تۇكىباي تۇسىنبەگەندى، ۇكىباي تۇسىنەدى نەمەسە «دۋ-دۋمان» جايىندا بىرەر ءسوز
«دۋ-دۋمان» جوباسى كوڭىلگە كوپ وي سالدى. «حابار» تەلەارناسىنان بەرىلگەن بۇل باعدارلاما وتكەن جىلدىڭ ەڭ ۇزدىك جوباسى دەسە دە بولعانداي. ايتسە دە، ايتاتىن ماسەلە از ەمەس.
ءبىز «دۋ-دۋمانداعى» قويىلىمداردى باسىنان اياعىنا دەيىن بايانداپ، ول تۋرالى قايتادان ايتىپ جاتقىمىز جوق. سەبەبى ونىڭ ءبارى كەزىندە قازىلار القاسى تاراپىنان ءوز باعاسىن الدى. سوندىقتان بۇل ارادا كونكۋرستان تىس ورىندالعان شىعارمالار مەن بايقاۋداعى ءوزىمىز بايقاعان كەي تۇستارعا توقتالىپ، سول توڭىرەكتە وي قوزعاعاندى ءجون سانادىق.
ەڭ الدىمەن، «دۋ-دۋمان» جوباسىنا قاتىسقان بارلىق ءازىل-سىقاق تەاترلارىنا ريزاشىلىق بىلدىرگىمىز كەلەدى. سودان كەيىن وسى جوبانى ومىرگە اكەلگەن اۆتور مەن «حابار» تەلەارناسىنىڭ باسشىلىعىنا، شىعارماشىلىق ۇجىمعا دا ايتار العىسىمىز شەكسىز. ايتسە دە كوڭىلگە كوپ وي سالعان جوبا تۋرالى ايتار ءسوز از ەمەس.
«دۋ-دۋمان» جوباسى كوڭىلگە كوپ وي سالدى. «حابار» تەلەارناسىنان بەرىلگەن بۇل باعدارلاما وتكەن جىلدىڭ ەڭ ۇزدىك جوباسى دەسە دە بولعانداي. ايتسە دە، ايتاتىن ماسەلە از ەمەس.
ءبىز «دۋ-دۋمانداعى» قويىلىمداردى باسىنان اياعىنا دەيىن بايانداپ، ول تۋرالى قايتادان ايتىپ جاتقىمىز جوق. سەبەبى ونىڭ ءبارى كەزىندە قازىلار القاسى تاراپىنان ءوز باعاسىن الدى. سوندىقتان بۇل ارادا كونكۋرستان تىس ورىندالعان شىعارمالار مەن بايقاۋداعى ءوزىمىز بايقاعان كەي تۇستارعا توقتالىپ، سول توڭىرەكتە وي قوزعاعاندى ءجون سانادىق.
ەڭ الدىمەن، «دۋ-دۋمان» جوباسىنا قاتىسقان بارلىق ءازىل-سىقاق تەاترلارىنا ريزاشىلىق بىلدىرگىمىز كەلەدى. سودان كەيىن وسى جوبانى ومىرگە اكەلگەن اۆتور مەن «حابار» تەلەارناسىنىڭ باسشىلىعىنا، شىعارماشىلىق ۇجىمعا دا ايتار العىسىمىز شەكسىز. ايتسە دە كوڭىلگە كوپ وي سالعان جوبا تۋرالى ايتار ءسوز از ەمەس.
سالعاننان ايتايىق، جوباعا قاتىسقان تەاتر ورىنداۋشىلارىنىڭ ونەرى ءبارى ءبىردەي كوڭىلدەن شىعا قويعان جوق. قازاقتا «اجەپتاۋىر ءان ەدى، پۇشىق ايتىپ قور قىلدى» دەگەن استارى مول اتالى ءسوز بار. اكتەرلىك ونەر، قانشا دەگەنمەن ورىنداۋشىلىق ونەر ەكەنى بەلگىلى. قانشاما تالانتتى، قانشاما ۇلى بولعانىمەن، ول اۆتوردىڭ جازىپ بەرگەنىن ايتادى. «ساحنا كوركى - ءتىل» دەيتىنى سوندىقتان. بىراق بىزدە قازىر ارتيستەر ءوزى جازىپ، وزدەرى ورىندايتىن ادەت تاپتى. بۇل جاقسى ما، جامان با، قانداي نىشاننىڭ بەلگىسى ەكەنىن ءبىلمەيمىن، بىراق تىلگە سالدىر-سالاق، سوزگە نەمقۇرايدى قاراۋ بەلەڭ الىپ بارا جاتقانداي. ايتەۋىر باسىن ءبىر باستاپ الادى دا، تويدا وتىرعان تاماداداي «قۋا» جونەلەدى. كورەرمەننىڭ قابىلدامايتىن، جەرىنەتىن، جالىعاتىن تۇسى - وسى. ويتكەنى وعان «ءماتىننەن اۋىتقىپ كەتتىڭ» دەپ ەسكەرتۋ ايتىپ جاتقان اۆتور جوق. اۆتور ءوزى، ال اۆتور ءوزى بولعاننان كەيىن «ءوز ءسوزىم - وزىمدىكى» دەپ وزەۋرەيدى: وقيعانى ايتىپ، بار دۇنيەنى بايانداپ بەرسە بولعانى. ايتپەسە، ءسوز جاتتاۋ - اكتەر شەبەرلىگىنىڭ ەڭ سوڭعى ساتىدا تۇرعان كەرەكتىلەرىنىڭ ءبىرى ەمەس پە؟! ال ءسوزسىز ساحنالىق بەينە جاسايمىن دەۋ - قۇر بەكەرشىلىك، مۇمكىن دە ەمەس. سەبەبى اكتەردىڭ اۋزىنان شىعاتىن ءاربىر ءسوزدىڭ تاعدىرى، كورەرمەنگە اسەرى كوگىلدىر ەكراندا قاتتى بايقالادى. ويتكەنى ارتيست كورەرمەننىڭ كوز الدىندا: ونىڭ تۇلعالىق قاسيەتى، ءسوز ساپتاۋ ۇلگىسى بىردەن بىلىنەدى. ەگەر بۇگىنگى ءازىل-سىقاق تەاترلارىنىڭ ارتيستەرى وزدەرىنىڭ تۋا بىتكەن تالانتتارىن «دۋ-دۋمان» جوباسى ارقىلى ەل الدىندا پاش ەتىپ، اكتەرلىك شەبەرلىكتەرىن كورسەتكىسى كەلسە، بۇل كەڭەستى ءاردايىم ەستە ۇستاعاندارى ءجون دەر ەدىم.
ءدال بۇگىنگىدەي جاھاندانۋعا جۇتىلىپ بارا جاتقان كەزەڭدە سويلەۋ مادەنيەتىنىڭ تومەندەگەنى، ءتىلدىڭ ەستەتيكالىق تابيعاتىنىڭ السىرەگەنى بايقالادى. بۇل كىتاپ وقىمايتىن، كىتاپ تۇگىلى، كۇندەلىكتى گازەت-جۋرنال قارامايتىن ۇرپاقتىڭ قالىپتاسىپ كەلە جاتقاندىعىن كورسەتەدى. قازىرگى جاستار كۇندەلىكتى ومىردە تەز، قاراپايىم، جەڭىل سويلەۋ جاعىن قاراستىرادى. ال تەلەديدار، تەاتر ساحناسى وسى جاستاردى تاربيەلەۋدىڭ ءبىر قاينار كوزى ەكەنىن ەسكە تۇتساق، ساحنا ادامعا تىلدىك ءبىلىم بەرىپ، تىلدىك داعدىسىن تۇعىرلاپ، ءتىل مەڭگەرگەن تۇلعانىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتسە كەرەك-ءتى. سوندىقتان «دۋ-دۋمان» جوباسىنا قاتىسۋشى ءازىل-سىقاق تەاترلارى الداعى ۋاقىتتا وسى جاعىنا كوبىرەك ءمان بەرىپ، بەينەلى دە استارلى، ءازىل-ءاجۋالى، ساتيرالىق ۋىتقا تولى، يۋمورعا باي، ساحنالىق تىلمەن سويلەۋدى قالىپتاستىرسا ەكەن دەگەن تىلەك بار. وعان بۇگىنگى ساتيريكتەرىمىزدىڭ دە، ارتيستەرىمىزدىڭ دە قۇدايعا شۇكىر، ءتىل بايلىعى جەتەدى.ەڭ ەسكەرەتىندەرى سول، كورەرمەندى ءبىر اۋىز سوزبەن كۇلدىرەمىن دەپ وتىرىپ، ءبۇلدىرىپ الىپ، وزدەرى كۇلكىگە قالماۋ جاعى.
شىندىعىنا كەلسەك، ءازىل-سىقاق تەاترلارىنىڭ ازىعى - ساتيرالىق شىعارمالار. ولار فورماسىنا قاراي ساتيرالىق مونولوگ، ينتەرمەديا، مىسال، سىقاق ولەڭ، پاروديا سياقتى جانر-جانرلارمەن ىرىكتەلۋى مۇمكىن، بىراق بارىنە ءتان نەگىزگى ەرەكشەلىك - ونىڭ ءتالىم-تاربيەلىك قىزمەت اتقاراتىندىعىندا. ساتيرالىق شىعارمانىڭ ساحنادان كورىنىس تابۋى ساتيريكتىڭ يدەيالىق كوركەمدىك جوسپارى مەن رەجيسسەردىڭ شەشىمىنە تىعىز بايلانىستى. قىسقاسى، شىعارماشىلىق توپتىڭ قىزمەتى، ءازىل-وسپاقتىڭ قاينار كوزى، ارتيستەردىڭ ۇستاحاناسى - «دۋ-دۋماندا» كورىنىس تاۋىپ جاتسا، ول قۋانارلىق تا، قۇپتارلىق جايت. ايتسە دە وسى ارادا ەسكەرە كەتەتىن ءبىر ماسەلە بار: قازىر وسىنداي كونكۋرستاردى، بايقاۋلاردى قولعا الىپ، وتكىزە باستادىق. دۇرىس. قۇپتايسىڭ. بىراق ايتىس سياقتى ول دا ەرتەڭگى كۇنى اقشا تابۋدىڭ، جۇلدە ۇلەستىرۋ، كولىك الۋدىڭ، پايدا تابۋدىڭ باسەكەسىنە اينالىپ كەتپەسە ەكەن...
ەڭ باستى ۇتقانىمىز، «دۋ-دۋمان» جوباسىندا ءازىل-سىقاق تەاترلارىنىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن قۇرمەتى مەن سىيلاستىعى كورىندى. ازىلكەشتەرىمىز ارىپتەستەرىنىڭ شىعۋىنا نەمقۇرايلى قاراماي، قايتا قول ۇشىن بەرىپ، قولداۋ ءبىلدىرۋى - ۇلكەن جەتىس-تىك. اسىرەسە، باس جۇلدە - شاعىن اۆتوبۋس العان «شانشارعا» ىشتارلىق كورسەتپەي، قۇشتارلىق تانىتۋى قۇپتارلىق. دەمەك، بۇل جوبادا ماتەريالدىق يگىلىكتەردەن گورى مورالدىك قۇندىلىقتار باسىم بولدى دەۋگە نەگىز بار. سودان كەيىن قادامىن ەندى عانا ءتاي-ءتايلاپ باسقان جاس تەاترلار دا اعا تەاتردىڭ تاجىريبەسىن الا ءبىلدى دەگەن ويدامىز.
«بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ» دەيدى دانا حالىق. قازىلار القاسىنىڭ مۇشەسى يراك ەلەكەەۆ «مەن بۇل قويىلىمنان تۇك تە ءتۇسىنگەن جوقپىن» دەسە، بۇل بەكەردەن-بەكەر ايتىلا سالعان ءسوز ەمەس: بۇل جەردە ءبىر جەتىسپەۋشىلىك بار. نە جەتىسپەيدى؟ اڭگىمە سونىڭ سىر-سەبەبىنە ءۇڭىلىپ، سول جەتىسپەي تۇرعان نارسەنى تاۋىپ، ءجىپ بولسا، جالعاپ جىبەرۋ كەرەك. سوندا ولقى تۇسكەن تۇستىڭ ورنى تولادى. ايتپەسە، «ءسىز ەشتەڭە تۇسىنگەن جوقسىز عوي» دەپ قۋاندىقشا ازىلگە بۇرىپ، قالجىڭعا سالىپ كەتە بەرۋگە بولار. ءبىز بۇل ارادا يراك ەلەكەەۆ ايتقان قويىلىمدا وبراز بىلاي تۇرسىن، تولىققاندى دۇنيە جاسالماعانىن، ساحنالانباعانىن، شيكى دۇنيەنى شىعارامىن دەپ سۇرىنگەنىن، اقساعانىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك.
ءتىل دەمەكشى، «دۋ-دۋماندى» كورىپ وتىرىپ، كەي قويىلىمدارىن ديكتوفونعا جازىپ تا الدىق. سوسىن ونى قايتا-قايتا تىڭداپ، اياعىندا قاعازعا ءتۇسىرىپ تە كوردىك. يراك اعامىزدىكى ءجون: سوزدەرى تۇسىنىكسىز، لوگيكا جوق. كەمشىلىك سول - ارتيستەر ءسوزبەن جۇمىس ىستەمەگەن. ويتكەنى دۇرىس ستسەناري جوق، ال ستسەناري بار دەگەننىڭ ءوزىندە ونىڭ ىشىندە سوزبەن جۇمىس ىستەيتىن ءسوز جوق. بوستەكى، كوپىرمە، لەپىرمە ءبىردەڭەلەر. بۇل ارادا وزدەرى جازعىش ارتيستەرىمىز «ايتىلعان اۋىزەكى سوزدەر ساحنانىڭ تىلىنە ىڭعايلانعان عوي» دەپ اقتالماي-اق قويسىن، قاجەتى جوق. ساحنا ارقاشان سۇلۋلىقتى سۇيەدى. ايتپەسە «ايتىلاتىن» ءسوز بەن «وقىلاتىن» ءسوزدىڭ ارا-جىگىن بۇگىنگى كورەرمەن ءبىر كىسىدەي اجىراتا بىلەدى. بۇل ارادا جاۋاپسىزدىق جاتىر: «اسىعىس بولدى، العاشقى بولعاننان كەيىن سولاي عوي... اناۋ-مىناۋ» دەپ تە سەبەپتەن قورعان ءىزدەۋدىڭ رەتى كەلمەيدى. ولاي دەۋىمىزگە ءبىر ەمەس، بىرنەشە نەگىز بار.
مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، ءار حاباردىڭ ءتالىمدىك، تانىمدىق، تاعىلىمدىق اسەرى بولۋى ءتيىس. سوندىقتان دا «دۋ-دۋمان» ءار كەزەڭ بويىنشا بەرىلەتىن قويىلىمداردى ءۇستىرت، جەڭىل، قالاي بولسا سولاي قاراپ، ەفيردەن وتكىزە سالماۋ كەرەك. ولاردىڭ ءار ءسوز، ءار قيمىل-ارەكەتىندە كورەرمەننىڭ ءتىلىن دامىتۋداعى، سوزدىك قورىن بايىتۋداعى، ساحنالىق ءتىل نورماسىنا ساي سويلەۋ، ايتا ءبىلۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋداعى، يۋمورلىق سەزىمدەر مەن لوگيكالىق ويلاۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋدەگى ورنىمەن قاتار، ەكران الدىنداعى كورەرمەننىڭ دۇنيە-تانىمىن دامىتۋداعى ءرولىن دە ەسكەرۋ قاجەت. ويتكەنى ءتىل مەن تانىم تىعىز بايلانىستى: ءتىلدىڭ تانىمدىق سيپاتى ءسوز ارقىلى انىقتالاتىنىن ەسكەرسەك، ايتىلاتىن وي دا سول ارقىلى كورەرمەنگە جەتەدى. ونسىز ەشقانداي كورەرمەندى سەندىرىپ، ەشتەڭەگە يلاندىرا دا، كۇلدىرە دە المايسىڭ. يراك اعامىز ايتقان «تۇسىنبەستىك» وسى اراداعى بايلانىستاردىڭ جوقتىعىنان جانە ول قويىلىمدا ەستە قالار ۇعىمنىڭ بولماۋى دەپ قابىلداۋىمىز كەرەك. سەبەبى ۇعىم بار جەردە ماعىنا بار، ماعىنا بولماسا ۇعىم دا جوق. ال ەكەۋى بولماعاننان كەيىن كىم نە ءتۇسىنسىن؟! دەمەك، ونداي شىعارمادا وي دا، قورىتىلىپ بەرىلگەن بەينە دە بولمايدى دەگەن ءسوز.
بارلىق تەلەارنالاراعا ورتاق ماسەلە بولعاندىقتان، تەلەجۇرگىزۋشىلەر جايىندا دا بىرەر ءسوز ايتا كەتەيىن: سوڭعى كەزدەرى قازاق ۇلتىنا جات، تابيعاتىنا كىرىكپەيتىن بىدىق سوزدەر مەن وعاش قيمىل-يشاراتتار پايدا بولا باستادى. كەرەك دەسەڭىز، ءتىپتى سول ارەكەتتەردىڭ زاماناۋي دەپ بۇركەمەلەنىپ، بۇگىنگى ءومىر سالتتارىنا دا بىرتىندەپ كوشكەنىن كورىپ ءجۇرمىز. كەيبىرى ءوزىمىزدىڭ قازاقي ىرعاق-ماقامىمىزدى، سۋ تۇبىندەگى مارجان ءتىلىمىزدى جوعالتىپ، جەڭىل سوزگە دەن قويىپ، داۋىس ىرعاعىمىزدى بۇزىپ، تالپىشتىكتى بىلاي قويعاندا شولجاڭداۋعا اينالدى.
باسقاسىن ايتپاعاندا، تەلەحابار ءجۇرگىزەتىن كەي قىز بالالاردىڭ وتىرعاندارى ويلانتادى: ادەتتە قىز بالاسى ەكى تىزەسىن قوسىپ، قوسىلعان تىزەنى ءبىر جاعىنا قيسايتىپ، جيناقى وتىرۋشى ەدى، بۇگىنگى تەلەجۇرگىزۋشىلەر مامىق كرەسلوعا جايعاسىپ الىپ، اياعىن ايقاستىرىپ، سانىن جالتىراتىپ، «بارىم وسى» دەگەندەي كەيىپ تانىتادى. كيگەن كويلەكتەرىنە دەيىن كوڭىل كونشي بەرمەيدى: ومىراۋ تۇسىنىڭ اشىق تۇراتىنى سونشالىقتى، ەڭكەيسە بار «بايلىعى» ءتۇسىپ كەتەتىندەي كورىنەدى. ەندى، ەرسى-اق... سوندا دەيمىن-اۋ، حاباردى ءتۇسىرىپ وتىرعان رەجيسسەر نە قاراپ وتىر؟ باس رەداكتور بوس ەمەس ەكەن، كوركەمدىك كەڭەس بار ەمەس پە؟ كوركەمدىك كەڭەس قازىر حاباردى كورمەي، ەفيردەن جىبەرە سالاتىن بولعان با؟.. تەلەحابار تاربيە قۇرالى ەكەنىن ۇمىتپاساق ەكەن.
تەلەجۇرگىزۋشىلىك ساحنادا ءان سالىپ، ءبىر كەيىپكەردىڭ ءرولىن سومداۋ ەمەس. ەكەۋى - ەكى بولەك نارسە. ونى قايبىر جىلى قىسقى ازيادادا تىكەلەي حابار جۇرگىزىپ، اششى-تۇششىسىن تاتقان ءانشى ءمادينا سادۋاقاسوۆا جاقسى بىلسە كەرەك. ال جۇلدىزايدىڭ جۇرگىزۋشىلىك تۇساۋىن ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان وسى «دۋ-دۋمان» كەستى. جاسىراتىنى جوق، العاشقى حابارىن جاناتبەكتىڭ جەتەگىمەن، ءوزىنىڭ جەتەسىمەن الىپ شىقتى. جەتەسى بولماسا قايتەر ەدىك؟! وسپانحان ايتپاقشى، «جەتەكتەگى جەتەسىز، جەتەسىز بولسا نە ەتەسىز؟ جەتەككە الىپ قايتادان، اۋىلىڭىزعا كەتەسىز» دەپ «ادام جەتەكتەگەن ادامدى» ەسكە الىپ، اندەتەر مە ەدىك؟! سوندىقتان تەلەجۇرگىزۋشىلەرگە كوپ وقى، كوپ ىزدەن، ءماتىنمەن كوبىرەك جۇمىس جاسا دەر ەدىم. مۇنىمدى تۇسىنىستىكپەن قاراپ، قازاقتىڭ ءسوز ونەرىنە اسا مۇقيات بولىپ، ماڭىزىنا زور ءمان بەرۋدەن تۋعان شىن جاناشىرلىق دەپ ۇعار دەگەن ويدامىن.
تاعى ايتارىم، «دۋ-دۋمان» ۇزدىك ستسەناريلەرگە بايگە (قۇداي-اۋ، ءبىر جاپىراق قاعاز عوي) جاريالاپ، «حابار» تەلەارناسى قوسىمشا «ازىلكەشتەر اكادەمياسى» دەگەن ون مينۋتتىق حابار اشسا دەيمىن. ودان تەلەارنا ۇتپاسا، ۇتىلمايدى: ساتيريكتەر ءبىر رەت، ارتيستەر ەكى رەت، كورەرمەن مىڭ رەت بايىپ شىعارى ءسوزسىز. قالاي دەيسىز بە، اتالمىش اكادەميانىڭ «رەكتوردان» باستاپ، «كافەدرا مەڭگەرۋشىسىنە» دەيىن اتقاراتىن جۇمىسى جەتكىلىكتى، ەڭ باستىسى، ءازىل-سىقاق جانرىنا جازاتىن «تالاپكەرلەر» كوبەيەدى.ولجا ما، ولجا! «ويباي-اۋ، ول ون مينۋتتا نە بەرەمىز، ونى نەمەن تولتىرامىز؟» دەپ باس قاتىرماي-اق قويسىن، قوزعايتىن ماسەلە جەتەدى. «دۋ-دۋماننىڭ» بارىسى مەن جارىسىن ايتپاعاندا، ءار تەاتردىڭ تاريحى، ءارتيسى، رەجيسسەرى، ولاردىڭ جوسپارى، ازىرلىگى، سىقاقشىلارمەن سۇحبات، تاعىسىن تاعى.مىنە، ودان كۇنى كەشە عانا الپىس - ءتالتۇسىن تويلاعان ەركىن نۇرازحاننان باستاپ، ايداربەك عازيز، باقتىبەك سياەۆكە دەيىنگى سۋرەتشى-كاريكاتۋراشىلارىمىز دە شەت قالماي، «شەرۋگە» شىعار ەدى. اكىم ىسقاق پەن جارىلقاسىن داۋلەت تۇقىمى تۇزداي قۇرىعان ءازىل ءاندەرگە اۋەن جازىپ، عابباس قابىش، ۇمبەتباي ۋايدين اعالارىمىز مارە-سارە كۇي كەشىپ، ناعىز «دۋ-دۋمان» سوندا بولار ەدى. ارا-اراسىندا «قاشانعى كۇلە بەرەمىز؟» دەپ، ءبىر ءسات سادىقبەك ادامبەكوۆ، ءجۇسىپ التايباەۆ، ساقتاپبەرگەن الجىكوۆ، بالعابەك قىدىربەكۇلى، شونا سماحانۇلى، وسپانحان اۋباكىروۆ، تاعىسىن تاعىلاردى ەسكە الىپ جاتسا، نەسى ايىپ؟ كۇنى كەشە كۇڭىرەنتىپ، قازاق ساتيراسىنىڭ قاجىتايى ءوتتى
بۇ ءدۇنيادان.وكىنىشتىسى، سول اعالارىمىز تۋرالى ءبىر دەرەكتى فيلم جاساي قالعىڭىز كەلسە، دەنىنىڭ بەينە كورىنىسى مەن داۋىستارىن تاپپايسىز. نەگىزى، تۋرگەنەۆ دۇرىس ايتادى: «ءازىل-وسپاقتى سۇيمەگەن - ادىلەتتى سۇيمەيدى».
«ونى تۇسىنەتىن بالا قايدا؟» دەيسىز بە؟ ۇكىبايعا تۇكىبايدان سالەمدى سول ءۇشىن جولداپ وتىرمىن.تۇكىباي تۇسىنبەگەندى ۇكىباي تۇسىنەدى...
بالاپان بازار
"ايقىن" گازەتى
