مىرزان كەنجەباي. تەلەارنالار قازاق ءتىلىنىڭ بەرەكەسىن كەتىرۋدە
«قالاي، براتان، نورمالنو ما؟» دەپ ءۇش ءسوزدىڭ ەكەۋىن ورىسشالاپ ايتاتىن قازاقسىز عوي، تاقىرىپتى «سليشكوم كاتەگوريچنو» قويىپتى دەپ تاعى دا ورىسشالاساڭىز ءوزىڭىز ءبىلىڭىز. بىراق بۇگىنگى قازاقستانداعى ازىن-اۋلاق قازاقشاسى بار تەلەارنالار قازاق ءتىلىن ورىسشانىڭ ءتىپ-تىكە اۋدارماسىنا اينالدىرىپ، ابدەن بەرەكەسىن كەتىرگەنى راس. قازاق تەلەارنالارىنداعى قازىرگى قازاق ءتىلى ءوزىنىڭ قۇداي بەرگەن بۇكىل رايى مەن شىرايىنان، قاھارلانسا قارا تاستى قاق ايىرعان وتكىرلىگىنەن، جادىراسا جانىڭدى باقىتتىڭ بالماعاز بۋىنا بالقىتاتىن اسەم اۋەزىنەن جۇرداي بولدى. ءتىپتى، ونىڭ وسى كۇيىنىڭ ءوزىن تەلەديداردىڭ قاساڭ، رەسمي ستيلىنە ءتان نارسە عوي دەي سالۋعا دا بولار ەدى. ماسەلە، ودان گورى قاۋىپتىرەك ەكەندىگىندە بولىپ تۇر. ءسىرا، قازاق تىلىنە سوناۋ ورىس پاتشالارى، ودان سوڭ كەڭەستىك كرەمل باسقارعان كەزدەردە دە ءدال بۇگىنگىدەي قاۋىپتىڭ قارا بۇلتى تونە قويماعان شىعار. قازىر تەلەارنالاردان بەرىلەتىن حابار-وشار، «جاڭالىقتار» كەزىندە جانە كىم كورىنگەن «جۇرگىزۋشى» بولىپ «جۇرگىزىپ» جاتقان شوۋ، ءازىل-سىقاقتاردا قازاق ءتىلى، قازاق ءسوزى ورىسشانىڭ كسەروكوشىرمەسىنە اينالدى. سولاردى كورىپ وتىرىپ، قۇداي كەشىرسىن، مىنا قازاق ورىستىڭ تاربيەسىندە ءوسىپ كەلە جاتقان ءبىر بالاسى ەمەس پە دەپ قالاسىڭ.
«قالاي، براتان، نورمالنو ما؟» دەپ ءۇش ءسوزدىڭ ەكەۋىن ورىسشالاپ ايتاتىن قازاقسىز عوي، تاقىرىپتى «سليشكوم كاتەگوريچنو» قويىپتى دەپ تاعى دا ورىسشالاساڭىز ءوزىڭىز ءبىلىڭىز. بىراق بۇگىنگى قازاقستانداعى ازىن-اۋلاق قازاقشاسى بار تەلەارنالار قازاق ءتىلىن ورىسشانىڭ ءتىپ-تىكە اۋدارماسىنا اينالدىرىپ، ابدەن بەرەكەسىن كەتىرگەنى راس. قازاق تەلەارنالارىنداعى قازىرگى قازاق ءتىلى ءوزىنىڭ قۇداي بەرگەن بۇكىل رايى مەن شىرايىنان، قاھارلانسا قارا تاستى قاق ايىرعان وتكىرلىگىنەن، جادىراسا جانىڭدى باقىتتىڭ بالماعاز بۋىنا بالقىتاتىن اسەم اۋەزىنەن جۇرداي بولدى. ءتىپتى، ونىڭ وسى كۇيىنىڭ ءوزىن تەلەديداردىڭ قاساڭ، رەسمي ستيلىنە ءتان نارسە عوي دەي سالۋعا دا بولار ەدى. ماسەلە، ودان گورى قاۋىپتىرەك ەكەندىگىندە بولىپ تۇر. ءسىرا، قازاق تىلىنە سوناۋ ورىس پاتشالارى، ودان سوڭ كەڭەستىك كرەمل باسقارعان كەزدەردە دە ءدال بۇگىنگىدەي قاۋىپتىڭ قارا بۇلتى تونە قويماعان شىعار. قازىر تەلەارنالاردان بەرىلەتىن حابار-وشار، «جاڭالىقتار» كەزىندە جانە كىم كورىنگەن «جۇرگىزۋشى» بولىپ «جۇرگىزىپ» جاتقان شوۋ، ءازىل-سىقاقتاردا قازاق ءتىلى، قازاق ءسوزى ورىسشانىڭ كسەروكوشىرمەسىنە اينالدى. سولاردى كورىپ وتىرىپ، قۇداي كەشىرسىن، مىنا قازاق ورىستىڭ تاربيەسىندە ءوسىپ كەلە جاتقان ءبىر بالاسى ەمەس پە دەپ قالاسىڭ.
ءيا، ماسەلە قازاق ءتىلى ءوزىنىڭ بۇكىل بەت-الپەتىنەن، ءوزىنىڭ سويلەۋ مانەرىنەن ايرىلىپ، ورىسشانىڭ تىكەلەي اۋدارماسىنا اينالىپ بارا جاتقانىندا بولىپ تۇر قازاق تىلىنە بۇرىن-سوڭدى مۇنداي قاتەر تونگەن ەمەس دەۋىمىز دە سودان. ال ءوز ءتىلى وزگە ءبىر ءتىلدىڭ نەمەسە ورىسشانىڭ اۋدارماسىنا اينالعان ۇلت وپ-وڭاي ءوز-وزىنەن جويىلىپ كەتەدى. قازىر، قازاقتار ءبىر-بىرىمەن سويلەسە باستاعاننان-اق ءسوزدى «كوروچە»، «نورمالنو»، «ۆووبششەم»، «سولاي، براتان» دەپ سويلەسەدى. وتكەندى قوزعاماي-اق قويا تۇرالىق، ءدال بۇگىنگى قازاقستاندا قازاقتىڭ الگىندەي شۇلدىرلەپ، ورىسشا سويلەۋدى ءالى كۇنگە شەيىن الدەبىر ارتىقشىلىعىم دەپ ويلاۋىنا ەكى-اق ءتۇرلى سەبەپ بار. ونىڭ ءبىرىنشىسى: جوعارىدا وتىرعان بيلىكتەگىلەردىڭ تۇگەلگە جۋىق ءورىستىلدى ەكەندىگى. ولار ەل قازاقشاعا كوشىپ كەتسە، وزدەرىنىڭ جۇمىسسىز قالاتىنىن، «اۆتوريتەتتەرىنەن» ايرىلاتىنىن، ورىسشا تاربيەلەنىپ، ورىسشا ءتىلى شىققان بۇگىنگى بالالارىنا قيىن بولاتىنىن جاقسى بىلەدى. سوندىقتان دا بىزدەگى بۇكىل زاڭ-زاكۇن اتاۋلى ورىسشا جازىلادى دا ول قازاقشاعا سول كۇيىندە ءتارجىمالانادى. ونى ءتۇسىنۋ، ميعا توقۋ مۇمكىن ەمەس. سونىڭ «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» كورپەدەي-كورپەدەي بەتىنە قازاقشا اۋدارىپ بەرگەن ءماتىنىن وقىپ وتىرىپ، كۇلەرىڭدى دە، جىلارىڭدى دا بىلمەيسىڭ.
قازاقتىڭ ءتىلىنىڭ ورىسشانىڭ كوشىرمەسىنە اينالىپ، مۇنداي ايانىشتى كۇيگە تۇسۋىنە ەڭ باستى كۇناھار، ەگەر سوت تىلىمەن ايتساق، جاۋاپكەر - قازاق تەلەانالارى. قازاق تەلەارنالارى ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ ۇلتتىق جاندۇنيەسىنە، ۇرپاعىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنىڭ ساقتالۋىنا ادام ايتسا نانعىسىز، ولشەۋسىز كەسىرىن، قىرسىعىن تيگىزىپ وتىر. ونىڭ ءبارىن دالەلدەپ جاتپاي-اق مىنا ءبىر عانا مىسالدى كەلتىرسەك جەتىپ قالاتىن شىعار. ياعني، قازاقستان تەلەارنالارى باتىستان اكەلىنگەن ادام شوشىرلىق جىن-جىپىردى، قانتوگىس، ادامدى ازاپتاپ ءولتىرۋدىڭ، سالداقىلىقتىڭ، حايۋاني جىنىستىق قاتىناستىڭ نەشە الۋان ءتۇرى تۋرالى ازعىني كورسەتىلىمدەر ارقىلى جارىق دۇنياعا كوزىن جاڭا اشقان قازاق سابيلەرىن قالاسا اتا-اناسىن دا ولتىرە سالاتىن سەزىمسىز ءبىر ماقۇلىققا اينالدىرۋعا جۇمىس ىستەپ جاتقان سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى. قازاقستانداعى جۇزگە تارتا تەلەارنالار قازاققا قازاق ءتىلىن، ءدىنىن ۇمىتتىرىپ، كىم ەكەنى بەيمالىم ءبىر ۇلتقا اينالدىرۋدىڭ باستى قۇرالى دەۋگە تولىق نەگىز بار. رەسەي تەلەارنالارىنا سونشاما ەركىندىك پەن ەفيرلىك كەڭىستىگىن بەرىپ قويعان قازاقستاننىڭ ەندى ولارعا توقتاۋ سالۋعا كۇشى جەتە قويار ما ەكەن؟ بۇل ءوز الدىنا ۇلكەن ءبىر اڭگىمە. ال، تەلەارنالاردىڭ قازاق ءتىلىن ءوزىنىڭ بەت-بەينەسىنەن ايىرىپ، ورىسشانىڭ اۋدارماسىنا اينالدىرىپ جىبەرگەنى تۋرالى ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا كەلە جاتقانىنا تالاي جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. اتتەڭ، نە مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى، نە سول تەلەارنالار باسشىلارى تاراپىنان شارا قولدانىلماق تۇگىل، بىردە-ءبىر جاۋاپ ايتىلعان ەمەس. سوناۋ ءبىر جىلدارى بەلگىلى جۋرناليست قاينار ولجاي عانا «حابار» ارناسىندا باس رەداكتور قىزمەتىندە جۇرگەندە ءتىل بىلەدى-اۋ دەگەن جۋرناليستەردى ستيلدىك رەداكتور دەگەن قوسىمشا قىزمەتكە شاقىرىپ، اپتا بويى تەلەحابارلارداعى ءتىل وراشولاقتىعىن، قاتەلىكتەرىن جازىپ اكەلگەن سولاردى ءار دۇيسەنبىدە 20-30 مينۋت ءوزى تىڭداپ، جۋرناليستەرگە ەسكەرتۋلەر جاسايتىن ەدى. قازىر بۇكىل قازاقستان تەلەارنالارى بويىنشا قازاق تىلىنە دەگەن مۇنداي جاناشىرلىقتىڭ ۇشىعى دا جوق. نە جوعارىداعىلاردىڭ، نە تەلەارنا باسشىلارىنىڭ وسىنداي كەرەناۋلىعىنىڭ كەسىرىنەن قازاقتىڭ قايران ءتىلى ورىسشانىڭ تاق-تۇق اۋدارماسىنا كوشتى. كوپ سوزباي-اق، مىنانى قاراڭىز:
1. ەكسپورتقا شىعارۋ 500 ميلليون تەڭگەنى قۇرادى («قازاقستان» 17.11.2012)
2. 2 مەتردى قۇرايتىن شىرشا («حابار» 24.11.2012 ج.)
3. قارىز 132 ملر. دوللاردى قۇرادى («31» كانال، 25.10.2012ج.)
4. ونىڭ زەينەتاقىسى 40 تەڭگەنى قۇرايدى.
5. مەترونىڭ جولاقىسى 80 تەڭگەنى قۇرايدى.
6. بيىكتىگى 2000 مەتردەن استامدى قۇرايتىن شىڭدى باعىندىردى.
7. دۇكەننەن تۇسەتىن ءبىر ايلىق تابىس ءۇش جارىم ميلليون تەڭگەنى قۇرايدى.
بۇل نە، ءوزى كورىپ تۇرعان زاتتى، بولىپ جاتقان جاعداياتتى جەتكىزىپ ايتىپ بەرۋگە ءجۋرناليستىڭ ميىنىڭ، ويلاۋ قابىلەتىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى، كەمتارلىعى ما؟ الدە، ورىس نە ىستەسە سونى ىستەپ، ورىس قالاي سويلەسە، سولاي سويلەۋگە داعدىلانىپ كەتكەن قۇلمىنەزدىڭ كەسىرى مە؟ بۇل جاعى بىزگە بەيماعلۇم. ايتپەسە، وسى كەلتىرىلگەن 5-6 اۋىز ءسوزدىڭ ىشىندەگى «قۇرادى» دەگەن ءسوزدىڭ قانشالىقتى قاجەتى بار. قۇلمىنەز دەيتىن سەبەبىمىز، بۇل جەردە ورىستىڭ «سوستاۆيل»، «سوستاۆلياەت» دەگەن ءسوزىن الىپ تاستاپ-اق ايتا بەرۋگە ءجۋرناليستىڭ «الدە قايتىپ كەتەرمىن» دەگەن الدە ساۋاتسىزدىعى، الدە قۇلمىنەزى ونى ەكى جاقتان قىسپاققا الىپ تۇر. ايتپەسە، بۇل سوزدەردىڭ ءبىرىنشىسىن قازەكەڭ «ەكسپورتقا 500 ميلليون تەڭگەنىڭ زاتى شىعارىلدى»، ەكىنشىسىن «ەكى مەترلىك شىرشا»، ءۇشىنشىسىن «132 ملر.دوللار قارىز بولدى»، ءتورتىنشىسىن «ونىڭ زەينەتاقىسى 40 تەڭگە، بەسىنشىسىن «مەترونىڭ جولاقىسى 80 تەڭگە»، التىنشىسىن «بيىكتىگى 2000 مەتردەن استام شىڭعا شىقتى» («باعىندىردى» ەمەس) دەپ تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ، ناقپا-ناق ايتۋعا بولادى عوي. ال «دۇكەننەن ايىنا ءۇش جارىم ميلليون تەڭگە تابىس تۇسەدى» دەسە «نەگە «سوستاۆلياەتتى اۋدارمادىڭ؟» دەپ ءبىر ورىس قازاق ارنالارىن سوتقا بەرەر مە ەدى؟ قازاقشا ءسوز ساپتاۋ كەزىندە قارا باقىرعا قاجەتى جوق «سوستاۆلياەت»، «پوكوريل»، «وجيداەتسيا» دەگەندەردى ورىسشادان «قۇرادى»، «قۇرايدى»، «باعىندىردى»، «دەپ كۇتىلۋدە»دەپ اۋدارىپ وتىرۋدىڭ تۇككە قاجەتى جوق. مىنە، وسى «قۇرايدى»، «باعىندىردى»، «دەپ كۇتىلۋدە»، ت.ب. تىلىمىزدى ابدەن الا-شۇبار، توپالاڭ تيگەندەي ءبۇلدىرىپ جىبەردى. وسى ءسوزدى ءۇپ-ۇلكەن داپ-دارداي ادامدار دا قولدانىپ سويلەيتىن بولدى. سەبەبى، تەلەەكراندا كورسەتىلگەن، ايتىلعان نارسەلەر ادام ميىنا، اسىرەسە نە سويلەپ، نە قويعانىنا ءمان بەرمەيتىن ماڭگۇرتتەۋ، قۇلمىنەزدەۋ ادامداردىڭ ميىنا تۇپ-تۋرا اسەر ەتەدى جانە ءسىڭىپ قالادى. تاعى ءبىر بايقاعانىمىز، «جاقسىدان ۇيرەن، جاماننان جيرەن» دەگەن ماقالدى شىعارعان قازاق ءوزى جامان نارسەنى تەز قابىلدايدى ەكەن. سونىڭ ءبىر مىسالى، «جانۇيا» دەگەن ءسوز. وسىنى قانداي كورگەنسىز ويلاپ تاپقانىڭ قايدام، قازىر قازاقتار «وتباسى»، «ءۇي-ءىشى»، «شاڭىراق»، «شاڭىراق استىندا» دەگەن قاسيەتتى، كيەلى سوزدەردىڭ ورنىنا «جانۇيانى» «مودا» قىپ الدى. بۇرىن «نورمالنو ما»، «قالاي، براتان»، «سەسترەنكام»، «بابۋشكام»، «براتىم»، «پلەمياننيگىم» دەپ تەك جاستار عانا «ءلايليتىن» سياقتى ەدى، قازىر ءۇپ-ۇلكەن قازاقتار ءبىر-بىرىنە سولاي سويلەيتىن بولدى. ال مىنا سوزدەردى اكەسى دە، شەشەسى دە قازاق، ونىڭ ۇستىنە قازاق جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن قازاق سويلەپ تۇر دەۋگە قالاي اۋزىڭىز بارادى:
1. «انا مەن بالا ءولىمى ورىن الدى»;
2. «ۇيلەردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ باعدارلاماسىنان زارداپ شەككەن تۇرعىنداردىڭ نازى قىزىپ»;
3. «ارتىنان انىقتاعانىمىزداي، كوك جەلەكتى قۇرتۋعا بەرىلگەن قۇجاتتىڭ ەشكىمگە بەرىلمەگەنىن ايتتى»;
4. «جينالعان ادام سانى از»
5. «بەلگىسىز جاعدايدا قايتىس بولعان ازامات 24 جاستاعى باقتىباي اۋىلىنىڭ تۇرعىنى ەكەن».
6. اكتسيانىڭ جالعاسىن تاۋىپ جاتقانىن ەستەرىڭىزگە سالامىن»
7. قۇستار قيىنشىلىقتارعا قاراماستان ءوز بالاپاندارىن شىعارۋدا.
و زاماندا بۇ زامان قازاقتىڭ اجال قۇشقان ادام تۋرالى قايعىلى حاباردى «ءولىم ورىن الدى» دەگەنىن ەستىگەنىڭىز بار ما؟ بۇل كادىمگى ورەكەڭنىڭ تىلىمەن ايتقاندا «يمەلو مەستو»، ال «ارتىنان انىقتاعانىمىزداي» دەپ وتىرعانى «كاك ۆىياسنيلوس پوزجە» دەگەن ورىستان تۋعان قازاق بالانىڭ ءسوزى ەمەس پە؟ قازىر وسى تاقىلەتتەس: «بەلگىلى بولعانىنداي»، «كەيىن (نەمەسە «بۇرىن») ايتىلعانىنداي»، «كورسەتىپ وتىرعانىنداي» سياقتى ورىسشا «كاك ستالو يزۆەستنو»، «كاك بىلو سكازانولاردى» اۋدارمالاپ سويلەۋ كەڭ ەتەك الىپ كەتتى. بۇعان دا ەڭ الدىمەن وسىلاي سويلەۋدى قالىڭ قازاقتىڭ قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ جۇرگەن تەلەارنا جۋرناليستەرى كىنالى. ولار سونىڭ ءبارىن كوپ «باس اۋىرتپاي» ورىسشادان ءتارجىمالاپ الادى دا، بىرەۋى سامپىلداپ، بالپىلداپ، بىرەۋى شىر-شىت ەتىپ، ەندى بىرەۋلەرى جاۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي اپتىعىپ ەفيردەن قايتالاپ شىعادى. ال بۇنىڭ ءوزى حالىقتىڭ، اسىرەسە جاس ۇرپاقتىڭ ميىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى، ورىسشالاپ ايتساق، تەلەەكراننان الىناتىن بۇل «زريتەلنوە ۆوسپرياتيە» ياعني، كوزبەن كورىپ قابىلداۋ ادام ميىنا تىكەلەي ۇرادى دا وتە تەز سىڭەدى. تاعى دا ايتامىز، قازاق ۇلتىن جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋگە وسىلايشا ونىڭ ءتىلىن وزگە ۇلتتىڭ اۋدارماسىنا اينالدىرۋدىڭ ءوزى-اق جەتەدى. ول عىلىمدا دالەلدەنگەن، انگليالىق عالىم دەۆيد كريستالل «ءبىر ۇلتتى جوق قىلىپ جىبەرۋ ءۇشىن سول ۇلتقا، سول مەملەكەتكە قوس تىلدىلىكتى ەنگىزسە جەتىپ جاتىر» دەيدى. ال عۇلاما شايىر ابۋباكىر كەردەرى «ءتىلى ەكەۋدىڭ ءدىنى ەكەۋ» دەپتى.
ءيا، قازىر قازاقتىڭ كيگەن كيىمىنە، ۇيىندە ايەلدەرى ءپىسىرىپ جاتقان اس-سۋىنا قاراپ تۇرىپ تا ەرتەڭىمىز نە بولار ەكەن دەگەن ۇرەيدەن تۇلابويىڭ مۇزداپ سالا بەرەدى. اسىرەسە، كولىكتەردەگى ۇنتاسپاعا ەكى تىلدە جازىلعان سوزدەردى تىڭداپ تۇرعاندا بۇل ۇرەي ءتىپتى ۇدەي تۇسەدى. مىسالى، تروللەيبۋستا «بيلەتىڭىزدى ءجۇرۋدىڭ سوڭىنا دەيىن ساقتاڭىز»، «جولاقىسى 80 تەڭگەنى قۇرايدى»، «شىعۋ الدىڭعى ەسىك ارقىلى جۇرگىزىلەدى» دەگەندەردى ەستىگەندە جۇرەگىڭ اۋزىڭا تىعىلادى. نەتكەن نامىسسىز، نەتكەن ساناسىز، ويسىز ۇلتقا اينالىپ بارامىز دەپ ايقايلاعىڭ كەلەدى. سول جەردە قاسىڭدا تۇرعان قازاقتىڭ بىرىنە بۇنىسى نەسى، قازاق ءسويتىپ سويلەي مە ەكەن دەسەڭ، ول دا مىلقاۋ ادامشا بەتىڭە مەڭىرەيىپ قارايدى دا قويادى. بۇل دا، ءبىزدىڭ نامىسسىز، ويسىز ۇلتقا اينالا باستاعانىمىزدىڭ باستى بەلگىسىنىڭ ءبىرى.
قازىر قازاقستاندا تىلدەردى دامىتۋ دەگەن ءسوز تىركەسى پايدا بولدى، سونداي مەكەمە دە بار. اۋەلگى شاقتا بۇل قانداي دامىتۋ، قالاي دامىتادى دەپ دەپ باسىمىز قاتىپ جۇرسەك، اينالىپ-ءۇيىرىلىپ كەلگەندە ونىڭ ءوزى ءتىلدى ورىسشادان اۋدارىپ پايدالانۋعا كەلىپ تىرەلەدى ەكەن. مىسالى «31 كانال» تەلەارناسىنىڭ ءجۋرناليسى «سوت تىڭدالىمى ءوتتى» دەدى ءبىر سوزىندە 5-ءشى قاراشا (2012) كۇنى. بۇل كادىمگى «سوستويالوس سلۋشانيە» دەگەن ورىسشانىڭ اۋزىنان اينىماي تۇسكەن بالاسى سياقتى. سول كۇنگى «بورىشكەرلەرى تونعان سەمەي» دەگەن دە «مەرزنۋششيە دولجنيكيدىڭ» الگىندەي نەكەسىز تۋعان بالاسىنىڭ ءبىر ءتۇرى. ول از بولعانداي، بۇل جۋرناليست «توڭعان» دەمەي «تونعان» دەدى. ويتكەنى، قازىر قازاقتار اراسىندا «ڭ» دىبىسىنا ءتىلى كەلىپ تۇرسا دا ونى «ن» قىپ ايتۋ «موداعا»، كەيبىر ەسسىزدەردىڭ تىلىمەن ايتقاندا «حيتوۆىي» سوزگە اينالىپ بارادى. «ڭ»دى «ن» قىپ ايتۋ اسىرەسە، ورتالىق، سولتۇستىك قازاقستان ايماقتارىندا بۇرىن ءجيى كەزدەسەتىن ەدى، ەندى بۇل كەسەل بۇكىل قازاقتى جايلاپ كەتتى. سول تىلدەردى دامىتۋ دەگەن يدەيانىڭ كەسىرىنەن جاڭاعى «تىڭدالىم» سياقتى «ەستىلىم»، «بۇزىلىم» دەگەندەر شىقتى. «سلىشيموست»، «نەيسپراۆنوست»-تاردان تۋعان وسى «بالاقاي» سوزدەر كۇننەن-كۇنگە ءتىلىمىزدىڭ سۇرقىن بۇزىپ، لاستاپ بارادى. «ول ءالى دە تالاي بيىكتەردى باعىندىرادى»، «جالعاسىن تابادى»، «وي ءبولىستى»، «اپاتتى»، «قىزىعۋشىلىق تانىتتى» دەگەندەر دە قازاق ءتىلىنىڭ بەرەكەسىن كەتىرىپ بولدى. مىسالى، «ەكى ءۇي دە اپاتتى دەپ تانىلدى» («استانا»، 5.11.2012). بۇل «وبا زدانيا (دوما) پريزنانى اۆارينىميدىڭ» سول كۇيىندە الىنىپ، قازاق ءسوزىن الاپەس كۇيگە ءتۇسىرۋدىڭ ءبىر جولى. سونى «ەكى ءۇي دە قۇلاعالى تۇر»، «قۇلاۋى مۇمكىن»، «تۇرۋعا قاۋىپتى» دەۋ ءۇشىن دە «استانا» تەلەارناسىنىڭ جۋرناليسىنە سونشالىقتى اقىل-ەس كەرەك بولعانى ما؟
ءبىز تەلەارناداعىلار ايتىلعان سىن-ەسكەرتپەلەرگە جاۋاپ بەرەدى دەپ ويلامايمىز دا. جانە بۇنىڭ ءبارى قازاق حالقىنىڭ تىلىنە، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنە نە بىلە تۇرا، نە ساۋاتسىزدىقپەن جاسالىپ جاتقان قاستاندىق دەپ ويلاۋعا حاقىمىز بار. سوندىقتان بۇل وسپادارسىزدىقتى (كەلەڭسىزدىك دەگەن باسقا نارسە!) ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتتارى، تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارى، اقپارات مينيسترلىگى مەن وزگە دە «اعا گازەت»، «ءىنى گازەتتەر» بىرلەسىپ جويۋى كەرەك، تىلىمىزدى ءوزىنىڭ ساف كۇيىندە ساقتاپ قالۋدىڭ شارالارىن تەزدەتىپ قولعا الۋى كەرەك. ويتكەنى، ءتىلى، ءسوز ساپتاۋى ءۇش عاسىرعا جۋىق وتارلاۋشى بولىپ كەلگەن ورىس ءتىلىنىڭ كوشىرمەسىنە اينالعان ۇلت تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرا المايدى.
كەيدە قازاق تەلەارنالارىنا كىتاپ وقىماعان، كوركەم ادەبيەتتەن مۇلدە ماحرۇم جاستار بارا ما دەگەن دە ويعا كەتەسىڭ. ايتپەسە، وسىلاردىڭ «قايدا بارماساڭ دا، الدىڭنان ءجۇزى جارقىن ادامداردى كورەسىڭ»، «قايدا بولماسىن، سويتەدى»، «قايدا تۇرماساڭ دا، سول تۋعان جەرىڭدەي...» دەپ «گدە-بى ني بىل»، «كۋدا بى نە حوديل»، «گدە-بى نە جيل» دەگەن ورىسشانىڭ اۋدارماسىنا اينالدىرىپ، تەرىس قاراتىپ سويلەۋىن ناداندىق، ساۋاتسىزدىق دەيمىز بە، الدە تىلگە جاسالىپ وتىرعان قاستاندىق دەيمىز بە؟ اۋ، قازەكەڭ مۇنى «قايدا جۇرسەڭ امان ءجۇر»، «قايدا تۇرساڭ دا ۇياڭ قۇتقا تولسىن»، «قايدا بارساڭ دا امان قايت» دەيتىن ەدى عوي. ال، «بەل شەشىپ كىرىستى» دەگەن شە؟ اۋ، قازاق «بەل بايلاپ كىرىستى»، «بەلىن بۋىپ كىرىستى» دەي كەلىپ، شارشاعاندا عانا «بەل شەشىپ» نەمەسە «بەل بوساتىپ تىنىعايىقشى» دەيتىن ەدى عوي. وسىنىڭ ءبارى كۇن سايىن تەلەديداردان قۇلاعىنا قۇيىلىپ جاتقان قايران قازەكەڭ قازىر تۇگەل وسىلاي سويلەۋگە كوشىپ بارادى. ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى جوق قىلۋى دەگەنىمىز وسى، اعايىن! تەلەارنالارداعى تاعى ءبىر ساۋاتسىزدىققا قاراڭىز، ولار قازىر «يندۋستريالدى قازاقستان»، «يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق دامۋ»، «امەريكاندىق»، «يتالياندىق» دەگەننىڭ ءوزى زور قاتە ەكەنىن بىلمەيدى. ونىڭ دۇرىسى «يندۋستريالى قازاقستان»، «يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ». مۇنداعى ولاردىڭ يندۋستريادان سوڭعى «ال» دەگەنىنىڭ ءوزى قازاقشا «لىق» دەگەن جالعاۋ. ەندەشە، ولار بۇل جەردە «يندۋستريالىلىق» دەپ تۇرعانىن وزدەرى دە بايقاۋعا قابىلەتسىز بولىپ تۇر. «امەريكاندىق» دەگەندە «ال» جۇرناعى دا «يتالياندىق» دەگەندەگى «يان» دا قازاقشا «لىق». دەمەك، جۋرناليست بۇل جەردە «امەريكالىقلىق»، «يتاليالىقلىق» دەپ لىقىلداپ تۇر. «ەكونوميكانى دامىتۋعا نازارىمىز ءتۇستى» دەگەن جاڭا قازاقشانى دا ۇلتتىق دەپ اتالاتىن «قازاقستان» ارناسىنان ەستىدىك (28.10.2012).
«قازاقستان» تەلەارناسىندا «ول كوپ نارسەگە ۇيرەندى» جانە «گەرماننىڭ اۆتوماتتاندىرىلعان ماشيناسىنان» دەگەندى ەستىپ قالدىق (17 قاراشا، 2012). بۇلار دا ورىستىڭ «منوگومۋ ناۋچيلسيا»-سى مەن «گەرمانسكايا اۆتوماتيزيروۆانناياسىنىڭ» اۋزىنان تۇسكەندەي اينىماي تۋعان بالالارى سياقتى. ايتپەسە، دۇرىس قازاق «كوپ نارسەنى»، «كوپ نارسە» ۇيرەندى دەيدى. جانە «گەرماننىڭ» ەمەس «گەرمانيانىڭ». «الماتى» تەلەارناسىنان ايتىلعان «19000 ادام جۇمىستان شىعارىلادى دەپ كۇتىلۋدە»، «قالا باسشىسى قىراعىلىق تانىتۋعا شاقىرىپ وتىر» دەگەن سوزدەر دە (25-جەلتوقسان، 2012) ەستىر قۇلاققا وتە ەرسى. مۇنىڭ ءبىرىنشىسى «وجيداەتسيانىڭ»، ەكىنشىسى «پريزىۆاەت ك بديتەلنوستي». اسىرەسە، «قىراعىلىق تانىتۋ» دەگەن نە؟ ءسوز بىلەتىن ادام «قىراعىلىق تانىتتى» دەمەي، «قىراعى بولۋ»، «قىراعى بولىڭدار» دەيدى. بۇل جەردە ءاۋباستان سويلەم دۇرىس قۇرىلماي، ماقسات ايتەۋىر ورىسشادان سول كۇيىندە اۋدارا سالۋ بولعاندىقتان سونىڭ ءبارى «شاقىرىپ وتىرعا» كەلىپ تىرەلدى دە قويدى.
تەلەارناداعىلار ءبىر بۇزاقى پوليتسيانىڭ قولىنا تۇسسە، ياعني، قاماۋعا الىنسا، نە تۇتقىندالسا، ونى «تەمىر تورعا توعىتىلدى» دەپ شەشەنسۋدى دە ادەتكە اينالدىردى. «توعىتىلدى» دەگەن ءسوز نەگىزىندە كوپشە تۇردە عانا كوپ ادام، كوپ مال تۋراسىنداعى ۋاقيعا كەزىندە قولدانىلادى.
«حابار» ارناسىندا قىمبات دوسجان دەگەن الدە جۋرناليست، الدە جۇرگىزۋشىنىڭ قىزمەت ىستەگەنىنە تالاي جىل بولدى. سول قىمبات قارىنداسىمنىڭ «بارمىسىڭ، باۋىرىمدا» «ءسىزدى بىرگە وقىعان قۇربىڭىز ىزدەيدى»، «قانداي جاعداي بولماسىن... ۇمىتتەرىڭىزدى ۇزبەڭىزدەر» دەۋىن قالاي تۇسىنەسىز؟ «ىزدەيدى» دەگەن كەلەر شاق «كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا اكەسىن ىزدەيدى» دەسە دۇرىس. بۇل جەردە ول «ۆاس يششەت...» دەگەن ورىسشانىڭ كسەروكوشىرمەسىن پايدالانىپ وتىر. ونىڭ «قانداي جاعداي بولماسىن» دەۋى دە سول. تەگىندە ءسوز بىلەتىن قازاق «قانداي جاعداي بولماسىن» دەمەيدى،«قالاي بولسا دا»، «قانداي جاعداي بولسا دا»، «قانداي جاعدايدا دا ءۇمىت ۇزبەڭىزدەر» دەيدى. تابيعاتتا اعاش، بۇتا، قامىس، جاپىراق، شۇبەرەك تەزەك، قي قۋراپ قالاتىن ەدى. ال 31-ءشى ارنانى تىڭداپ وتىرىپ سۋ ءتىپتى، ءۇپ-ۇلكەن تەڭىز قۋرايدى ەكەن-اۋ دەپ تاڭ قالدىق. ولاردىڭ ايتۋىنشا، «قۋراپ قالعان ارالدى امان الىپ قالۋعا بولادى» ەكەن. سوندا ءۇپ-ۇلكەن تەلەارنانىڭ ءجۋرناليسىنىڭ اۋزىنا «تارتىلىپ كەتكەن»، «قۇرعاپ قالعان»، «سۋى قايتقان» «ارناسى تارتىلعان» - دەگەن ءسوز تۇسپەي «قۋراپ قالعان» تۇسسە، ءتىلىمىزدىڭ قۋراۋى تەلەارنالاردان باستالعانى ەمەس پە؟!
وسىمەن توقتالدىق. ءارى قاراي تىزە بەرسەك، قازاق تەلەارنالارى قازاق ءتىلىن بۇلدىرۋگە ءبىرجولاتا بەل بۋعان ەكەن دەپ قالۋىمىز دا مۇمكىن. بىراق ايتىلىپ وتىرعاننىڭ ءبارى شىندىق، ءبارى اقيقات. ويدان ءبىر اۋىز جالعان ءسوز قوسساق، اۋەلى اللاعا، سوسىن انا ءتىلىمىزدىڭ ارۋاعىنا تاپسىردىق. ال «كتك» تەلەارناسىنداعى كورسەتىلىمدەر، «ماسساعان»، «ناشا كازاشا» سياقتى سايقىمازاقتاردىڭ قازاقتىڭ سالت-داستۇرىنەن باستاپ، جاڭا ۇيلەنىپ جاتقان جاس جۇبايلارعا، اقساقالدىڭ بەرىپ جاتقان باتاسىنا، تىلىنە دەيىن ارزان كەلەمەج-كۇلكىنىڭ نىسانىنا اينالدىرۋى ءوز الدىنا ۇلكەن اڭگىمە! قىسقاسى، قازاققا جانى اشيتىنى، تۋعان ۇلتىن، ەلىن سۇيەتىنى راس بولسا، جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەلەرگە ءتيىستى ورىندار ارالاسىپ، قولعا الماسا، بۇنداي تىلبۇزارلىقتىڭ اقىرى - ۇلتىمىزعا، ۇلتتىعىمىزعا زور كەساپاتىن تيگىزەرى ءسوزسىز!
تاقىرىپقا تامىزىق
جولىمبەت ماكىشەۆ
قازاقستان ارنالارى پلاگياتتىقتى قاشان قويادى؟
«كەيىنگى جىلدارى قازاقستانداعى تەلەارنالاردىڭ كوبىسى رەسەيدەگى سارى باسىلىمداردىڭ ءستيلىن قايتالاپ، رەيتينگ قۋالاپ كەتتى. ولاردىڭ ەڭ باستى پروبلەماسى اۋديتوريا جيناۋ بولىپ وتىر. باسقا ماسەلەگە باس اۋىرتىپ جاتقان جوق. ال وزەكتى ۇلتتىق تاقىرىپتار ەسكەرۋسىز قالۋدا..ەڭ وكىنىشتىسى بىرەۋلەر وسىنى قازاق ارنالارىنىڭ ءوسىپ-وركەندەپ جاتقانىنىڭ بەلگىسى رەتىندە كورسەتكىسى كەلەدى.. «بىرەۋدىڭ قاڭسىعى بىرەۋگە تاڭسىق» دەگەنىمىز وسى.. ال رەسەيلىك ارنالار بولسا مۇنداي «سارى ستيلدەردەن» قاشىپ، قازىر ينتەللەكتۋالدىق توك-شوۋلارعا ءمان بەرە باستادى. سەبەبى وسەك-اياڭ مەن ارزان اڭگىمەگە قۇرىلعان باعدارلامالاردىڭ بولاشاعى بايانسىز ەكەنىن ءتۇسىندى. جاسىراتىنى جوق، رەسەيلىكتەر دە باتىستىڭ دايىن تەلەونىمدەرىن كوبىنە كوشىرىپ الادى. بىراق توڭىن اينالدىرىپ، ونى ورىس اۋديتورياسىنا بەيىمدەپ بەرەدى. ال بىزدىكىلەردىڭ باعدارلامالارى ءبىر اۋديتورياعا باعىتتالماعاندىقتان «ءدۇبارا دۇنيە» بولىپ شىعادى. ويتكەنى قازاق ۇلتىنىڭ قاجەتىن وتەۋگە ارنالماعان. ءبىر جاعىنان بۇعان ناعىز تاۋەلسىز تەلەارنالاردىڭ جوقتىعى دا سەبەپ بولۋدا. ويتكەنى بىزدەگى ارنالاردىڭ باسشىلارى جوعارعى جاقتىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ وتىرادى.سوندىقتان وتكىر تاقىرىپتارعا اسا بويلاماي، ارزانقول دۇنيەلەرمەن جۇرتتىڭ كوڭىلىن اۋلاپ كۇن كەشۋگە ءماجبۇر.
Abai.kz
