ۇلتتىق بىرەگەيلىك – كۇردەلى قۇبىلىس. ۇلت بولمىسىن تانۋ مەن ونىڭ تاريحي تاعدىرىن زەردەلەۋ عىلىم ءۇشىن دە كەلەلى ماسەلە. قاراپايىم تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، ۇلت دەگەنىمىز ءتىلى، شىققان جەرى، ءتىلى مەن ءداستۇرى ءبىر، مادەنيەتى ءبىر ادامدار توبى دەۋگە بولادى. سانى ميللياردتان اساتىن ۇلت تا، سانى جۇرگە جەتپەيتىن ۇلت تا ەتنوستى قۇراي الادى. ۇلتتاردىڭ ءوزارا بايلانىسى مەن ءبىر-بىرىنە ىقپال ەتۋى قوعامدا جان-جاقتى كورىنىس تاپقان. ەڭ نەگىزگىسى – ءار ەتنوستىڭ رۋحاني ءداستۇرى، مادەنيەتى قايتالانباس قۇبىلىس ەكەنى ۇمىتپاۋ كەرەك. ولاردى تەك ءبىر تىلدە سويلەيتىن الەۋمەتتىك توپ دەگەن تار ويمەن شەكتەلۋ دۇرىس ەمەس.

وسى رەتتە ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى تەرىس مەملەكەتتىك ساياسات ارقىلى، ونىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن جويىپ، جامان قاسيەتتەرىن العا شىعارۋعا بولادى. ونداي مىسالداردى كەڭەس وداعىنىڭ كەزىنەن كەلتىرۋگە بولادى. ال كەرىسىنشە وڭ مەملەكەتتىك ساياسات ارقىلى ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى باسىپ-جانشىماي، ونىڭ جاقسى جاعىن العا شىعارۋ ارقىلى قوعامداعى بىرلىكتى كۇشەيتىپ، جاستار جەتكىنشەكتەردى تاربيەلەۋگە بولادى. قازاقستاندىق ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى قالىپتاستىرۋ تاجىريبەسى وسى ورايدا، اتالعان ەكىنشى نۇسقانىڭ ناق ءوزى بولا الادى.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ 2020 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندەگى حالىققا جولداۋىندا ازاماتتاردىڭ ساناسىن جاڭعىرتۋ ۇدەرىسىن جالعاستىرىپ جانە ساياسي-ەكونوميكالىق رەفورمالاردى جۇرگىزە وتىرا، زاماناۋي تالاپقا ساي بەيىمدەلگەن ۇلتتىڭ جاڭا بولمىسىن قالىپتاستىرۋ اياسىندا بۇقارالىق سانانى وزگەرتىپ، تۇتاستاي ۇلت ساپاسىن كۇشەيتۋ ماقساتىن قويدى. ءبىز ول ءۇشىن كۇندەلىكتى ومىردەگى ۇستانىمداردى وزگەرتىپ، قازاقستان قوعامىنداعى جاڭا قاعيداتتار مەن جاڭا باعىتتاردىڭ العا جىلجۋىن قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك. وسى رەتتە ازاماتتاردىڭ تەرەڭ ءبىلىم الۋى، ادال ەڭبەك ەتۋ پرينتسيپتەرىن ۇستانۋى، تەمىردەي تارتىپكە باعىنىپ، جوعارى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنە ءبىلۋى نەگىزگى مىندەت بولىپ سانالادى.

ۇلت بولمىسىنىڭ جاڭا قاعيداتتارىن اتاي كەلە پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ جاڭارعان قوعامنىڭ جات ادەتتەردەن بىرتىندەپ ارىلۋى كەرەكتىگىن ەسكە سالعان. «داڭعازالىق پەن ىسىراپشىلدىق قوعامعا دا ، ادامعا دا ابىروي اكەلمەيتىن ارەكەت. بوسپەلىك پەن بوس سوزدىلىك، ماقتانشاقتىق قوعامنىڭ ارتقا كەتۋىنە سەبەپشى بولادى»،-دەگەن ەدى.

مەملەكەت باسشىسى قوعامدا «جاۋاپتى مەملەكەت – جاۋاپتى قوعام – جاۋاپتى ادام» قاعيداتىنىڭ بەرىك ورنىعۋى كەرەك دەگەن دەگەن قورىتىندى جاسادى. پرەزيدەنت «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىندا قۇندىلىق ماسەلەسىنە ورالىپ «تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ناعىز كۇرەس كۇندەلىكتى ەڭبەكتەن باستالىپ، ۇزدىكسىز مەملەكەتتىك ساياساتپەن جالعاسىن تاباتىنىن» ايتادى. ونىڭ ايتۋىنشا، ءبىز تەك قۋاتتى تاۋەلسىز مەملەكەتىمىز باردا الەمدە ۇلت رەتىندە ساقتالامىز. تىلسىم تابيعاتپەن جاراسىپ ءومىر سۇرگەن اتا-بابامىز ارتىنان قالدىرعان كەڭ دالا مەن ۇلتتىق ادەت-عۇرىپتارىمىز ءبىزدىڭ باعا جەتپەس بايلىعىمىز بولىپ سانالادى. ەندەشە قازاق ءۇشىن ءبىر ۋىس توپىراق پەن ات توقىمىنداي جەر قىمبات. سوندىقتان ەل باسشىسى جاھاندانۋ داۋىرىندە ۇلت رەتىندە جۇتىلىپ كەتپەۋدىڭ، ءوز مادەنيەتىمىز بەن ۇلتتىق بولمىسىمىزدان ايىرىلىپ قالماۋدىڭ ءبىر كەپىلى رەتىندە وتانشىلدىق پەن سانا ماسەلەسىن العا قويدى. وعان جول بەرمەۋدىڭ جولى – بىزدەر مەن كەلەر ۇرپاقتىڭ جاڭا سىن-قاتەرلەرگە دايىن بولۋى. ول ءۇشىن تامىرىمىز تەرەڭگە جايىلعان، ۇلتتىق نارمەن ابدەن سۋسىنداعان، ۇلتتىق مايەگىمىز بەرىك بولۋى شارت. قازىرگى اشىق كەزەڭدە ۇلتتىق رۋحى ءالسىز ادامداردىڭ بەيسانالى تۇردە جات جۇرتتىڭ مادەنيەتىنىڭ ىزىنە ءتۇسىپ كەتۋ قاۋپى جوعارى. سوندىقتان ءدال قازىرگى تاڭدا ۇلتتىق رۋحىمىزدى كقتەرۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى دارىپتەۋ، جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ اسا ماڭىزدى ارەكەت. ۇلتتىق سانا-سەزىم الەۋمەتتىك شيەلەنىسى جوق قولايلى ورتادا عانا ءوز دەڭگەيىندە داميدى. ۇلتتىق جاڭعىرۋ – ۇلتتىق سانانىڭ وسۋىمەن كەلەدى. ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ كوكجيەگى كەڭەيىپ، كەمەلدەنۋى قاجەت. سوندا عانا ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ساقتاي الامىز. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ جاڭا زامانداعى جاس ۇرپاقتىڭ ساناسى وزگەرگەن كەزەىدە الداعى ون جىلدىقتاعى ەلدىڭ جاڭا كەلبەتىن قالىپتاستىرۋ قاجەتتىلىگىنە اسا ءمان بەرەدى. دەمەك، حالقىڭا، ەلىڭە شىنايى قىزمەت ەتۋ جالاڭ ۇرانداردان جوعارى. شىنايى وتانسۇيگىشتىك قانا ازاماتتىق كوزقاراستى ۇلتتىق جانە قوعامدىق سانانى نىعايتا الادى. ۇلتتىق يدەيا مەن ۇلتتىق مۇددەنى العا باستىرۋدىڭ نەگىزى ەتنيكالىق توپتاردىڭ تاتۋلىعى ارقاسىندا بولاتىن قۇبىلىس. قازاقستان كوپۇلتتى مەملەكەت بولعاندىقتان، ءارى كوپ جىلدار بويى كەڭەس قۇرامىندا بولىپ ءوز ۇلتتىق بولمىسىنان ايىرىلىپ قالا جازداعاندىقتان، تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى جىلدارىندا-اق ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى، ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىراتىن ءىس –شارالارعا كوڭىل ءبولدى. 1995 جىلى «تاريحي سانا قالىپتاستىرۋ تۇجىرىمداماسىنىڭ» قابىلداندى. تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ 1997-1999 جىلدار ارالىعىن ءار جىل سايىن «قوعامدىق كەلىسىم جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ»، «حالىق بىرلىگى مەن ۇلتتىق تاريح جىلى»، «ۇرپاقتار بىرلىگى مەن ساباقتاستىعى» جىلى دەپ جاريالادى. مۇنىڭ ءبارى تاريحي سانانىڭ جاڭعىرۋ پروتسەسىنىڭ اسا ماڭىزدى ەكەنىن كورسەتتى. بۇدان باسقا دا، ەلىمىزدە رۋحاني جاڭعىرۋ باعىتىندا كوپتەگەن الپاۋىت ىستەر اتقارىلدى. 2004-2011 جىلدارى  جاريالانعان «مادەني مۇرا»، 2013 جىلى جاريالانعان  «حالىق – تاريح تولقىنىندا» باعدارلامالارىنىڭ اياسىندا تاريحي ەسكەرتكىشتەر، نىساندار جاڭارتىلدى، جاھان ەلدەرىنىڭ ءىرى ارحيۆتەرىندە ساقتالعان قازاق تاريحىنا بايلانىستى قۇجاتتار ەلگە جەتكىزىلىپ، جان-جاقتى زەرتتەلە باستادى. وسى ۋاقىتتاردا «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اسكە اسىپ، تاريحىمىز بەن ۇلتتىق شەجىرەمىز تۇگەندەلە باستادى. قازاقستاندىق تاريح عىلىمى تىڭ سەرپىن الىپ، جاڭا تىنىسى اشىلعانداي بولدى. كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جاڭا قارقىنمەن ىسكە استى. بۇرىن جابۋلى قازان كۇيىندە كەلگەن تاريحي دەرەكتەر، ارحەولوگيالىق مۇرالار تابىلدى. سان عاسىرلار بويى جاسىرىنىپ جاتقان تىڭ دەرەكتەردىڭ بەلگىلى بولۋى تاريحىمىزدىڭ تەرەڭدىگىن كورسەتىپ بەردى. تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ ىرگەلى باستامالارى وسىلاي جەمىسىن بەرىپ، ازاماتتىق سانانىڭ وسۋىنە يگى اسەرىن تيگىزدى.

2018 جىلى تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسىندا تاريحى سانانىڭ جاڭعىرۋ ماسەلەسى تۋرالى ايتىلدى. ول جەردە قازاقستاننىڭ تاريحىن جاڭاشا، جۇيەلى تۇردە زەرتتەپ، اكادەميالىق جاڭا تاريحتى جازۋ كەرەكتىگى ايتىلدى. وزگە قۇندىلىقتىڭ ارتىندا كەتپەۋ ءۇشىن ءار حالىق ءوزىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن ءوزى جازىپ قالدىرۋى قاجەتتىگىنە نازار اۋدارىلدى. سەبەبى، ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان جازىلعان تاريح قانا ەلدىڭ ساناسىنا سەرپىلىس بەرىپ، ۇلتتىق جادىنى جاڭعىرتۋدىڭ جولى بولىپ تابىلادى. تۇڭعىش پرەزيدەنت جاڭا زامانداعى ۇلتتىق سانانى جاڭعىرتۋدىڭ جولىن زەردەلەۋ ارقىلى ساناسى بۇلىڭعىر، جۇتاڭ بولمىستى ۇرپاقتىڭ قالىپتاسپاۋىنا، قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە ساقتالۋىنا، ماڭگىلىك جەر بەتىندە قالاتىن ەل بولۋىنا جاردەم بەرەتىن سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ جاڭعىرۋى، ءتىل مەن مادەنيەتىمىزدىڭ ارناسى اشىلۋى، ادەبيەتىمىز بەن مۋزىكامىزدىڭ دامۋى ەكەنىن ايتتى. نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تاعى ءبىر «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسىندا XXI عاسىرداعى ۇلتتىق سانا ماسەلەسى كوتەرىلەدى. وندا دا جاھاندانۋ پروتسەسى قاتتى قارقىنمەن ءجۇرىپ جاتقان كەزەڭدە ساناداعى، دۇنيەتانىمداعى سىڭگەن تاپتاۋرىن قاعيدالاردان ارىلۋ كەرەكتىگىن جازادى. ۇلتتىق كودتى ساقتاپ قالۋدىڭ وزەكتىلىگى كوتەرىلدى. ۇلتتىق رۋحاني تامىردان ءنار العان داستۇرلەرسىز جاڭا زاماندا جاڭعىرۋ مۇمكىن ەمەس. قوعامدىق ازاماتتىق سانانى جاڭعىرتۋداعى باستى باعىتتار باسەكەگە قابىلەتتىلىك، ءبىلىمنىڭ سالتانات قۇرۋى، ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ، قوعامنىڭ رەۆوليۋتسيالىق ەمەس ەۆوليۋتسيالىق دامۋ جولىن تاڭداۋى جانە سانانىڭ اشىقتىعى بولىپ تابىلادى. زامان تالابىنا ساي بولۋ ءۇشىن ۇلتتىق داستۇرىمىزدەگى وزىق ۇلگىنى الىپ، توزىعىن تاستاپ، ءوزىمىزدى وزگەرتۋىمىز كەرەك. سول كەزدە عانا ۇلتتىق سانانىڭ كوكجيەگى كەڭەيىپ، بولاشاق پەن وتكەن تاريحتىڭ ۇلەسىمدى ساباقتاستىعىنا قول جەتكىزبەكپىز.

Abai.kz