىس تا دەلىك. بىراق كەيدە  قاتتى كەتىپ قالادى. مىسالى، سامولەتتى الەم حالىقتارى ءبىراۋىزدان «سامولەت» دەپ اتامايدى. بۇگىنگى جەر شارى تۇرعىندارىنا ورتاق ءتىل - اعىلشىن ءتىلى دەسەك ۇشاقتى، كەشىرىڭىزدەر، سامولەتتى اعىلشىن ءتىلىن بىلەتىندەر «پلەين»  (plane) دەيدى. سولاي ەكەن، ەندەشە الگى حالىقارالىقشىلدىعىمىز قايدا قالدى؟ ءسىرا، بۇل ءبىزدىڭ «حالىقارالىق تەرمين سوزدەردى ساقتايىق» دەيتىن ساقتىعىمىزدان ەمەس، ۇشاق دەگەن پالەنى ايتىپ، تۇركىشىلدىكتىڭ ۇشىعىنا شالدىقپاي، سامولەتىمىزبەن سالىپ ۇرىپ سول باياعى «قونىسىمىزعا»، ورمانداي قالىڭ ورىسىمىزعا ورالايىقتىڭ اشىق بەتى بولسا كەرەك. ايتپەسە، قازاق ءتىلدى ورتاعا ابدەن ءسىڭىسىپ، ءتىپتى وڭاي ايتىلاتىن ۇشاقتا نەمىز بار؟ ونى از دەسەڭىز، «ۇشاق» ءسوزى قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگىمەن بىرگە جاساسىپ، بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. سوندىقتان  ءبىر قاتال زاڭ شىعارىپ، قاتاڭ باقىلاپ، «ۇشاق» دەگەندەردى قاراقشى، قانىپەزەرلەرمەن تەڭدەي ەتىپ قاماپ تاستاماساق، حالىقتىڭ اۋزى ۇيرەنىپ قالدى، ءاي، ەندى تىيلمايدى-اۋ...

ۇشاق سورلىنىڭ كۇيىن كەشىپ باستاعان تاعى ءبىر ءسوز بىزدە - مۇراجاي. مۇراجاي، راس مۋزەي. اعىلشىن تىلىندە -  museum. مۇراجاي، بىراق مۋزەيدىڭ قازاق تىلىندە ءاپ-ادەمى بالاماسى بولىپ قالىپتاسىپ ۇلگەردى. «جاي» دەپ قازاق تۇراق-مەكەندى، شاڭىراقتى، ت.ب. اتايدى. سوندا مۇراجايىمىز مۇراعا قالعان زاتتاردىڭ - جادىگەرلەردىڭ جايى، باسپاناسى، ءۇيى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى ەمەس پە؟  مۋزەيدى مۇراجاي دەسەك، ەلىمىزدىڭ وتكەن-كەتكەنىن ەكسپوناتتار ارقىلى تانىعىسى كەلەتىندەر ماڭدايشاداعى «مۇراجايدى» كورىپ، مۇرنىن ءشۇيىرىپ كەتىپ قالا ما؟ تۇسىنبەدىم. بۇل دا سول «سۇمدىق-اي، قازاقشالانىپ ءبىتىپپىز عوي، بۇيتۋگە بولمايدى» دەگەن قاسارىسپا مىنەزدەن تۋعان قىرىس بىردەڭە. «زەرتحانا»، «مۇراعات» دەگەن سوزدەردىڭ دە قازاقىلىعىنا بيلىگىمىز بيشىك ءۇيىرىپ باستادى قازىر. ەندەشە ەشبىر ءسوزدى، اسىرەسە، ورىستان كەلگەن كىرمە سوزدەردى اۋدارماي، قازاقشا بالاماسىن ىزدەمەي، تۇرتىنبەي، شۇقىنباي تىنىش جۇرەيىك. سول دۇرىس. سول دۇرىس دەسەكتە ءتىلدىڭ جاڭارىپ، تۇرلەنىپ، جاڭا قۋات الىپ، جاڭالىققا بەيىمدەلىپ ءومىر سۇرەتىن مادەني قۇبىلىس ەكەندىگىن ويلاساق، قايران قازاق تىلىنە جانىڭ اشيدى. بيلىكتىڭ جاڭاعىنداي سوزدەرگە جارماسۋى -  قازاق ءتىلى عىلىمعا، زامانعا يكەمدەلمەي «قويىن قۇرتتاپ، ايرانىن ۇرتتاپ»، «جەر تىرمالاپ»، «اڭ قاعىپ»  دالادا قالسىن  دەگەن كۇماندى پيعىلىن اڭعارتادى بىزدىڭشە. كەزىندە احمەت بايتۇرسىنۇلى باستاعان الاش ارداگەرلەرى بوتەن تىلدەن ەنىپ جاتقان سوزدەردى اۋدارعاندا ونىڭ قازاقشا بالاماسىن ءدال تابايىق، قازاقتان تابىلماسا، ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتىمىزدان ىزدەيىك، ولاردان دا تابىلماسا، سول ءسوزدى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعي زاڭدىلىعىنا وراي پايدالانا بەرەيىك دەسىپ باتۋالاسقان ەكەن. سونى بۇگىنگى ءتىلشى عالىمدارىمىز دا پايدالانىپ وتىر. تىلشىلەرىمىزدى «تۇك بىلمەيتىن توپاس» دەۋگە ءوز باسىم استە كەلىسپەيمىن. ويتكەنى ءتىلشى عالىمداردىڭ ساسياسات باقپاي الاڭسىز جۇمىس ىستەۋىنە بيلىكتەگى بۇتتى-شاتتىمەن جۇرگەن شولاق بەلسەندىلەر مۇمكىندىك بەرمەي كەلەدى. سونىڭ سالدارىنان بولىپ قازىر كاسىبي بىلىگى كەم، قازاق تىلىنەن ماقۇرىم بىرەۋلەر   ادام ۇيالاتىن اۋدارمالار جاساپ، بىلايدا قاعاجۋ كورىپ جاسىپ قالعان قازاق ءتىلىن مازاق تىلگە اينالدىرىپ ءبىتتى. قازاقتىڭ مازاققا اينالعان ءتىلى قازىر قايدا جوق دەيسىز. اۋە كومپانيالارىنىڭ ۇشاقتارىندا، پويىزدا، حالىققا قىزمەت كورسەتەتىن ورتالىقتاردا، بانكتەر مەن سالىق ورگاندارىندا، بيلىكتىڭ دالىزدەرى مەن بولمەلەرىندە، كومپيۋتەردە، ۇيالى تەلەفونداردا، ت.ب. ءبىر قىزىعى قازاق ءتىلىنىڭ ءتول سوزدەرىنە اينالىپ ۇلگەرگەن «مۇراجايلار» مەن «مۇراعاتتاردى» «مۇرنىنان تەسىپ جەتەككە العان» بيلىك الگىندەي ماسقارانىڭ بىرىنە ءمىز باقپايدى، سەلت ەتپەيدى. ايتپەسە سونى قازاق ءباسپاسوزى ساڭىراۋ ەستىپ، مەڭىرەۋ ۇعاتىنداي دارەجەدە ايتىپ، جازىپ بولدى ەمەس پە؟ بايقۇس قازاق جورنالشىسىنا سونداي سوراقى سوزدەر مەن سويلەمدەردىڭ الدىندا ورتەنىپ ءولۋ عانا قالدى. باسقاسىنىڭ ءبارى تىندى.

ءبىزدىڭ ەپتەپ بىلۋىمىزشە، «ۇشاق» پەن «مۇراجايعا» بايلانىستى پىكىر الدىمەن  ەلباسىمىزدىڭ اۋزىنان ەستىلدى. سول سول-اق ەكەن، قازاققا، قازاق تىلىنە، قازاقتىڭ ۇلتتىق نامىسىنا قارسى ويلانباستان تۇرا شاباتىن بەلسەندىلەر جىنىگىپ كەتتى. ءجا، ەلباسىمىز دا ادام بالاسى. انا تىلىندە سويلەپ، ءان سالعانىمەن ءتىل مامانى ەمەس. جاڭىلىسۋى بەك مۇمكىن. سونى ماڭىنداعى جاۋاپتى ادامدار جىگىن جاتقىزىپ جەتكىزسە، تۇسىنەتىن شىعار. انشەيىندە «ەلباسىمىزدىڭ تاپسىرماسى» دەگەندە اۋىزدارىنان جالىن توگىپ، اقىرىندا ءىستىڭ سوڭىن بۇلدىراتىپ جىبەرەتىن شەنەۋنىكتەرىمىز نەگە وسى تىلگە قاتىستى ماسەلەدە ەلباسىنىڭ «تاپسىرماسىن» ارتىعىمەن ورىنداۋعا قۇلشىنىپ تۇرادى؟ تۇسىنە الماي-اق قويدىم. جو-جوق، سىزدەر تۇسىنەتىندى مەن دە تۇسىنەمىن. بىلەمىن ابدەن. بىراق سىزدەر مىنا جايتتى دا بىلە جۇرىڭىزدەر: باسقا جاعدايدا باسقا، ءبىزدىڭ ورىس ءتىلدى جىگىتتەردىڭ ءوزى قازاق ماسەلەسىنە كەلگەندە عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «ەتنوگرافيالىق اڭگىمەسىنىڭ» كەيىپكەرلەرى سياقتى «اتاكەم ايتسىننىڭ» الدىنا تۇسە قويادى. قانشا دەگەنىمەن قازاق قوي ويتكەنى. اڭگىمە ەسىڭىزدە مە؟ زاماننان ىرگەسىن اۋلاق سالعان، توزعان، سول سورلى حالىنە قاراماي وزىنشە مىقتىمسىعان اۋىلدىڭ بەيباقتارى قيمىلداۋعا ەرىنىپ «اتاكەم ايتسىن» دەپ مۇلگىپ وتىرادى عوي. ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر دە سونداي - ەلباسى ايتپاي ەرىن قيمىلداتپايدى. ولار وسى كۇندەرى ەكى يىقتارىنىڭ ورتاسىنداعى مويىنعا مىنگەن دومالاقتىڭ نە ەكەندىگىن دە ۇمىتىپ قالعانعا ۇقسايدى. ايتپەسە، قازاقىلانعان سوزدەرگە قارسىلىق -  قازاقتىققا قارسىلىق ەكەندىگىن ۇعاتىن جاعدايعا جەتتى ەمەس پە؟

ABAI.KZ