بۇگىن بەلگىلى ساتيريك، جۋرناليست كوپەن امىربەك ومىردەن وزدى دەگەن سۋىت حابار تارادى.

كوپەن امىربەك 1950 جىلى 29 ناۋرىزدا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ وتىرار اۋدانىنا قاراستى ەشكىقورا ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ وتىرارداعى حالىق تەاترىندا ەڭبەك جولىن باستاعان.

ول ساياسي ساتيرالىق «ارا-شمەل» جۋرنالىندا ادەبي قىزمەتكەر، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، جاۋاپتى حاتشى، باس رەداكتور، عىلىمي-تەحنيكالىق «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىندا جاۋاپتى حاتشى، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ساتيرا جانە يۋمور ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە فەلەتون ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى باس پروكۋراتۋراسى مەن جوعارعى سوتىندا ءباسپاسوز حاتشىسى، قازاق راديوسىندا باس رەداكتور بوپ قىزمەت ىستەدى. ساياسي-قوعامدىق ساتيرالىق «ارا» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، قازاقستان جازۋشىلار وداعى ساتيرا كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقاردى.

كوپەن امىربەك «قىمىزحانا»، «تاماشا» ويىنساۋىق وتاۋىنىڭ بەلسەندى اۆتورى رەتىندە، سونداي-اق ءوزى قۇرعان «كوپەن كەلە جاتىر!...» اتتى ساتيرالىق تەاترىمەن كورەرمەنگە كەڭىنەن تانىلدى. ورىس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى ي.كرىلوۆ، س.ميحالكوۆ، س.مارشاكتىڭ مىسال-مىسقىلدارى مەن لەزگين ساتيريگى ءجاميديننىڭ جانە وزبەك ازىلكەشى ابدۋللا قاھاردىڭ ءبىرسىپىرا سىقاق ولەڭدەرىن قازاق تىلىنە اۋداردى. «اتى جوق كىتاپ»، «الىپ»، «ءتىلىم قىشىپ بارادى»، «قىسىر اڭگىمە»، «مىڭ ءبىر مىسال»، «اۋىزباستىرىق»، «ءوزىڭدى تانيسىڭ با؟»، «كوپەن كەلە جاتىر!...»، «ءىز»، «كوكەمنىڭ كوزى»، «پا، شىركىن، پاروديا!...» اتتى ازىلسىقاق، سىن ماقالالار كىتابىنىڭ اۆتورى.

Abai.kz ۇجىمى كوپەن امىربەكتىڭ اعايىن-تۋعان، جاقىن-جۋىعىنا قايعىرىپ كوڭىل ايتادى.

تاياۋدا سايتىمىزدا كوپەن امىربەكتىڭ «كونتەك ەرىن» سىقاق-اڭگىمەسىن جاريالاعان ەدىك. ءبىز ماتەريالدى وقىرمان نازارىنا قايتا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

سىزدەرگە ساتيريك-جازۋشى كوپەن امىربەكتىڭ كەزىندە وقىرمان قاۋىمنىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن، بىراق بۇگىنگى جاس بۋىن ونشا بىلە بەرمەۋى مۇمكىن سىقاق اڭگىمەسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

كونتەك ەرىن

ەرىن ەكى بەت ارىزىن ەڭىرەپ وتىرىپ، ءال-دارمەنىن جيىپ ارەڭ ءبىتىردى دە، سوتقا اكەپ تاپسىردى.

«قاسىق تيمەسە، عاشىق تيمەگەن ۋىز ەرىن اتىما كىر جۇعىپ، كىربىڭ ءتۇستى كوڭىلىمە، – دەپ باستادى ءبىسسىمىلداسىن. – تي دەسە تيمەيتىن، تيمە دەسە تيەتىن ءبىر قىلقىلداعان قىرسىق ەرىن قىر سوڭىمنان قالماي:

– ءتۇۋ! سۇيكىمدى ەرنىڭىز سۇيۋگە عانا جارالعانداي ەكەن! – دەپ تامسانعاندا، تالىپ قالا جازدادىم. – كوزىم ءوتىپ كەتەر مە ەكەن، ءتىفا-ءتىفا... ءتىلىم تاسقا! استىڭعى ەرنىن قىمقىرىپ، ۇستىڭگى ەرنىن جىمقىرىپ، تەبەگەن اتتاي تەرىس اينالىپ تۇراتىن كەي ەرىندەردىڭ قاسىندا سىزدىكى قايدا-ا، جەر مەن كوكتەي عوي، جەر مەن كوكتەي! و، داۋرەن-اي! ەرسىلى-قارسىلى جۇرگەندەي ەرنى-ەرنىنە جۇقپايتىن ەرىندەرگە دە ەسىمىز شىعىپ، اۋزىمىزدان سۋ اعىپتى-اۋ بەكەرگە. پا، شىركىن، نەتكەن سۇلۋلىق!

مايداي ەرىپ، ەسى كەتتى جازعاننىڭ. ەكى ەلى اۋزىنىڭ سىرتىندا ءتۇرجيىپ تۇرعان كونتەك ەرنىنە كوزىم ءتۇسىپ ەدى، قۇداي ساقتاسىن... جاۋىن قۇرتىنداي بىلەۋ-بىلەۋ بىردەڭە. جىرا-جىرا ەرنى جىبىرلاپ، «قارىنداس» دەگەنى سول ەدى، قاي تۇستان قارپىعانىن قايدام، شارت تا شۇرت باس سالدى دا، ال كەپ ءسۇي، ال كەپ ءسۇي. سۇيۋدەن ولگەندەي سۇيكىمدى ەرنىمە سۇلىكتەي جابىسىپ، ايرىلسا كانە؟ ەسىمدى جيسام، استىڭعى ەرنىم مەن ۇستىڭگى ەرنىم وزەننىڭ جارقاباعىنداي ەكەۋى ەكى جاقتا دالباسالاپ قالىپ قويىپتى. ەسى جوق ەسەرسوق نەمە اراقتى اۋزىمەن ارەڭ اشقان ادامداي مىلجالاپ، ەتتۋراعىشتان وتكىزگەندەي سەزىندىم. يلانباساڭىز، مىنەكي، مەدەكسپەرتيزانىڭ قول قويىلعان انىقتاماسىن قوسا تاپسىرىپ وتىرمىن. كوز جۇگىرتىڭىز:

«انىقتاما

ۋىز ەرىننىڭ ورتا تۇسى وپىرىلعانداي قاتتى سۇيىلگەن. ءسۇيۋ كۇشى جوبامەن جۇزدىك شەگەنى جەلكەسىنەن سۋىرعان قىسقاشتىڭ قارۋىنداي دەپ تۇجىرىمدايمىز. الدا-جالدا ول (جابىرلەۋشى) وسى تەگەۋرىنمەن ات ارقانداعان قازىقتى تاس توبەسىنەن سۇيسە، تىسىمەن تارتپاي-اق تىكەسىنەن سۋىرىپ العان بولار ەدى. جابىرلەنگەن ۋىز ەرىندى ءۇش قىرىنان سۋرەتكە تۇسىردىك. اي بەتىندەگى ايعىزداي ساعال-ساعال. كىم قۇشسا دا، اقىل ءتىسى اتىمەن جوق. سويداق-سويداق كۇرەك تىستەرىنىڭ تابى بار».

بار-جوعى، باس-اياعى وسى انىقتامانىڭ. «قىمىزدى كىم ىشپەيدى، قىزدى كىم سۇيمەيدى» دەمەي، ماسەلەگە ءمان بەرىپ، اق-قاراسىن اجىراتىپ، اراشا بولىڭىزدار!

ۋىز ەرىن».

* * *

ءىس ناسىرعا شاۋىپ، الدىندا اقىرزامان كۇتىپ تۇرعانىن كۇنى بۇرىن سەزگەن كونتەك ەرىن تارعىل باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرىپ، دامىل تاپپادى. كوزىن جۇمسا قاي-قايداعى قايعىلى بالەلەر ەلەستەپ، تۇسىنەن شوشىتادى. اس ىشەيىن دەسە، ورازا تۇتقان ادامداي – وعان دا جوق. قاپتاعان ءۋايىم. «ەل-جۇرتتا ەرىن قۇرىپ قالعانداي قايدان عانا ۇرىنىپ ەم. ولەتىن بالانىڭ مولاعا قاشاتىنىنداي، ءتۇر-تۇسىنە قىزىققان وزىمدە دە ءبىر شاينام مي جوق قوي. ميىم بولسا سويتەر مە ەدىم. نە لاج بار؟ سوت الدىندا سوپاق باسىمدى يزەپ جازاسىنا مويىنۇسىنىپ، مويىنداسام با ەكەن؟ الدە سوقىر تۇيەنىڭ وتتاعانىنداي ءار نارسەنىڭ باسىن شاتىپ-بۇتىپ، ءوز باسىمدى اراشالاسام با؟ اراشالاعاندا نە دەمەكپىن؟ «بايقاماي باس سالىپپىن» دەيمىن بە؟ جوق، مۇنىم ءۋاج ەمەس. «بايقاماي سۇيگەن ەرىن بالشىقتاي يلەپ، باداناسىن شىعارا ما، كەششە نەمە؟!» دەپ، جەر-جەبىرىمە جەتەدى، ارينە. «عافۋ ەتىڭىزدەر... قارىنداس قارىمتاسىن قايتارسىن، ياعني، مەنى دە ءداپ ءبىر قۇتىرعان تۇيە شايناعانداي عىپ شايناسىن!» دەسەم شە؟ بۇ دا – كىسى كۇلەرلىك بوستەكى جاۋاپ. «اينالايىن-اۋ، وبەتىندەي جۇرناق قالدىردىڭ با اۋەلىم؟!» دەپ سوت سورپامنىڭ مايىن قالقىعاندا، جەرگە كىرەتىن تەسىك تاپپاي، فورتوچكادان شىعام با؟

جۇرەتىن جول تاپپاي، تىعىرىققا تىرەلگەن كونتەك ەرىن كوپ ۋايىمنەن سوڭ ايداپ وتىرىپ، تايقى ماڭداي دەگەن اعايىنعا ات باسىن تىرەدى دە:

– اسسالاۋماعالەيكۇم، اعا! – دەپ، باس سالىپ قۇشاقتاپ، بەتىنەن ءسۇيدى. ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ، مايلى ىشەكتەي اينالدىرا جونەلگەنىنە قاراعاندا ءىسى تۇسكەن قۋ ەكەنىن اڭعارعان تايقى ماڭداي بىردەن ءجون سۇرادى:

– قاي بالاسىڭ، قاراعىم؟

– اۋىز دەگەن ايماقتاعى ەرىن دەگەن ەلدەن ەدىم...

– ە-ە، ەتەك تۇستا ەرىن دەگەن ەل بار دەۋشى ەدى، سول ەمەسسىڭ بە؟

– ءدال ءتۇستىڭىز، اعا! ەسىڭىزدە مە، مەنسىنبەيتىن بىرەۋلەرگە ەرىنىڭىزدىڭ ۇشىمەن عانا سالەمدەسۋشى ەدىڭىز عوي؟

– ءيا، ءيا!

– سول ەرنىڭىزدىڭ ۇشى مەن بولامىن. كەي-كەيدە ءبىر بوركەمىك بوسكەۋدە نەمەلەر «ۇستىڭنەن دومالاق ارىز دوڭگەلەتىپ، شەرمەندە شەكەڭدى جەر جىرتقانداي جىرتىپ، ءاجىم ەگەم دە، اربا جۇرە المايتىنداي قىلام!» دەپ قوقان-لوققىمەن قورقىتىپ-ۇركىتكەندە، ءسىز ولارعا «ءپىشتۋ!» دەگەندەي ەرنىڭىزدى پىرت ەتكىزىپ شىعارماۋشى ما ەدىڭىز؟

– دا-ا... ەرىن – ەمەۋرىنگە تاپتىرمايتىن قۇرال.

– سول «ءپىشتۋىڭىز» دە، ەمەۋرىنىڭىز دە مەن ەدىم عوي، اعا.

تايقى ماڭداي ازداپ اراق ۇرتتاپ، الدىنا كەلگەن استان الىپ، كونتەك ەرىنگە بايسالدى كوزبەن باجايلاپ ءبىر قارادى دا، مايدان قىل سۋىرعانداي سۋىرتپاقتاپ سىر تارتتى:

– باسە، داۋسىڭ تارعىلدانىپ، سۋ تۇبىنە كەتىپ بارا جاتقانداي قىرىلدايدى. ۇسقىنى قاشقان ۇرتىڭنىڭ ەتى دە كۇركەتاۋىقتىڭ جەمساۋىنداي بۇلكىلدەي مە، قالاي؟ ءسىرا، شارشاپ-شالدىققان سىڭايىڭ بار-اۋ؟ شارۋاڭدى ايت.

كۇنى بويى كۇتكەنى دە وسى ەدى، كونتەك ەرىن بىرەسە كوز توعانىن، بىرەسە ءسوز توعانىن اعىتىپ، قۋ تۇلكىنىڭ قۇيرىعىنداي بۇلعاڭدادى.

* * *

شولاق سايداي تاسىعان تەرگەۋى تۇسكىر دە تەز اياقتالدى. جۇرت گۋ-گۋ.

– تەرگەپ-تەرلەپ، سونشا سوزاتىن نە بار شىنىندا.

– زورلاعان كىم؟ كونتەك ەرىن. قورلاعان كىم؟ كونتەك ەرىن. ماسەلەنىڭ باسى اشىق.

– جالتاقتايتىن نە بار؟ قۇيرىعىنا قوڭىراۋ بايلاپ، ايداۋ كەرەك جىپ-جىپ ەتكەن سايتاندى. بارسىن باراتىن جەرىنە!

* * *

سوت تا سوزالاڭعا سالماي، ءوز تىرلىگىنە استاڭ-كەستەڭ كىرىستى.

ادۆوكاتتار ادەتتەگىدەي ارا ءتۇسىپ، ارقا قاسي سويلەدى.

– ىستىققا دا، سۋىققا دا، جوقتىققا دا، توقتىققا دا بىردەي ءتوزىپ كەلە جاتقان – ەكى-اق ەلى ەرىن، جولداستار. ەرەكەڭنىڭ ەڭبەگى ون ەكى مۇشەگە سىڭبەدى دەگەندەردىڭ اۋزى قيسايىپ قالسىن. اۋىز دەمەكشى، شاي ۇرتتاعاندا نەمەسە جىرىمشىلاعان پايدادان جىلى-جۇمساق جەپ، ىستىق سورپاسىن ىقىلاسپەن ىشكەندە، اۋىز بايعۇس ابايسىزدا كۇيىپ قالماسىن دەپ ۇرلەپ سۋىتاتىن وسى ەرىن ەمەي، ەندى كىم؟ تاپا-تال تۇستە قىلمىس جاسادى دەپ قىپ-قىزىل توزاققا يتەرىپ وتىرعاندارىڭا جول بولسىن؟ راس، كونتەك ەرىندى سۇتتەن اق، سۋدان تازا دەي المايمىز، البەتتە. ول بايعۇس دەر كەزىندە دارمەنسىزدىك تانىتقان. اۋزىن اشسا ارجاعى كورىنەتىن اق پەيىل نەمەگە اياق دەگەن الاياق كەزدەسكەن. ازعىرىپ، اقىر سوڭىندا قىلمىسقا يتەرمەلەگەن – سول وڭباعان. ءتىپتى يتەرمەلەگەنى بىلاي تۇرسىن، كونتەك ەرىندى سول قىلمىسقا ءوز اياعىمەن اپارىپ سالعان اياق ەكەنى انىقتالدى.

سولاي، سولاي... اياق اپارعان كەزدە كونتەك ەرىن ەڭكىلدەپ تۇرىپ جىلاعان. «ءوزىم ءوز بولعالى كىسىنىڭ الا ءجىبىن اتتاعان پەندە ەمەس ەم. ون ەكى ءبىر گۇلى اشىلماعان ۋىز ەرىندى شوپىلدەتۋگە ءداتىم شىدامايدى» دەگەن. سول كەزدە اياقتىڭ ايرىلماس دوسى قول دەگەن بىرەۋ وعان قوقاڭدايدى دا، جونگە جۇرمەسە ءجۇن ساباعانداي عىپ سابايتىنىن مالىمدەيدى. كونتەك ەرىن ءدىر-ءدىر قالشىلداپ قاشۋعا ىڭعايلانعاندا، الاقۇيىن اياق وكشەلەپ قۋىپ جەتەدى. قىسقاشتاي قول قىسىپ ۇستاپ، جانىن شىعارىپ، زارەسىن ءزار تۇبىنە جىبەرگەن. ءبىتتى! «اقساۋساق»، ت.ب. ارامزا اتقا ىلىككەن الباستى باسقىر قول اتام زاماننان كوسەگەسى كوگەرىپ، قوڭسى قوندىرماعان، ءمۇتتايىم بولعان. وعان دالەل – پىشەن. اعايىندى ون ساۋساقتا اۋىزبىرلىك جوعالىپ، اۋزىنداعىسىنان ايرىلماسا، ەل امان، جۇرت تىنىش داۋىردە «بەس ساۋساق بىردەي ەمەس» دەگەن بەرەكەسىز ماقالاعا ىلىگەر مە ەدى، باتشاعار. الا-قۇلالىعىن جاسىرۋ ماقساتىمەن «ءبىر بيەدەن الا دا تۋادى، قۇلا دا تۋادى» دەپ وزدەرىنشە سايراي بەرسىن، مەيلى. بەسەۋى نەگە بەس ءتۇرلى؟

ەرتە، ەرتە، ەرتەدە باباسى باسبارماق:

– ۇرلىق قىلايىق! – دەپتى.

بالاڭ ۇيرەك:

– قىلساق قىلايىق! – دەپتى.

ورتان تەرەك:

– قۇداي بار عوي، قايتەمىز؟ – دەپتى.

شىلدىر شۇمەك:

– شۇناق قۇداي قايتەر دەيسىڭ؟ – دەپتى.

كىشكەنە بوبەك:

– قارا قويدى سويىپ، قان-جىنىنا تويىپ، قاشايىق! – دەپتى.

باسقان ىزىنە ءشوپ شىقپاعان اتا-بابالارىنىڭ ىستەگەنى اناۋ، شوبەرە-شوپشەكتەرىنىكى مىناۋ. جاتىرىندا قاعىنعان قولدىڭ اۋرۋى قالسا دا، ادەتى قالماي، ءبۇتىن نارسەنى بۇلدىرسە، نەسىنە مۇسىركەيمىز؟..

...سوت ءوز جۇمىسىن ءتامامدادى. جۇرت گۋ-گۋ.

– اپىر-اي، كونتەك ەرىننىڭ كوكەسىن كوزىنە تانىتۋدىڭ ورنىنا، باسىنان سيپاپ جىبەرە سالعانى قالاي؟

– ايدالاداعى اياق بايعۇسقا التى جىل، سالالى قولعا سەگىز جىل كەسىپ، سەرگەلدەڭگە تۇسىرگەنىنە تۇك تۇسىنسەك بۇيىرماسىن...

* * *

تۇسىنبەۋى دە قيسىندى... كونتەك ەرىنگە كومەكتەسكەن تايقى ماڭداي ەكەنىن بىلايعى جۇرت قايدان اڭعارسىن.

Abai.kz