دامۋ ما، توقىراۋ ما؟
سىرت كوزبەن قاراساق، قازىرگى وتاندىق تەلەۆيزيا قارىشتاپ دامىپ كەلە جاتقانداي كورىنەدى: كەيبىر تەلەارنالار ءازىل-قالجىڭدى سيتكومدار مەن درامالىق سەريالدار ءتۇسىرىپ جاتسا، ەندى ءبىرى رەاليتي-شوۋلار مەن ينتەراكتيۆتى حابارلاردى كورەرمەن نازارىنا ۇسىنىپ ءجۇر. بىراق تۇپتەپ كەلگەندە، وتاندىق ارنالار وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ ورتا شەنىنەن «سارى باسىلىمداردىڭ» ىزىمەن ءجۇرىپ ءوتىپ، ەندى عانا تاۋبەسىنە كەلىپ جاتقان رەسەيلىك ارنالاردىڭ قاتەلىگىن قايتالاپ جاتقان جوق پا دەپ قورقاسىڭ. تاياۋدا «نتۆ» ارناسىندا سەنساتسيانى قۋعان «ماكسيمۋم»، «رازۆود پو-رۋسسكي» باعدارلامالارى جابىلىپ، ينتەللەكتۋالدى ءارى اعارتۋشىلىق باعىتىنداعى «سۆويا يگرا» حابارى ەفيرگە قايتا ورالدى. سەبەبى كورەرمەندەردىڭ وزدەرى «سارىلىقتان شارشادىق، ۇرپاقتى ءدۇبارا ەتىپ بولدىڭىزدار!» دەپ نارازىلىق تانىتقانى سول-اق ەكەن، «نتۆ» ارناسىنىڭ باسشىلىعى جاڭا كونتسەپتسيا ۇسىنىپ، بۇدان بىلاي سالماقتى جوبالارمەن اينالىسۋعا سەرت ەتىپ وتىر. جاسىرىن ەمەس، ءبىزدىڭ وتاندىق ارنالارداعى كەيبىر پروديۋسەرلەر «نتۆ»-نى بۇكىل ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ۇزدىك ارنا» دەپ تانىعان سوڭ با، سولارعا ۇقساپ باعام دەپ، ءالى كۇنگە دەيىن وسەك-اياڭ، قاۋەسەت ءسوز بەن داقپىرت اڭگىمەنىڭ ءىزىن قۋالاپ ءجۇر.
سىرت كوزبەن قاراساق، قازىرگى وتاندىق تەلەۆيزيا قارىشتاپ دامىپ كەلە جاتقانداي كورىنەدى: كەيبىر تەلەارنالار ءازىل-قالجىڭدى سيتكومدار مەن درامالىق سەريالدار ءتۇسىرىپ جاتسا، ەندى ءبىرى رەاليتي-شوۋلار مەن ينتەراكتيۆتى حابارلاردى كورەرمەن نازارىنا ۇسىنىپ ءجۇر. بىراق تۇپتەپ كەلگەندە، وتاندىق ارنالار وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ ورتا شەنىنەن «سارى باسىلىمداردىڭ» ىزىمەن ءجۇرىپ ءوتىپ، ەندى عانا تاۋبەسىنە كەلىپ جاتقان رەسەيلىك ارنالاردىڭ قاتەلىگىن قايتالاپ جاتقان جوق پا دەپ قورقاسىڭ. تاياۋدا «نتۆ» ارناسىندا سەنساتسيانى قۋعان «ماكسيمۋم»، «رازۆود پو-رۋسسكي» باعدارلامالارى جابىلىپ، ينتەللەكتۋالدى ءارى اعارتۋشىلىق باعىتىنداعى «سۆويا يگرا» حابارى ەفيرگە قايتا ورالدى. سەبەبى كورەرمەندەردىڭ وزدەرى «سارىلىقتان شارشادىق، ۇرپاقتى ءدۇبارا ەتىپ بولدىڭىزدار!» دەپ نارازىلىق تانىتقانى سول-اق ەكەن، «نتۆ» ارناسىنىڭ باسشىلىعى جاڭا كونتسەپتسيا ۇسىنىپ، بۇدان بىلاي سالماقتى جوبالارمەن اينالىسۋعا سەرت ەتىپ وتىر. جاسىرىن ەمەس، ءبىزدىڭ وتاندىق ارنالارداعى كەيبىر پروديۋسەرلەر «نتۆ»-نى بۇكىل ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ۇزدىك ارنا» دەپ تانىعان سوڭ با، سولارعا ۇقساپ باعام دەپ، ءالى كۇنگە دەيىن وسەك-اياڭ، قاۋەسەت ءسوز بەن داقپىرت اڭگىمەنىڭ ءىزىن قۋالاپ ءجۇر.
2013 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن «نتۆ» ارناسى «سارىلىقتان» بويىن تازارتىپ، تاريحي دەرەكتى-درامالىق فيلمدەر ءتۇسىرۋدى جوسپارلاپ وتىر. دەرەكتى درامالاردىڭ تاقىرىبى رومانوۆتار اۋلەتىنەن باستاپ، ەگور گايداردىڭ كەزەڭىن قامتىپ، تاريحي «جادىنى» ەكراندا جانداندىرماق. مۇنىڭ ءوزى - ۇلكەن كورسەتكىش. سالىستىرما ءۇشىن ايتا كەتسەك، بىزدە تاريحي تۇلعالار تۋرالى دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرۋ مىندەتى كوبىنە-كوپ مەملەكەتتىك ارنالارمەن، جەكەلەگەن ازاماتتارعا عانا جۇكتەلىپ قويعان سياقتى. ماسەلەن، بۇگىندە رەسەي مۇراعاتتارىنان باستاپ، قازاق جەرىندەگى تاريحي كەزەڭدەردى قامتىعان «الاش الىپتارى» دەرەكتى فيلمدەر توپتاماسى «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىندا كورسەتىلىپ جاتىر. «گارري پوتتەردى» جاتقا بىلەتىن ۇرپاق ءۇشىن تىم الىس تاقىرىپ - الاش قايراتكەرلەرى وسىنداي فيلمدەر ارقىلى جاستار الدىندا اشىلا تۇسپەي مە؟ تۇپتەپ كەلگەندە، قازىرگى جاستار تاربيەنى ازاننان كەشكە دەيىن جۇمىستا وتىراتىن اتا-انالارىنان ەمەس، ءۇيدىڭ تورىندە تۇرعان تەلەديداردان الىپ وتىرعانى تاعى جاسىرىن ەمەس.
بۇگىن تاريحشىلار «قازاق حالقى رەسەي قۇرامىندا بولعان ەكى جارىم عاسىر ىشىندە وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى 300-دەن استام كوتەرىلىس بولعانىن» ايتادى. ساياساتتانۋشى ەرلان قارين ايتپاقشى، ءبىز ونىڭ نەبارى ون شاقتىسىن بىلەرمىز، ال قالعان كوتەرىلىستەردىڭ بەلگىسىز باتىرلارى كىمدەر؟ اقپاراتتىق-يدەولوگيالىق سالادا ءبىز ءوز تاريحىمىزدى اشپاي، العا جىلجي الامىز با؟ بۇل ورايدا ءبىز تەلەۆيزيا مەن گازەت جۋرناليستەرىنىڭ الدىنا تومەندەگىدەي ساۋالداردى توتەسىنەن قويدىق.
1. ۇلتتىق تەلەۆيزيا قالاي دامۋى كەرەك؟ «سارى باسىلىمدار» دەرتىنەن قالاي ارىلامىز؟
2. رەسەيدىڭ وزىندە ينتەللەكتۋالدى شوۋلارعا ءمان بەرىلمەك، ولار دا وسەك-اياڭنان، قاۋەسەت، داقپىرتتان پايدا تۇسپەيتىنىن ەندى ءتۇسىنىپ جاتىر، ال بىزدە كەرىسىنشە، قازىر «سارىلىققا» بوي الدىرۋ بايقالماي ما؟
بولات ءمۇرسالىم،
«31-ارنانىڭ» اقپاراتتىق باعدارلامالار ديرەكتورى:
- ۇلتتىق تەلەۆيزيا جانرلىق-فورماسى جاعىنان «ۆەلوسيپەد ويلاپ شىعارا المايدى»، ال مازمۇندىق جاعىنان حالىققا جاقىن بولۋى كەرەك. قاي ەلدە بولسىن، امەريكا ما، ەۋروپا ما، ازيا ما - تەلەارنالار اقپارات تاراتۋ، قوعامدىق تالقىلاۋ، ويىن-ساۋىق سياقتى كلاسسيكالىق ءۇش باعىتتى ۇستانادى. قازىر دۇنيەجۇزىلىك تەلەۆيزيا نارىعى وسى «ءۇش كەمەنىڭ» ءبىرىنىڭ قۇيرىعىنان ۇستاپ، سالالانىپ بارادى. ايتالىق، ەۋروپانىڭ قاي ەلىندە بولسىن، «سارى باسىلىمدار» ەلەمەنتتەرىن قولداناتىن ارنالار رەيتينگتە الدا تۇر. ۇلىبريتانيادا «بي-بي-ءسيدىڭ» ءوزى رەيتينگتە كوشباسشى ەمەس. ويتكەنى جالپى حالىققا شوۋ مەن سەنساتسيا الدەقايدا ءوتىمدى.
قازاقستانعا كەلسەك، مەملەكەتتىك تەلەارنالار دەستەسى سالالانىپ، كوبەيىپ كەلەدى. ەندى ولاردىڭ بارلىعى ولجاستىڭ «قىش كىتابىندا» ايتىلعانداي، «حالىقتى كۇشتەپ باقىتتى ەتۋدەن»، تىكەلەي ناسيحاتتان باس تارتىپ، نەعۇرلىم سالماقتى، ءدال، قاجەتتى اقپارات بەرۋگە كوشۋ كەرەك سياقتى. ايتپەسە، ءبىز اقپارات تاراتقالى وتىرعان 110 ەلدىڭ «ەسىگى دە اشىلمايدى، تەرەزەسىنەن دە سەكىرىپ تۇسە المايمىز».
كوممەرتسيالىق تەلەارنالار باتىستا دۇنيەگە كەلگەن فورماتتاردى قازاقستانعا جەرسىندىرىپ، سونىڭ پايداسىمەن كۇنەلتە بەرمەك. جەكە كوزقاراسىمدى ايتار بولسام، تەلەارنالار ۇلتقا، قازاققا بەت بۇرۋى كەرەك. الايدا بيلىكتىڭ ساياسي مادەنيەتى تومەن، ساياسي جانە قارجىلىق مۇددەلەر ۇلتتىق مۇددەدەن بيىك تۇرعان ءبۇگىنگى جاعدايدا بۇل قيىن، ءتىپتى مۇمكىن ەمەس جاعداي.
2. بيلىگىنىڭ زيالىلىق دەڭگەيى تومەن، «يمپەريالىق» دىمكاستىگىنەن ساۋىقپاعان ەل قالاي ينتەللەكتۋالدى شوۋلارعا ءمان بەرمەك؟ رەسەيدە دە، قازاقستاندا دا تەلەارنالاردىڭ قارجىلىق احۋالى تولىق بولماسا دا، مونوپوليالىق جاعدايداعى رەيتينگ اگەنتتىگىنە تاۋەلدى. ەۋروپادا مىسالى، بۇكىل حالىقتىڭ تاڭداۋى (0+) ەسكەرىلسە، بىزدە حالقىنىڭ سانى 100 000-نان اساتىن قالالار عانا تەلەونىمگە باعا بەرە الادى. مۇنداي جاعدايدا ەشتەڭەگە تاڭعالمايتىن قالالىقتاردىڭ نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن «سارىلىققا» بوي الدىرۋ بايقالادى. ۇكىمەت ارنالاردى قازاقىلاندىرامىن دەسە، «50-دەن كەم ەمەس»، «وتاندىق ءونىم 30-دان كەم بولماۋى ءتيىس» دەگەن باپتاردىڭ ورنىنا بالامالى رەيتينگ اگەنتتىكتەرىن قۇرۋعا احۋال قالىپتاستىرسا، ەلدىڭ 70 پايىزعا جۋىعى قازاق حالقىنان تۇراتىن ەلىمىزدە قازاق باعدارلامالارىنا سۇرانىس ارتاتىن ەدى.
نۇرلات بايگەنجە،
جۋرناليست، «رەگيون.kz» جاستار گازەتىنىڭ باس رەداكتورى:
- ونداعان جىلدار كورەرمەنىمەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان رەسەيلىك «پولە چۋدەس» سەكىلدى حالىقشىل باعدارلامانىڭ جوقتىعى وتاندىق تەلەۆيزيانىڭ جانە تەلەۆيزيادا قىزمەت ەتەتىن جۋرناليستەردىڭ دەڭگەيىن اڭعارتسا كەرەك. ءبىز قازاقستاندا كاسىبي جۋرناليستەر بار ەكەنىن مويىندايمىز. بىراق حالىق بىرنەشە جىل جالىقپاي كورەتىن بىردە-ءبىر ومىرشەڭ باعدارلاما وسى كۇنگە دەيىن بولعان ەمەس. ياعني كورەرمەن كوڭىلىنەن شىعاتىن تەلەباعدارلاما جاساي الماي وتىرمىز. دەمەك، وسىنى ىزدەۋ قاجەت.
بۇگىندە حالىق ەسىن جيىپ، ۇلتتىق رۋحىن، ۇلتتىق بولمىسىن ىزدەۋدە. وسى ورايدى ءتيىمدى پايدالانۋ قاجەت سەكىلدى. ماسەلەن، «الىپ تۇلعا»، «الاش الىپتارى» جانە ت.ب. تاريحي دەرەكتى باعدارلامالار بار. بىراق بۇل ازدىق ەتەدى. نەگە «اباي الەمىمەن سىرلاسۋ» سەكىلدى ينتەللەكتۋالدى باعدارلاما جاساماسقا. سوندا «ابايتانۋ» جاڭا لەپ الىپ، جاڭا قارقىنمەن دامۋشى ەدى. قازىرگى «ءححى عاسىر كوشباسشىسى» باعدارلاماسىنداعى سۇراقتار جاستاردىڭ ەلسۇيگىشتىك قاسيەتىن اسقاقتاتۋعا تيگىزەر ەشقانداي سەپتىگى جوق. ابايدىڭ قارا سوزدەرى، ولەڭدەرى مەن ءومىر جولى، ابايتانۋداعى ەڭبەكتەردى قامتيتىن ينتەللەكتۋالدى باعدارلاما ەكرانعا شىقسا، جاستار ابايشىل بولىپ، ابايشا ويلار ەدى. وسىلايشا ەلىنىڭ ناعىز پاتريوتى بولماي ما؟
ەڭ باستىسى، بىزدە تاريحي سيۋجەتتەر، وقيعالار بارشىلىق. بىراق وعان كوڭىل بولەتىن جان تابىلماي جاتىر. گرەكتەر 300 سپارتاندىقتارىمەن ماقتانسا، بيىل 370 جىل بولاتىن «وربۇلاق شايقاسى» جايلى ءبىر اۋىز ءسوز دە ايتىلعان ەمەس. 50 مىڭ جاۋ ءاسكەرىنە قارسى تۇرعان 600 جاۋىنگەردىڭ ەرلىگىنەن قانداي جاقسى تاريحي كينو شىعار ەدى. سونداي-اق كەنەسارى حاننىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن كوپ سەريالعا ارقاۋ ەتۋگە بولادى. سوندا بالعىندار جۋمونگ دەمەي، كەنەسارى بولامىن دەپ ەرجەتپەي مە؟ وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، «جاۋ جۇرەك مىڭ بالا» تاريحي كينوسىن حالىق قانداي ىقىلاسپەن قارادى. ەندەشە، تاريحي سانامىزدى جاڭعىرتاتىن ونىمدەردى كوبەيتۋ قاجەت.
تەلەۆيزياداعى «سارى باسىلىمدار» دەرتىنەن ەمدەۋ ءۇشىن، توك-شوۋلاردى جۇرگىزەتىن ەسترادا ورىنداۋشىلارىنان تازارتۋ كەرەك. سەبەبى كاسىبي ءبىلىمى مەن بىلىگى جوق، ەكران مادەنيەتى مەن ءسوز ساپتاۋدى دۇرىس پايدالانا المايتىن انشىلەر مەن ارتيستەر ارزان سوزگە يەك ارتادى.
2. رەسەيدىڭ ينتەللەكتۋالدى شوۋلارعا ءمان بەرىپ جاتقانى وتە دۇرىس. ولاي دەيتىنىمىز، ءسولتۇستىكتەگى كورشىمىزدىڭ ارەكەتىن باعىپ وتىراتىن قازاقتار ەرتە مە، كەش پە، ويلى، سانالى باعدارلامالارعا كوشەدى دەگەن ءسوز.
نەگىزىندە، بۇگىنگى تەلەۆيزيادا رەيتينگتى كوتەرۋ ماقساتىندا كورسەتىلەتىن وسەك-اياڭنان، قاۋەسەت، داقپىرتتاردان اقيقات ءىزدەيتىن شوۋلار بارشىلىق. ايتسە دە، قازىرگى تاڭدا حالىق تالعامپاز كورەرمەنگە اينالعان: ۇرپاعىنا، وزىنە كەرەكتىسىن عانا قارايدى. «سارىلىققا» كوڭىل ءبولىپ، ۋاقىتىن قۇر بوسقا شىعىندايتىن كورەرمەندەر ازايعان.
جولىمبەت ماكىشەۆ، تەلەجۋرناليست:
1.كەيىنگى جىلدارى قازاقستانداعى تەلەارنالاردىڭ كوبىسى رەسەيدەگى سارى باسىلىمداردىڭ ءستيلىن قايتالاپ، رەيتينگ قۋالاپ جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس. ولاردىڭ ەڭ باستى پروبلەماسى - اۋديتوريا جيناۋ. باسقا ماسەلەگە باس اۋىرتىپ جاتقان جوق. ال وزەكتى ۇلتتىق تاقىرىپتار ەسكەرۋسىز قالۋدا. ەڭ وكىنىشتىسى، بىرەۋلەر وسىنى قازاق ارنالارىنىڭ ءوسىپ-وركەندەپ جاتقانىنىڭ بەلگىسى رەتىندە كورسەتكىسى كەلەدى. «ءبىرەۋدىڭ قاڭسىعى بىرەۋگە تاڭسىق» دەگەنىمىز وسى. راسىندا دا، رەسەيلىك ارنالار مۇنداي «سارى ستيلدەن» قاشىپ، قازىر ينتەللەكتۋالدى توك-شوۋلارعا ءمان بەرە باستادى. سەبەبى وسەك-اياڭ مەن ارزان ءاڭگىمەگە قۇرىلعان باعدارلامالاردىڭ بولاشاعى بايانسىز ەكەنىن ءتۇسىندى.
2. جاسىراتىنى جوق، رەسەيلىكتەر دە باتىستىڭ دايىن تەلەونىمدەرىن كوبىنە كوشىرىپ الادى. بىراق توڭىن اينالدىرىپ، ونى ورىس اۋديتورياسىنا بەيىمدەپ بەرەدى. بىزدىكىلەردىڭ باعدارلامالارى ءبىر اۋديتورياعا باعىتتالماعاندىقتان، «ءدۇبارا دۇنيە» بولىپ شىعادى. ويتكەنى قازاق ۇلتىنىڭ قاجەتىن وتەۋگە ارنالماعان. ءبىر جاعىنان، بۇعان ناعىز تاۋەلسىز تەلەارنالاردىڭ جوقتىعى دا سەبەپ بولۋدا. ويتكەنى بىزدەگى ارنالاردىڭ باسشىلارى جوعارعى جاقتىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ وتىرادى. سوندىقتان وتكىر تاقىرىپتارعا اسا بويلاماي، ارزانقول دۇنيەلەرمەن جۇرتتىڭ كوڭىلىن اۋلاپ كۇن كەشۋگە ءماجبۇر.
"ايقىن" گازەتى
