وسىدان ءبىرلى-جارىم كۇن بۇرىن پرەزيدەنت توقاەۆ «قاسىرەتتى قاڭتار» وقيعاسىنا قاتىسىپ، ءىستى بولعاندارعا قاتىستى «راقىمشىلىق جاساۋ» تۋرالى زاڭعا قول قويعانى بەلگىلى. وسىعان وراي، ءبىز ادىلەت جولى» قوعامدىق ۇيىمىنىڭ توراعاسى، زاڭگەر باۋىرجان ماقۇلباەۆپەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

سپيكەر تۋرالى قىسقاشا اقپارات:

باۋىرجان ماقۇلباەۆ 1969 جىلى شىعىس قازاقستان وبىلىسى اباي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاۋلتەتىن بىتىرگەن. العاشقى ەڭبەك جولىن تۋعان جەرىندەگى ىشكى ىستەر سالاسىندا باستاعان. 2002 جىلدان 2005 جىلعا دەيىن الماتى وبلىستىق پروكۋراتۋراسىنىڭ باسقارما باستىعى، 2005 جىلدان 2008 جىلعا دەيىن الماتى قالالىق پروكۋراتۋراسىنىڭ باسقارما باستىعى، 2008 جىلى الماتى قالاسى الاتاۋ اۋدانىنىڭ باس پروكۋرارورى مىندەتتەرىن اتقارعان. الماتى قالالىق زاڭ كونسۋلتانتتارى پالاتاسىنىڭ توراعاسى. مەملەكەتتىك زاڭگەرلەر قوعامى الماتى فيليالىنىڭ توراعاسى مىندەتتەرىن اتقارعان. قازىر «ادىلەت جولى» قوعامدىق ۇيىمىنىڭ توراعاسى.

راقىمشىلىق كىمدەرگە جاسالادى؟

- راقىمشىلىق بەلگىلى ءبىر «قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتار جاسادى» دەپ ايىپتالعان قاڭتار وقيعاسىنىڭ قازا بولعان قاتىسۋشىلارىنا قاتىستى بولا ما؟

- راقىمشىلىق اقتاۋ اكتىسى ەمەس. گۋمانيزم ارەكەتى بولا وتىرىپ، ول قىلمىسكەردى جازادان بوساتۋعا نەمەسە ونىڭ مەرزىمىن قىسقارتۋعا عانا باعىتتالعان.

قۇقىقتىق تاجىريبەدە راقىمشىلىق اكتىلەرى تەك ءتىرى ادامدارعا قولدانىلادى، ويتكەنى راقىمشىلىق جاساۋ اكتىسىن قولدانۋ ءۇشىن امنيستياعا ۇشىراعان ادامنىڭ كەلىسىمى قاجەت. بۇل راقىمشىلىق اكتىسى دە ودان وزگەشە ەمەس.

قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىق جاسادى دەپ ايىپتالعان قايتىس بولعان ادامعا قاتىستى زاڭنامادا ادامنىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىستى قىلمىستىق ءىستى قىسقارتۋ كوزدەلگەن. بۇل رەتتە ايىپتالۋشىنىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىستى ءىستى ونىڭ جاقىن تۋىستارىنىڭ كەلىسىمىنسىز توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس.

مۇنداي كەلىسپەۋشىلىكتەر تۋىنداعان جاعدايدا ءىس سوتقا جولدانادى، وندا بارلىق ءمان-جايلار انىقتالىپ، قايتىس بولعان ادامنىڭ ارەكەتىنە قۇقىقتىق باعا بەرىلىپ، ءتيىستى ۇكىم شىعارىلادى – نە اقتالادى نەمەسە نە ايىپتالادى.

- راقىمشىلىق – راقىمشىلىققا ىلىنگەندەردىڭ جاقىن تۋىستارى ءۇشىن قانداي دا ءبىر تەرىس قۇقىقتىق سالدارعا اكەپ سوعا ما؟

- قولدانىستاعى زاڭناماعا سايكەس، راقىمشىلىققا ۇشىراعانداردىڭ جاقىن تۋىستارى ونىڭ ارەكەتتەرى ءۇشىن زاڭدى جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلمايدى، سونداي-اق قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىق جاساعان ادامنىڭ جاقىندارىنا دا راقىمشىلىققا بايلانىستى ولارعا قاتىستى زاڭنامالىق شەكتەۋلەر جوق. ماسەلەن، قىلمىسكەرگە راقىمشىلىق جاساۋ ونىڭ بالالارىنىڭ بولاشاقتا مەملەكەتتىك نەمەسە اسكەري قىزمەتكە بارۋىنا ەش كەدەرگى كەلتىرمەيدى.

- كەلتىرىلگەن زالالدى وتەمەگەن ادامدارعا راقىمشىلىق شاراسىن قولدانۋعا قانداي دا ءبىر شەكتەۋلەر بار ما جانە ونىڭ مولشەرى قانداي؟

- جوق، مۇنداي شەكتەۋلەر جوق. راقىمشىلىق زالالدىڭ بولۋىنا جانە ونىڭ وتەلۋىنە قاراماستان قولدانىلادى. الايدا، راقىمشىلىق بويىنشا قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىكتەن نەمەسە جازادان بوساتۋ راقىمشىلىققا ۇشىراۋشىنى جابىرلەنۋشىگە وتەماقى تولەۋ مىندەتىنەن بوساتپايدى.

- نەلىكتەن قىلمىستىق كودەكستىڭ باسقا باپتارى راقىمشىلىققا قامتىلمادى؟

- مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس، بۇل راقىمشىلىق قاڭتار وقيعاسىنا قاتىسۋشىلارعا عانا قاتىستى ءبىر رەتتىك اكت بولىپ تابىلادى. سوندىقتان «راقىمشىلىق تۋرالى» زاڭ جوباسىنا اعىمداعى جىلدىڭ قاڭتارىندا بولعان جاپپاي تارتىپسىزدىكتەرگە بايلانىستى قىلمىستىق قۋدالاۋ ورگاندارى تىركەگەن قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتار ەنگىزىلدى. (2022 جىلعى 4-7 قاڭتار ارالىعىندا).

بۇل رەتتە جاپپاي تارتىپسىزدىكتەردى ۇيىمداستىرۋشىلار، بيلىكتى اسىرا پايدالانعان جانە ازاپتاعان ادامدار، قايتالاپ قىلمىس جاساعاندار، زورلاۋشىلار، تەرروريستەر مەن ەكسترەميستەر راقىمشىلىققا جاتپايدى، ياعني قىلمىسكەرلەردىڭ ەڭ قاۋىپتى بولىگى.

- 2022 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا جاسالعان بارلىق قىلمىستار امنيستياعا جاتا ما جانە وسى كەزەڭدە قىلمىس جاساعان ادامنىڭ قاڭتار وقيعاسىنا قاتىسى بارىن قالاي انىقتاۋعا بولادى؟

- راقىمشىلىققا 2022 جىلدىڭ 4-7 قاڭتارى ارالىعىندا بولعان جاپپاي تارتىپسىزدىكتەرگە قاتىستى قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتار عانا جاتادى.

ءاربىر قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ ءمان-جايى جانە ونىڭ اعىمداعى جىلدىڭ قاڭتارىندا ورىن العان تارتىپسىزدىكتەرمەن بايلانىسى سوتقا دەيىنگى تەرگەپ-تەكسەرۋ جانە سوت تالقىلاۋى بارىسىندا انىقتالادى. ياعني، ءاربىر ارەكەت بويىنشا ولاردىڭ جاسالۋىنىڭ بارلىق ءمان-جايلارى مەن شارتتارى ناقتىلانىپ، قۇقىقتىق باعا بەرىلەدى. بۇل رەتتە پروكۋرور مەن سوت «راقىمشىلىق تۋرالى» زاڭدى قولدانۋدا زاڭدىلىقتى قامتاماسىز ەتەدى.

- راقىمشىلىق قولدانىلعان ادامدار اقتالدى دەپ ەسەپتەلە مە جانە راقىمشىلىق قالاي جۇزەگە اسادى؟

- جوق، راقىمشىلىق ادامدى اقتامايدى جانە ونى اقتاي المايدى، ول تەك جازادان بوساتۋعا نەمەسە ونىڭ مەرزىمىن قىسقارتۋعا باعىتتالعان.

راقىمشىلىق بويىنشا قىلمىستىق ءىستى قىسقارتۋ اقتالمايتىن نەگىزدەرگە جاتادى.

كىشى جانە ورتاشا اۋىرلىقتاعى قىلمىستار ءۇشىن راقىمشىلىق بويىنشا قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋ ءۇشىن قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىق جاساعان ادامنىڭ كەلىسىمى جانە كىناسىن مويىنداۋى قاجەت. راقىمشىلىققا جاتاتىن جانە وزدەرىنە قاتىستى سوتقا دەيىنگى تەرگەپ-تەكسەرۋ جۇرگىزىلىپ جاتقان ادامدار ءۇشىن راقىمشىلىقتى قولدانۋعا كەلىسىم بەرۋ ءۇشىن قىلمىستىق قۋدالاۋ ورگانىنا ءتيىستى ارىز جازۋ قاجەت بولادى.

سول سياقتى سوتتاردا قارالىپ جاتقان ىستەر بويىنشا ارىز قىلمىستىق ءىستى قارايتىن سوتقا بەرىلەدى.

ەگەر ادام سوتتالعان بولسا، ونىڭ كىناسى زاڭدى كۇشىنە ەنگەن سوت ۇكىمىمەن دالەلدەنگەندىكتەن، راقىمشىلىقتى قولدانۋعا كەلىسىم بەرۋ تالاپ ەتىلمەيدى. ولارعا قاتىستى جازانى ورىنداۋشى ورگان راقىمشىلىق قولدانۋ تۋرالى سوتقا ۇسىنىس جىبەرەدى. سونىمەن قاتار، ەگەر ونىڭ جاساعان ارەكەتى راقىمشىلىق تۋرالى زاڭنىڭ نورمالارىنا جاتاتىن بولسا، سوتتالۋشىنىڭ ءوزى راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى تىكەلەي سوتقا جۇگىنۋگە قۇقىلى.

- راقىمشىلىق قولدانىلعان سوتتالعانداردىڭ ولارعا كەيىننەن شارتتى تۇردە مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتۋ تۋرالى اكتىنى، نەمەسە جازاسىن جەڭىلدەتۋ بابىن قولدانۋعا قۇقىعى بار ما؟

- ءيا، ولار ىستەيدى. راقىمشىلىق قولدانىلعاننان كەيىن قىلمىستىق كودەكستىڭ 72, 73-باپتارىندا كورسەتىلگەن رەسمي مەرزىمدەر وتكەن جاعدايدا سوتتالعان ادامنىڭ ءوتىنىشحاتى بويىنشا سوت وعان قاتىستى شارتتى تۇردە مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتۋ تۋرالى اكت نەمەسە جازاسىن جەڭىلدەتۋ بابىن قولدانىلۋى مۇمكىن.

زاڭدا بۇرىن شارتتى تۇردە مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتۋ جانە جازاسىن جەڭىلدەتۋ تۋرالى اكت قولدانىلعان ادامدارعا راقىمشىلىق جاساۋعا تىيىم سالۋ قاراستىرىلماعان.

سۇحباتتاسقان ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz