زارقىن تايشىباي. التى الاشتىڭ حانى — ابىلقايىر
تومەندە ابىلقايىر تۋرالى قوس ماقالا ۇسىنىپ وتىرمىز. ءبىرى - پروفەسسور زارقىن تايشىبايدىڭ qasym.kz سايتىندا جارىق كورگەن ماقالاسى بولسا، ەكىنشىسى، وعان قارسى جازىلعان سادىق سماعۇلوۆتىڭ ماتەريالى.
Abai.kz
زارقىن تايشىباي. التى الاشتىڭ حانى - ابىلقايىر
ءدال سول كەزدەگى ىشكى-سىرتقى جاعدايلار:
1. سامەكە حاننىڭ قازاسى،
2. قازاقتاردىڭ رەسەيگە شاپقىنشىلىعى،
3. باشقۇرت ماسەلەسى، ي. كيريلوۆتىڭ ارانداتۋى،
4. ابىلقايىر حان مەن رەسەي اراسىنىڭ شيەلەنىسە باستاۋى -
- وسىنىڭ ءبارى قازاق حاندىعىن تۇتاستىرىپ، ورتاق حان سايلاۋ يدەياسىنا الىپ كەلدى جانە سول ارقىلى بىرىڭعاي ىشكى-سىرتقى ۇلتتىق ساياسات قالىپتاستىرۋعا باستاپ ەدى. ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ 1737 جىلعى مامىر-شىلدەدە وتكەن بىرىگۋ قۇرىلتايى وسىنى كورسەتەدى.
تومەندە ابىلقايىر تۋرالى قوس ماقالا ۇسىنىپ وتىرمىز. ءبىرى - پروفەسسور زارقىن تايشىبايدىڭ qasym.kz سايتىندا جارىق كورگەن ماقالاسى بولسا، ەكىنشىسى، وعان قارسى جازىلعان سادىق سماعۇلوۆتىڭ ماتەريالى.
Abai.kz
زارقىن تايشىباي. التى الاشتىڭ حانى - ابىلقايىر
ءدال سول كەزدەگى ىشكى-سىرتقى جاعدايلار:
1. سامەكە حاننىڭ قازاسى،
2. قازاقتاردىڭ رەسەيگە شاپقىنشىلىعى،
3. باشقۇرت ماسەلەسى، ي. كيريلوۆتىڭ ارانداتۋى،
4. ابىلقايىر حان مەن رەسەي اراسىنىڭ شيەلەنىسە باستاۋى -
- وسىنىڭ ءبارى قازاق حاندىعىن تۇتاستىرىپ، ورتاق حان سايلاۋ يدەياسىنا الىپ كەلدى جانە سول ارقىلى بىرىڭعاي ىشكى-سىرتقى ۇلتتىق ساياسات قالىپتاستىرۋعا باستاپ ەدى. ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ 1737 جىلعى مامىر-شىلدەدە وتكەن بىرىگۋ قۇرىلتايى وسىنى كورسەتەدى.
«تاۋكە حان ولگەننەن كەيىن ء(بىر مالىمەت بويىنشا 1715, باسقا دەرەكتە 1718 جىلى) قازاق حاندىعىنىڭ تۇتاستىعى السىرەپ، بىرنەشە حان مەن سۇلتاندار، الەۋەتتى رۋ باسىلارى ەلدى ىدىراتا باستادى. بولات پەن سامەكەنىڭ، ودان كەيىن... ابىلمامبەتتىڭ تۇسىندا كىندىك حان بيلىگى بوساڭسىپ، جۇزدەر مەن جەكە ايماقتار بولىنە بەردى. قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياسي جاعدايى دا ۋشىقتى. حVIII عاسىردىڭ 30-جىلدارىنىڭ ورتاسىندا جوڭعارلار ۇلى ءجۇزدى باعىندىرىپ، ورتا جۇزگە دە اۋىز سالا باستادى. وڭتۇستىكتە بۇحارا مەن حيۋانى العان پارسىنىڭ ءنادىر شاحى، تاشكەنتكە، سىر بويىنداعى قالالارعا قۇنىعىپ، اسكەرىن توندىرە بەردى...» - دەپ، كەزىندە تاريحشى ۆ. ا. مويسەەۆ دۇرىس بايقاعان. ونىڭ تۇجىرىمىنا ءسال عانا تۇزەتۋ ەنگىزۋ كەرەك سياقتى.
ايتالىق، تاۋكەنىڭ ۇلى بولات حاننىڭ كەزىندە قوجىراي باستاعان حان بيلىگىن نىعايتۋدى قاسىم سۇلتاننىڭ ۇلى سامەكە (شاحمۇحاممەت) باستاعان دەۋگە بولادى. سامەكە ابىلقايىر حانمەن كۇش بىرىكتىرىپ، جوڭعار شاپقىنشىلىعى ءۇشىن كەك قايتارىپ، مال-جان شىعىنىن تولتىرۋ ماقساتىندا 1723 جانە 1726 جىلدارى ەدىل بويىنداعى قۇبا قالماق ورداسىنا جورىق جاسادى.
ورايى كەلىپ تۇرعاندا ايتا كەتۋ كەرەك، 1723 جىلدىڭ جازىنداعى «اق تابان، شۇبىرىندىدا» سولتۇستىك-باتىسقا اۋعان قازاقتار تەك باشقۇرتتاردى عانا ەمەس، ەدىل قالماقتارىن دا جەم بويىنان جايىققا قاراي كۇشپەن ىعىستىرىپ جىبەرگەن، كەلەسى 1724 جىلدىڭ جازىندا قازاق جاساقتارى ەدىل مەن جايىق اراسىن جايلايتىن دورجى تايشىنىڭ ۇلىسىنا شابۋىل جاساپ تالقانداعان. مىنە، كىشى ءجۇزدىڭ حانى ابىلقايىر رەسەيدەن بوداندىق سۇراپ، ەلشى جىبەرگەندە كوزدەگەن ماقساتتارىنىڭ تاعى بىرەۋى - «باشقۇرتتارمەن ارالاسىپ، رەسەي شەگىنە كىرىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ جاڭا قونىستارىن زاڭداستىرىپ الۋدى دا كوزدەگەن» دەگەن س.گ. كلياشتورنىي پىكىرىن مويىنداساق، تاريحي شىندىق اشىلا تۇسەدى.
سامەكە دە سىرتقى جاۋلارىمەن كۇرەستە كۇشتى كورشى رەسەيگە ارقا سۇيەۋگە تىرىستى. البەتتە، اتاسى تاۋكە حانعا اقىلشى بولعان قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ باتاسىن الدى. 1731 جىلعى 15 جەلتوقساندا رەسەيمەن اراداعى قاتىناسقا بايلانىستى ا. تەۆكەلەۆپەن كەلىسسوز جۇرگىزدى.
سامەكە جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەستە قازاق حالقىنىڭ رۋحىن كوتەرىپ، بولاشاققا دەگەن سەنىمىن وياتقان، اسكەري بىلىكتىلىگىمەن تانىلعان. سامەكە حان، ءدال سول شاقتاعى سىرتقى قاۋىپتى سىندارلى باعالاپ، رەسەيگە بوداندىق قادامىن جاساعان ابىلقايىردىڭ ساياساتىن قۇپتادى. بۇل قۇبىلىس جونىندە تاريحي ادەبيەتتەردە جان-جاقتى جازىلعان، وعان توقتامايمىز. ايتپاعىمىز، سامەكە حان قازاق جەرىنە كورشىلەردەن تونگەن قاتەردىڭ بەتىن قايتارۋ شارالارىن جاساي باستادى. ورتالىق بيلىكتى كۇشەيتىپ، ۇلان-بايتاق ورتا ءجۇزدى ايماقتارعا ءبولىپ، ارقايسىنا جەكە باسقارۋشى تاعايىنداپ، ءبىر ورتالىقتان باسقارۋدىڭ جاڭا جۇيەسىن قۇردى. قاراپ وتىرساڭىز، جاڭا بيلەۋشىلەردى، نەعۇرلىم رەسەي شەكاراسىن بويلاي ورنالاستىرعانىن بايقايمىز.
بۇل تاعايىنداۋلار، شامامەن، 1732-33 جىلدارعا سايكەس كەلەدى. قازاقستان تاريحىندا، ءالى دە بولسا، كومەسكىلەۋ قالىپ كەلە جاتقان وسى قۇبىلىستى تەرەڭىرەك پايىمداساق، ابىلايدىڭ تۇركىستاننان سولتۇستىككە، كوكشەتاۋعا كەلۋى، كەزدەيسوق، «كەرۋەن كوشىنە ىلەسكەن «سابالاق» ۇلدىڭ كەلىسى ەمەس، نەمەرە اعاسى ءارى ناعاشىسى، تۇركىستانداعى قايىپ حاننىڭ (عايىپ مۇحامبەت، 1716-19 جىلداردا قازاق حانى، شوقاننىڭ پايىمداۋىنشا، ەسىم حاننان قۇدايمەندە، ودان سىرداق، ودان قايىپ), اعالارى سامەكە حان مەن ابىلمامبەت سۇلتاننىڭ وردالارىندا اقسۇيەك تاربيەسىن العان، ونەر مەن بىلىمگە، ۇرىس تاسىلدەرىنە قانىققان تالاپتى دا دارىندى جىگىتتىڭ، قازىرگىشە ايتقاندا، جيىرما جاسىندا جاڭا قىزمەتكە تاعايىندالۋىنا بايلانىستى دەسەك، تاريحي شىندىققا قيسىندى كەلەدى. اڭىزداعى «سابالاق» - كادىمگى جاۋجۇرەك، جاۋىنگەر، باتىر دەگەندى بىلدىرەتىن، قالماقشا «سابالاح»، ءتۇبىرى «ساباۋ، ۇرۋ، سوققىلاۋ» دەگەننەن شىققان ءسوز. جاس بيلەۋشىنىڭ جانىندا وراز ەسىمدى اتالىعى بولۋى دا زاڭدى. جانە ابىلاي سۇلتان جالعىز ەمەس، نەمەرە اعاسى، سۇلتانمۇحاممەت سۇلتان (باقى سۇلتاننىڭ يباق ەسىمدى ۇلىنان تۋعان نەمەرەسى، جازبا جۇزىندە سۇلتانبەك نەمەسە سۇلتانبەت) دا تاعايىندالىپ كەلىپ، سولتۇستىك-شىعىسقا، ەرتىس بويىنداعى جەلەزين، ءجامىش بەكىنىستەرىنە قارسى ورنالاسادى، ونىمەن ىرگەلەس جولبارىس سۇلتان (سامەكە حاننىڭ ەسىم اتتى ۇلىنان تۋاتىن نەمەرەسى), قۇدايمەندە سۇلتان (ەسىمنىڭ ەكىنشى ۇلى) ورتا ءجۇزدىڭ باتىسىنداعى قىپشاق ۇلىسىن بيلەگەن) - بىرنەشەۋى كەلەدى. باراق سۇلتاننىڭ نايماندارعا باسشى بولىپ تاعايىندالۋى دا وسى كەز.
1737 جىلعى ناۋرىزدا كەلگەن قالماق تىڭشىسى حاركانىڭ ايتقاندارىنا قاراعاندا، كىشى جۇزگە سامەكە حاننىڭ اتىنان بالتاباي باتىر باستاتىپ ەلشىلەر كەلىپ: «جوڭعار قالماقتارى مازامىزدى الادى، رەسەيدەن قورعان ىزدەپ، قاراۋىنا كىرگىمىز كەلەدى»، دەگەن دەرەك، سامەكەنىڭ سىرتقى ساياساتتاعى ۇستانىمىنان حابار بەرسە، ەڭ ماڭىزدىسى، بۇل حاننىڭ ءارى قويعاندا 1736 جىلدىڭ سوڭىندا ءتىرى بولعانىن كورسەتەدى.
سامەكەنىڭ رەفورما قادامدارى دا قولداۋ تابا بەرمەگەنگە ۇقسايدى. جانە رەسەي گەنەرالدارى دا تۇركىستانداعى حاندى اتتاپ، ءار ايماقتىڭ بيلەۋشىلەرىمەن تىكەلەي قارىم-قاتىناسقا شىعۋدان تارتىنباعان، كەلىسسوز باستاپ، ارنايى كىسى جىبەرىپ، تامىرىن باسىپ كورگەن. وعان دالەل رەتىندە، 1735 جىلعى 20 جەلتوقساندا ورتا ءجۇز نايماننىڭ كۇشىك حانى مەن باراق سۇلتانىنىڭ ا.تەۆكەلەۆكە جازعان حاتىن كەلتىرۋگە بولادى. جارتىسى بي، جارتىسى باتىر، بىرنەشە بايى تاعى بار، وتىزعا تارتا يگى جاقسىلاردىڭ اتىنان جازىلعان قۇجاتتا، پاتشا ۇكىمەتى اتىنان وزدەرىنە ەلشى رەتىندە مەندياردىڭ (ارنايى دايىندىقتان وتكەن تىڭشى-بارلاۋشى م. بەكچۋرين.- ز.ت.) كەلگەنىن، رەسەيگە «ابىلقايىر حان قالاي باعىنسا، ءبىز دە سولاي باعىنامىز. بىلمەستىگىمىز بولسا، كەشىرىم سۇرايمىز. حاندارىمىز، بيلەرىمىز، باتىرلارىمىز بەن ەل اعالارىمىز بولىپ باس قوسىپ، ىرىسمۇحامەد باتىرعا باستاتىپ، بەس رۋدىڭ ارقايسىنان بەس ادامنان جىبەردىك»، دەگەن. ءتىپتى ارا بايلانىستى كۇشەيتۋ ءۇشىن «...تاعى ءبىر سالماقتىراق ەلشى، مىسالى، تەۆكەلەۆ مىرزانىڭ اعاسىن، ايتپەسە ءىنىسىن جىبەرسەڭىزدەر دەپ تىلەك ەتەمىز. ەگەر ولاردىڭ رەتى كەلمەسە، ابىلقايىرعا جىبەرگەنىڭىزدەي، ءبىر ورىس ادامىن ارامىزعا كەلتىرىڭىز. وسىندا تۇراقتاپ، ەكى ارامىزداعى ەلشىلىك ارقىلى بايلانىس جاساپ تۇرار ەدى» - دەگەن سوزدەر دە بار.
1736 جىلعى 23 جەلتوقساندا ورىنبور كوميسسياسىنىڭ باستىعى يۆان كيريلوۆ سىرتقى ىستەر القاسىنداعى باستىقتارىنا: ابىلقايىر حان جانە باسقا قازاق حاندارى، سۇلتاندار مەن ەل اعالارى حات جازىپ جاتقانىن، رەسەي يمپەرياسىنا بوداندىعىن ناقتىلاپ، ادامدارىن دا جىبەرىپ قوياتىنىن حابارلاعان. مۇنداعى قۇندى دەرەك: «قازاقتىڭ ورتا ءجۇزىنىڭ... ابىلمامبەت حانى جانە ابىلاي سۇلتانى توبىل مەن ەسىل وزەندەرىن جايلايدى، كەيدە ەرتىسكە تاياپ بارادى. ابىلقايىر حاننىڭ شاقىرۋىمەن ور وزەنىنىڭ جوعارى اعىسىن جايلايتىن بارلىعى ون مىڭ شاڭىراقتاي [ورتا ءجۇز] قازاقتارى، پاتشا اعزامعا جاڭادان كەلىپ انت بەرمەك. مەن ولاردىڭ [ابىلمامبەت] حانى مەن [ابىلاي] سۇلتانىن، يگى جاقسى ەل اعالارىن كوكتەمگە قاراي ورىنبورعا شاقىرىپ وتىرمىن. قىر قازاقتارىنىڭ زاڭى بويىنشا قۇران سۇيگىزىپ، انت الماقپىن. بۇل ابىلمامبەت حاننىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ اتاسى تاۋكە حان بۇرىن رەسەيگە بودان بولىپتى. مەنىڭ بىلۋىمشە، ول بوداندىق ۇزاققا بارماعان سياقتى» - دەگەن ماعلۇماتقا نازار اۋدارايىق. بىرىنشىدەن، ابىلايدىڭ اتى اتالىپ، قىزمەتى كورسەتىلگەن، ەكىنشىدەن، ابىلمامبەت سۇلتان «حان» دەپ اتالعان، ياعني سامەكە حاننىڭ ورنىنداعى حان.
1737 جىلعى 2 قازاندا ابىلقايىر حاننىڭ پولكوۆنيك تەۆكەلەۆكە جازعان حاتىندا «...باشقۇرتتار وزدەرىنە حاندىققا مەنەن ابىلمامبەتتى، ابىلايدى، باراقتى، قوجاقتى (دۇرىسى كۇشىك سۇلتان. - ز.ت.) سۇرادى»، دەپ كورسەتۋىنە قاراعاندا، سامەكە ءالى ءتىرى.
1735 جىلى باشقۇرتتار تاعى دا باس كوتەردى. رەسەي بيلىگى كوتەرىلىستى اياۋسىز باستى. سول جىلى 500 ادام، 1736-37 جىلدارى - 5192 ادام دارعا اسىلعان. 1738-1739 جىلى 10980 ادامنىڭ كوزى جويىلعان، 1740 جىلى 301 ادام دارعا اسىلعان نەمەسە باسى شابىلعان، ولاردىڭ ايەلدەرى مەن بالالارى باس-ەركىنەن ايىرىلىپ، قولدان-قولعا تاراتىلىپ جىبەرىلگەن. وسى باشقۇرت كوتەرىلىسىنە بايلانىستى وقيعالار كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىنە تىكەلەي اسەر ەتكەن.
«بۇلىكشىلەردىڭ» ارىنىن باسىپ، بەتىن قايتارۋعا رەسەيدىڭ ساپتاعى اسكەرىن جۇمساماي، ەدىل قالماقتارى مەن قازاقتاردى ايداپ سالعان گەنەرالدار: «باشقۇرتتاردى تالاپ-توناعاننان كىم قانشا ولجا تۇسىرسە، ءبارى سولاردا قالادى» دەپ جار سالدى جانە سەرت بايلاسىپ، وداقتاسقان كىشى ءجۇزدى رەسمي تۇردە جۇمسادى. تاريحي تۇرعىدان العاندا، كىمدىكى دۇرىس، كىمدىكى بۇرىس ەكەندىگىنە بيلىك ايتا المايمىز، 1736-1739 جىلدارى قازاقتار باشقۇرتتاردى بىرنەشە رەت شاپقانى راس. ولار دا قارسىلىق كورسەتۋى زاڭدى. كوپ شىعىنعا ۇشىراعان باشقۇرتتار، رەسەيدىڭ ارانداتۋىنا الدانعان قازاقتاردىڭ وزىمەن تىكەلەي بىتىمگە كەلۋگە ۇمتىلدى. قازاق سۇلتاندارىن حاندىققا شاقىرۋى دا وسى كەز. ابىلقايىر حانعا، ابىلمامبەت، ابىلاي، باراق سۇلتاندارعا بىرنەشە مارتە ەلشى جىبەردى، ءتىپتى رەسەيدىڭ قاراۋىنان شىعىپ، ءدىن-قارىنداس رەتىندە قازاق جەرىنە اۋا كوشىپ كەلمەك تە بولدى.
سوعىستىڭ اتى - سوعىس، باشقۇرتتاردى شاۋىپ، ولجا تاپپاق بولعان قازاق جاساقتارى جايىقتىڭ جاي جاتقان كازاكتارى مەن ورىستارىن، قۇبا قالماقتى دا قوسا شاۋىپ، توز-توز قىلدى. اتاقتى «قورجىن قاقپاي» كۇيى ابىلايدىڭ وسىنداي جورىقتارىنىڭ بىرىندە شىققان دەگەن اڭىزدىڭ نەگىزىندە شىندىق جاتىر. وسىنداي جورىقتارعا بايلانىستى قازاقتاردىڭ ورىس ۇكىمەتىنىڭ كوزىنە «جىرتقىش»، «قاراقشى» بولىپ كورىنگەنى جازبا قۇجاتتاردا سايراپ جاتىر.
«بيىلعى 1737 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ ەكى مىڭدىق قازاق جاساقتارى قالماقتاردى شاۋىپ قايتىپتى. سول جولى ولار پاتشا اعزامعا قارايتىن جانە قارامايتىن قالاشىقتاردى اجىراتپاي تالقانداعان. بۇل قازاقتاردى باستاۋشى ورتا ءجۇزدىڭ ابىلمامبەت سۇلتانى، ابىلاي سۇلتانى، بەكبولاتوۆتار، نۇرالى سۇلتان ابىلقايىر حان ۇلى، كىشى ءجۇزدىڭ ەسەت باتىرى. جاساق قۇرامىندا ورتا ءجۇزدىڭ كەرەي، قىپشاق، اتىعاي، نايمان رۋلارىنىڭ، كىشى ءجۇزدىڭ جەتىرۋ، جاعالبايلى، تاما، تابىن رۋلارىنىڭ ادامدارى بولدى...
...قازاق اراسىنان شىعىپ، ورىنبورعا قاراي بەت العانىمدا، ورتا ءجۇز كەرەيدىڭ بوراش دەگەن ادامىنان مىناداي سىبىس ءبىلدىم: «ابىلاي سۇلتان، ...جانىندا كوپ ادامى بار، ابىلقايىر حانمەن اقىلداسۋعا، ۇرى-باشقۇرتتارمەن كەلىسىمگە كەلۋگە رۇقسات سۇراۋ ءۇشىن بارعان ەكەن، حانعا جولىعا الماپتى. ول كەزدە ابىلقايىر حان ورىنبورعا كەتكەن».
«1737 جىلعى 2 مامىردا ابىلقايىر حاننىڭ ۇلى نۇرالى سۇلتان، ەسەت باتىر، قۇداينازار باتىر، ورتا ءجۇزدىڭ ابىلاي سۇلتانى... باسقا دا بيلەر مەن باتىرلار قاراجارعا بارىپ، جاۋلاپ قايتتى.» نەمەسە: «ستاتسكي سوۆەتنيك كيريلوۆتىڭ [نۇسقاۋ] حاتى بويىنشا ابىلمامبەت سۇلتان، ءىنىسى ابىلاي سۇلتانمەن باشقۇرتتارعا بارىپ، 1500 ادام تۇتقىن الىپ قايتىپتى...1737 جىلعى 3 مامىردا گەنەرال ك. سويمونوۆتىڭ ابىلقايىر حانعا: «باشقۇرتتاردىڭ كوتەرىلىسىنە بايلانىستى ماعان پاتشا اعزامنان جارلىق ءتۇسىپ، بۇلىكشىلەردى ۇستاپ جازالاتۋ جونىندە شارالار جاساۋعا بۇيرىق بەرىلدى... ءسىزدىڭ تاراپىڭىزدان كومەك كۇتەمىن» - دەپ، جازۋى سوندىقتان.
نازار اۋدارتاتىنى - جورىقتاردا كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز قولىنىڭ بىرگە جۇرگەنى. كەيبىر اۆتورلار، حاندارى بولەك ەلدىڭ جەرى ورتاق، مۇددەسى ورتاق، نامىسى ءبىر بولعانىنا كۇمان كەلتىرەتىنى دە، ءتىپتى ەكى ءجۇزدى بىرىنە-ءبىرىن قارسى قويعىسى كەلگەنى دە وتىرىك ەمەس قوي.
ەندەشە، وسىنداي ءتۇبى ءبىر، تەگىن تانيتىن قازاقتىڭ ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا، ءبىر وشاقتىڭ باسىنا جيىلىپ، ورتاق حان سايلاپ الۋى، «بولىنگەندى ءبورى جەيتىنىنە» كوزى جەتۋى كەرەك ەدى. كوزى جەتكەن، بىرىككەن، ورتاق حان دەپ ابىلقايىردى سايلاپ العان. بۇل 1737 جىلعى شىلدەنىڭ 28 جۇلدىزى كۇنى بولاتىن. ساقتالعان قۇجاتتار وسىلاي دەيدى.
جازبا دەرەكتەرگە قاراعاندا، 1737 جىلى كوكتەمدە قاز داۋىستى قازىبەك بي ورتا ءجۇزدىڭ ابىلمامبەت، ابىلاي سۇلتاندار باستاعان قالىڭ قاۋىمىن ەرتىپ، قازاقستاننىڭ باتىسىنا، كىشى ءجۇزدىڭ ابىلقايىر حانىنىڭ ورداسىنا ىرگەلەس، ور جانە ەلەك وزەندەرىنىڭ جوعارعى اعىسىنا كوشىپ باردى. رەسەي بارلاۋشىلارى سول جىلعى مامىر ايىنىڭ ءۇشىنشى جۇلدىزىندا جازعان حابارحاتىندا قازىبەك بي مەن ابىلقايىر حان «...ەكەۋىنىڭ تاتۋ كورشى ەكەندىگىن. ابىلقايىر حاننىڭ جايلاۋدا، ورىنبوردان سالت اتپەن ءۇش كۇندەي ءۇي دەگەن جەردە وردا تىككەنىن... قازىبەك ءبيدىڭ سول ماڭدا ەكەنىن» كورسەتكەن. «حان تاياۋدا قوبداعا قاراي كوشپەك، ول دا ونشا قاشىق ەمەس، ەكى كۇن ءجۇرىپ، ءۇشىنشى كۇنى جەتۋگە بولادى»، دەپ حابارلاپتى تىڭشىلار.
ءساۋىردىڭ ورتا شەنىندە قازىبەك بي ورتا ءجۇز، ارعىن-قاراكەسەك رۋىنان قۇدايشۇكىر حانگەلدين جانە ەسداۋلەت بايزاقوۆ دەگەن قازاقتاردى باس قىلىپ، ءبىر توپ وكىلدەرىن ابىلقايىر حانعا جۇمساپ، ولارعا رەسەيمەن ساۋدا جاساۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋدى تاپسىرعانى دا حاتقا تۇسكەن. كىشى ءجۇزدىڭ حانىنا جولىققان «... ارعىن-قاراكەسەكتىڭ دۇيسەنباي ەسىمدى ءبيى ءسوز باستاپ، كىشى جۇزدەن ورتا جۇزگە ساۋدا كەرۋەندەرىن جىبەرۋ ماسەلەسىن قوزعاعان. ءوز تاراپىنان ورتا ءجۇزدىڭ دە رەسەي پاتشاسىنىڭ قاراۋىندا ەكەندىگىن، دەمەك، پاتشانىڭ قانداي دا بۇيرىق-جارلىعىن ورىنداۋعا دايىن ەكەندىگىن ايتىپ سەندىرگەن... وسى تالاپتاردى جەتكىزىپ، حاننىڭ جاۋابىن قازىبەك بيگە تەز بايانداۋعا ءتيىسپىز،» دەپ مالىمدەگەن. «ەگەر رەسەيدىڭ ساۋدا كەرۋەندەرى تاشكەنتكە، تۇركىستانعا جانە بۇحاراعا تاۋار اكەلىپ ساتىپ، تۇراقتى قاتىناپ تۇراتىن بولسا، بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا العان قازىبەك پەن دۇيسەنباي بيلەر مۇنداي كەرۋەندەردى ءوز ادامدارىمەن امان-ەسەن باستاپ جەتكىزۋگە دايىن».
ابىلقايىر حان بۇل ماسەلەردىڭ ءوز قۇزىرەتىنەن تىس، تەك پاتشانىڭ رۇقساتىمەن، رەسەي ۇكىمەتى ارقىلى عانا شەشىمىن تابۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ۇعىندىرىپ، «ورتا ءجۇزدىڭ ەلشىلەرىن ورىنبور كوميسسياسىنىڭ توراعاسى ستاتسكي سوۆەتنيك كيريلوۆ پەن ونىڭ قازاق ىستەرى جونىندەگى كەڭەسشىسى پولكوۆنيك تەۆكەلەۆكە جىبەرگەن». «پاتشانىڭ بۇل جونىندەگى جارلىعى بولسا، ول سوزسىز ورىندالادى» - دەگەن. ابىلقايىر حان بۇدان وزگە ەشتەڭە ايتپاپتى.
ەكىنشى قۇجاتتاعى اقپارعا قاراعاندا: «ابىلقايىر حان ورىنبورعا جاقىن كوشىپ كەلە جاتىر. قازىر ءۇي وزەنى جاعاسىن جايلاۋدا. ورىنبوردىڭ ىرگەسىندە حان كەڭەسىن وتكىزبەك. كەڭەستە قانداي ماسەلە ءسوز بولاتىنىن اندرەەۆ بىلمەيدى (اندرەەۆ ءوزى قول قويعان. - ز.ت.) - دەلىنگەن.
1737 جىلعى 6 مامىردا. ابىلقايىر حان ورداسىندا ورتا ءجۇزدىڭ جانە كىشى ءجۇزدىڭ قازاقتاردىڭ ۇلكەن جيىنى بولدى. ولارعا جايىق بەكىنىسىنە، قاراجارعا (چەرنىي يار. - ز.ت. ) ۇرلىقپەن بارعان قازاقتار جونىندە رەسەي شەكارا باستىقتارىنىڭ اتىنان جازىلعان نارازى-شاعىم وقىلىپ، جايىق كازاكتارىنا سوقتىققان قازاقتاردى تارتىپكە سالۋ تالاپ ەتىلگەن. «بۇل حاتقا ولار جاۋاپ بەرگەن جوق» - دەلىنگەن بارلاۋشىنىڭ جازباسىندا.
وسى اقپارلارعا قاراعاندا، ورتا ءجۇزدىڭ باس ءبيى قازىبەك پەن كىشى ءجۇزدىڭ حانى ابىلقايىر اراسىندا، ورتاق جيىن وتكىزىپ، قازاق-ورىس قاتىناستارىنىڭ ءدال سول كەزدەگى ماڭىزدى ماسەلەلەرىن اقىل قوسا وتىرىپ، تالقىلاۋ جونىندە الدىن الا كەلىسىم بولعاندىعى بايقالادى. بۇل ارادا ەكىنشى ءبىر تۇيتكىل دە كوكەيگە ورالادى. ياعني ورتا ءجۇزدىڭ ءبيى مەن كىشى ءجۇزدىڭ حانى، ەكەۋى عانا نەگە ىنتا كورسەتۋگە ءتيىس؟ ۋاقىت جاعىنان العاندا، بۇل كەزدە ورتا ءجۇزدىڭ سامەكە حانى قايتىس بولعان. ونىڭ ورنىنا حان سايلانا قويماعان. بىراق، ابىلمامبەت سۇلتاندى «حان» دەپ اتاعان قۇجات تا كورىنىپ قالادى. تۇركىستانداعى بيلىك ارعىن-قۋاندىق نياز باتىردىڭ قولىندا بولعان.
«كىشى ءجۇزدىڭ بارلىق سۇلتاندارى، بيلەرى مەن باتىرلارى، ەل اعالارى جانە قۇلسارى باتىر جينالسىن، اقىلداسامىز دەگەن بۇيرىق بەردى»، دەلىنگەن قۇجاتتا. كوبىك باينازاروۆ - باشقۇرت، ورىنبورداعى اكىمشىلىكتىڭ قازاق اراسىنا جۇمسايتىن ەلشىسى، تىڭشىسى: «12 مامىر كۇنى ابىلقايىر حان ءبارىمىزدى شاقىرىپ الدى»... قازىبەك بي ءوزىنىڭ ۇلى [بەكبولاتتى] باس قىلىپ، بىرنەشە ادامدى قابانباي باتىردىڭ ەلىنە اتتاندىردى.
ابىزباي كەلدى: «بيىل ءبارىمىز نە رەسەيدىڭ قاراۋىنا وتەمىز، نە بولماسا، رەسەيمەن سوعىسامىز، ەكىنىڭ ءبىرى بولادى»، دەدى.
20 مامىردا ابىلقايىر حان رەسەيدىڭ وكىلى كوبىك باينازاروۆقا كىسى جىبەرىپ، ۇستالعان قازاقتار مەن تۇتقىن ورىستاردى بوساتۋ جونىندە بۇيرىق بەرگەنىن حابارلايدى. بارلاۋ قاعازدارى سول كۇندەردىڭ وقيعالارىن بىلاي كورسەتەدى:
« [1737 جىلعى] 23 مامىردا ورتا جۇزگە، ابىلمامبەت سۇلتانعا كەلىپ، حات تاپسىردىق. ونىڭ ەلىنە بۇرىن قالماق ورداسىندا تۇرعان 150 ءتۇتىن [ەستەكى] قىرعىزدار كەلىپ قوسىلىپتى. ولار ءبىر كەزدە قالماقتىڭ حانىن ءولتىرىپ، قازاق اراسىنا كوشسە كەرەك. جايىق بەكىنىسى اتامانىنىڭ قاراۋىندا، بەكىنىستە ءبىراز بولىپتى. ودان كەيىن باشقۇرتتارمەن تۇرىپتى، باشقۇرتتارمەن بىرگە كوتەرىلىسكە قاتىسىپتى. وزدەرىندە سولدات كيىمدەرى مەن قارۋ-جاراق كوپ ەكەن. بۇل قىرعىزدار، قازاقتارعا ىرتكى سالىپ، رەسەيگە بودان بولعانشا، باشقۇرتتارعا قول ۇشىن بەرمەدىڭدەر مە، دەيتىن كورىنەدى.»
«30 ساۋىردە ابىلمامبەت سۇلتانعا قىرىق شاقتى باشقۇرت كەلىپتى. ولار رەسەيدىڭ زورلىق-زومبىلىعىن ايتىپ، شاعىنىپتى. «...كارىمىزدى قىلىشتاپ، شاۋىپ تاستايدى. جاستارىمىزدى سولداتقا الادى. بالالارىمىزدى بويارلار تارتىپ اكەتىپ، ماجبۇرلەپ شوقىندىرىپ جاتىر. سوندىقتان قازاقتاردى پانالاپ، بىرگە تۇرعىمىز كەلەدى»، دەپتى. ابىلمامبەت ولارعا اياۋشىلىق كورسەتىپ، «جيىرما كۇننىڭ ىشىندە 2 مىڭ ءۇي كوشىپ كەلىڭدەر»، دەپ مۇرسات بەرىپتى». «...31 مامىر كۇنى ابىلمامبەت سۇلتانعا باشقۇرتتار كەلدى.» «...15 ماۋسىم. ابىلمامبەت سۇلتانعا تاعى دا باشقۇرتتار كەلدى».
بۇل كەلىستەردىڭ جيىلىگىنە قاراعاندا، سول جازدا ابىلمامبەت ورتا ءجۇزدىڭ باتىسىن كىشى جۇزبەن قاتار جايلاعانىن كورۋگە بولادى. ءبىر بايقالعانى - 1737 جىلعى مامىر-ماۋسىمدا قازاقتاردىڭ ىنتىماعى بەرىك. مىسالى، قازاق جاساقتارىنىڭ جايىقتان ءوتىپ، ەدىل بويىنداعى ورىس يەلىكتەرىنە، اتاپ ايتقاندا، قۇبا قالماقتار مەن باشقۇرتتارعا، كازاك مەكەندەرىنە جاساعان جورىقتارى ءۇشىن قاتاڭ سوككەن رەسەي باستىقتارىنا، ابىلقايىر حان، قايمىقپاستان:
«ەگەر، پاتشا اعزام بىزگە تەرىس قارايتىن بولسا، قوبان ولكەسىنە قاراي كوشەمىز، سوندا كۋباندىقتارمەن بولامىز»، - دەگەن. قازاق قولىندا تۇتقىندا ورىستان دا، قالماقتان دا كوپ ادام قالعان. وسىلاردى بوساتىپ الۋ شارۋاسىمەن بارعان شەكارا قىزمەتشىلەرى: «باراق سۇلتان مەن ابىلمامبەت سۇلتاننان ءوزىمىز اپارعان حاتقا جاۋاپ بەرۋدى سۇراعانىمدا، ولار: «ابىلقايىر حانمەن اقىلداسامىز. حان نە دەسە، سول بولادى، ءبىز حاننىڭ ەركىنەن شىقپايمىز»، - دەدى. قورىتا ايتقاندا، سول جازدا رەسەي ۇكىمەتى قازاقتاردى اۋەلى باشقۇرتتارعا ايداپ سالىپ، ارتىنان ايىپتاپ، «ءارى يتەرىپ، بەرى جىقپاق» بولعان، سوعان بايلانىستى قازاق قوعامى ەداۋىر قوبالجىعان. «كۇلتوبەنىڭ باسىنداعى كۇندە جيىن» وسىنى كورسەتەدى.
ناتيجەسى مىناۋ. [1737 جىلعى] 19 ماۋسىم. «باراق، ابىلمامبەت جانە ابىلاي سۇلتاندار ءوزارا كەلىسىپ، رەسەي پاتشاسىنا باعىنباق. سول ءۇشىن ورىنبورعا تاياپ كوشىپ كەلمەك...». ەكىنشى حابار: «[1737 جىلعى] 24 ماۋسىم كۇنى قازاقتاردىڭ ۇلكەن جيىنى بولدى. (حان كەڭەسى تۋرالى ءسوز بولىپ وتىر. - ز.ت.). وعان ابىلقايىر حان، باراق سۇلتان، ورتا ءجۇزدىڭ كوپتەگەن بيلەرى مەن باتىرلارى قاتىستى. جينالىستارى بىتكەن سوڭ، كيىز ۇيگە ابىلقايىر حان جانە قۇلسارى بي كىردى دە، ءبىزدى شاقىرتىپ الدى. ابىلقايىر حان بىزگە قاراپ: «سۇلتاندار، بيلەر مەن باتىرلار، بارلىق قازاقتار اقىلداسا كەلىپ، مەنى وزدەرىنە حان سايلادى، ءيىلىپ تاعزىم ەتتى. دۇعا وقىپ، قول جايدى. بۇدان بىلاي حاننىڭ ءامىرى بولماسا، ەشكىم ەشكىممەن سوعىسپايدى. رەسەي پاتشاسىنا مەنىڭ بەرگەن انتىمدى ساقتاپ، ادال قىزمەت ەتەمىز» - دەدى. «...باشقۇرتتار دا رەسەي پاتشاسى الدىنداعى ايىبىن مويىندادى. پاتشا راقىمى ءتۇسىپ، ولارعا كەشىرىم جاسايتىن بولسا، بۇرىنعىسىنشا قاناتىنىڭ استىندا ۇستايدى. مەن باشقۇرتتاردى بيلەۋگە سۇلتان بەرەمىن» -دەدى.
وسىلايشا، ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز وكىلدەرى قوسىلىپ، لايىقتى تۇلعا رەتىندە حالىققا ەجەلدەن-اق جاقسى تانىس، ەرجۇرەك باتىر، بىلىكتى قولباسى ابىلقايىر اعا حان بولىپ سايلانعانى - تاريحي اقيقات. ارينە، وردا ىشىندە، حان كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى اراسىندا باسقا بىرەۋدى حان سايلاۋ جونىندە قانداي پىكىر ايتىلعانىن، تالقىلاۋ ۇدەرىسى قانداي بولعانىن ءبىز بىلمەيمىز، ساقتالعان جانە ازىرشە تابىلعان جازبا دەرەكتەردىڭ كەمدىگىنەن، بالكىم، ەشقاشان دا بىلە الماسپىز. ارينە، بۇعان وكىنۋدىڭ دە ءجونى جوق. ەڭ ماڭىزدىسى - قازاق حاندىعىن تۇتاستىرۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلدى جانە سول ساعاتتاردا شەشىمىن تاۋىپ، كوپشىلىك داۋىسپەن زاڭداستىرىلدى. مۇنىڭ تاعى ءبىر دالەلى - ەكى ءجۇزدىڭ جاڭادان سايلانعان ورتاق حانى ابىلقايىردىڭ اۋزىمەن حابارلانعان: «بۇدان بىلاي حاننىڭ ءامىرى بولماسا، ەشكىم ەشكىممەن سوعىسپايدى. رەسەي پاتشاسىنا مەنىڭ بەرگەن انتىمدى ساقتاپ، ادال قىزمەت ەتەمىز» - دەگەن كەسىمدى مالىمدەمە.
باشقۇرت ماسەلەسىنە كەلگەندە، ولاردىڭ وكىلى جەكە حاندىق قۇرعىسى كەلەتىنىن مالىمدەپ، قازاقتاردان باراق، ابىلمامبەت، ابىلاي سۇلتانداردىڭ بىرەۋىن بەرۋدى سۇرادى. ابىلقايىر حان: «مەن باشقۇرتتاردى بيلەۋگە سۇلتان بەرەمىن» - دەدى. بۇل ماسەلە كەيىن شەشىلەتىن بولدى.
الايدا قازاق دالاسىندا ناقتى جاعدايلار باسقاشا ءوربىدى. بىرىنشىدەن، وتارلىق تىزگىنىن قولىنان شىعارمايتىن رەسەي اكىمشىلىگى ءۇشىن قازاق حاندىعىنىڭ تۇتاسقانى كەرەك ەمەس، بولشەكتەنىپ، بىرىمەن-ءبىرى جاعالاسىپ جاتقانى كەرەك. دەمەك، قازاقتاردىڭ بۇل كەسىمىنە رەسەي ارالاسىپ، باسقا باعىتقا بۇرىپ جىبەرۋى دە مۇمكىن. ەكىنشىدەن، مارقۇم سامەكە حاننىڭ تاعىنان بۇرىن دامەلى بولىپ، شىڭعىسحان اۋلەتىنە جاتپايتىن نياز باتىردان بيلىكتى قالاي الامىن دەپ جۇرگەن ابىلمامبەت پەن باراق سۇلتاندار حان كەڭەسى ۇستىندە وڭشەڭ ازۋلى بيلەر مەن باتىرلاردىڭ شەشىمىنە كونسە دە، بىلاي شىعا ءوز ويىن كۇيتتەپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟ ماسەلە، تەك وسى ەكى سۇلتاندا عانا ەمەس تە شىعار...
قالاي دەسەك تە، ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ بىرىككەن حان كەڭەسىندە 1737 جىلعى 28 شىلدەدە قابىلدانعان شەشىمنىڭ تۇجىرىمدى نۇسقاسىن ابىلقايىر حاننىڭ تولەڭگىتى بايبەك باتىر ورىنبورداعى رەسەي شەكارا اكىمشىلىگىنە زاڭدى قۇجات رەتىندە اپارىپ تاپسىردى. تولىق ءماتىنى مىناۋ: «قازاقتىڭ حانى ابىلقايىر جانە مىنا اتى اتالعان سۇلتاندار، بيلەر مەن باتىرلار: ابىلمامبەت سۇلتان، باراق سۇلتان، كەرەي سۇلتان، باتىر سۇلتان، باراقتىڭ ۇلى ءادىل سۇلتان، نۇرالى سۇلتان، ابىلاي-ءباھادۇر سۇلتان، التى الاشتىڭ (استىن سىزعان - ز.ت.) ۇلكەندى-كىشىلى بيلەرى مەن باتىرلارى ۇلىع مارتەبەلى پاتشا اعزامعا قىزمەت ەتەتىنىمىزدى مالىمدەيمىز.
ءبىز قاراقالپاق حاندىعىن، حيۋا مەن تۇركىمەندەردى تالقاندادىق.
پاتشا اعزامنىڭ مەيىرى تۇسسە، وسى جازدا، ورىنبوردا، گەنەرالمەن جانە پولكوۆنيك تەۆكەلەۆپەن جۇزدەسىپ، پاتشا اعزامعا انت بەرمەگەن سۇلتاندار، بيلەر مەن باتىرلار انت بەرسەك دەپ ەدىك.
ابىلقايىر حانعا قىستاۋ ەسەبىندە ورىنبوردان ءۇي-جاي، مەشىت پەن مەكتەپ سالىپ، قازاقتارعا ساۋدا ورنىن اشۋدى سۇرايمىز.
پاتشا اعزامنىڭ ساۋدا كەرۋەندەرىن ءوزىمىز قورعاپ-ساقتايمىز.
بىزگە جىبەرگەن يۆان ميحايلوۆيچ شيشكوۆ ارقىلى جيىرما ەكى ورىس تۇتقىنىن بوساتىپ وتىرمىز.
ابىلقايىر حان گەنەرال مەن مىرزاعا جۇزدەسسە، سولاردىڭ ايتقانى بولاتىنىنا سەندىرەمىز.
اۋدارعان جايىق بەكىنىسىنىڭ كازاگى سايىن موللا ازيكوۆ».
القيسسا، سول ۇلى قۇرىلتايدا ورتا ءجۇزدىڭ قاز داۋىستى قازىبەك بي باستاعان جانە كىشى ءجۇزدىڭ حانى ابىلقايىر-ءباھادۇر باستاعان حان كەڭەسىنىڭ كۇن تارتىبىنە، شامالاپ ايتقاندا، مىنا ماسەلەلەر قويىلدى جانە سول ماسەلەلەر تۇگەل شەشىمىن تاۋىپ، جينالعاندار مامىلەگە كەلدى:
1) قازاق حاندىعىنىڭ كەلەشەگى: قازاقتار جۇزگە بولىنبەيدى، ءبىر ورتالىقتان باسقارىلادى، ءبىر حانعا باعىنادى;
2) ول حان - ابىلقايىر;
3) ورىستارمەن قارىم-قاتىناستىڭ كەلەشەگى: 1731 جىلى ابىلقايىر بەرگەن انتقا سايكەس، رەسەيمەن تاتۋ-كورشىلىك ءداستۇرى ساقتالادى;
4) قورعانىس، كورشى ەلدەرمەن اراداعى جاعدايلار: داۋ-شارلار كەلىسسوزبەن عانا شەشىلەدى، قانداي دا ءبىر تايپا نەمەسە رۋ ءوز بەتىمەن سوعىس اشپايدى، بۇل تەك ورتادان سايلانعان اعا حان ابىلقايىردىڭ قۇزىرىنا بەرىلەدى;
5) قازاقتار ورىس-باشقۇرت قاتىناستارىنا ارالاسپايدى;
6) قازاق-باشقۇرت قاتىناستارى: باشقۇرتتار اراشا سۇراپ، قازاقتارعا كەلمەيدى، قاجەت بولسا، باشقۇرتتار ءوز الدىنا حاندىق قۇرادى، ابىلقايىر ولارعا حاندىققا سۇلتان بەرەدى;
7) قازاقتار مەن ەدىل قالماقتارىنىڭ قاتىناستارى جونىندە: سودان ءبىر اي بۇرىن ابىلمامبەت پەن ابىلاي سۇلتاندار كىشى ءجۇز قولىمەن قوسىلىپ، ەدىل قالماقتارىنان كەك الۋعا بارعان جانە جازىعى جوق ورىستار مەن باشقۇرتتاردى دا شاپقان. «قازاقتار سول جولى ەكى ءجۇز ەلۋ قالماق پەن 36 ورىستى تۇتقىنداپ اكەتىپتى دە، قازاق اراسىنا وتكىزىپ جىبەرىپتى». ابىلقايىر حان بۇل جورىقتان بەيحابار قالعان، ويتكەنى ول كەزدە ورتا ءجۇز ونى ءالى تىڭدامايتىن. دەمەك، بۇدان بىلاي مۇنداي جورىقتارعا جول بەرىلمەيدى.
قۇجاتتى قايتالاپ وقىساق، مۇندا، قانداي دا ءبىر ءجۇز تۋرالى ايتىلمايدى، «قازاقتىڭ حانى ابىلقايىر» ەكەندىگى انىق جازىلعان. حانعا ارناپ وردا، مەشىت جانە مەكتەپ سالىپ بەرۋ، ساۋدا ورنىن اشۋ سۇرالدى.
«وسى جازدا... انت بەرسەك دەپ ەدىك» دەگەن تىلەك ورىندالمادى. رەسەيگە انت بەرۋ ءراسىمى كەشىگىڭكىرەپ، 1740 جىلعى كۇزدە عانا ءوتتى جانە، اتاپ ايتۋ كەرەك، بۇل راسىمگە 1737 جىلى جالپى قازاققا حان بولىپ سايلانعان ابىلقايىر كەلگەن جوق، ۇلدارى نۇرالى مەن ەرالى سۇلتانداردى جىبەردى. ورتا ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارىن ابىلمامبەت حان مەن ابىلاي سۇلتان، نياز باتىر باستاپ باردى. ياعني بۇرىن كەلىسكەندەگىدەي ەمەس، كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ اراسى الشاقتاعان. ولاردان جەكە-جەكە انت قابىلدانۋى، قازاقتاردىڭ باسى، بۇرىنعىسىنشا، بىرىكپەگەنىن كورسەتتى.
«ابىلقايىر حان ارقىلى رەسەي ۇكىمەتى قانداي بۇيرىق-جارلىق بەرسە - ورىندايمىز». بۇدان ارتىق اۋىزبىرلىك بولا ما؟! وكىنىشكە قاراي، بۇل شەشىم، قازىرگىشە ايتقاندا، قاعاز جۇزىندە قالدى.
كەيىنگى وقيعالاردان رەسەي-قازاق قارىم-قاتىناستارى ءبىر ورتالىقتان ەمەس، ايقىن جىكتەلگەن ەكى تاراپتان قالىپتاسىپ، دامىعانى كورىنىپ وتىرادى. ايتالىق، 1738 جىلعى 10 تامىزداعى ءبىر قۇجاتتا «ابىلمامبەت پەن ابىلاي، باراق سۇلتاندار كەلىسىپ، بۇكىل ەلىمەن، اسكەرىمەن، پاتشا اعزامنىڭ قول استىنا كىردى. رەسەي جاعىنا تيىسپەۋگە ۋاعدالاستى»، دەلىنگەن، ال ابىلقايىر حاننىڭ اتى اتالمايدى. بۇرىنعىسىنشا، ابىلقايىر حان كىشى ءجۇزدىڭ، ابىلمامبەت پەن ابىلاي سۇلتاندار ورتا ءجۇزدىڭ اتىنان سويلەيدى. بۇعان بىرنەشە مىسال مىناۋ:
«بۇلىكشىل، ۇرى باشقۇرت سۇلتانمۇرات ورتا ءجۇزدىڭ ابىلمامبەت، باراق سۇلتاندارىنا بارىپتى... كومەككە اسكەر سۇراپتى، ابىلاي سۇلتاننان دا كومەك سۇراپتى».
«ابىلقايىر حان، [شاقشاق] جانىبەك باتىر، [تابىن] بوكەنباي باتىر جانە كىشى ءجۇزدىڭ باسقا دا يگى جاقسىلارى ىرىساي باي باستاعان بۇلىكشىل جانە قاراقشى باشقۇرتتاردىڭ ەل-جۇرتىن تالقانداۋعا 30 مىڭ اسكەرمەن ورىنبوردان شىعىپ، قازان دارۋعاسىنا قاراي بەتتەپ بارادى».
«ابىلمامبەت جانە ابىلاي سۇلتانداردىڭ جىبەرگەن ادامدارى، قازاقتار تۇتقىنداپ الىپ كەتكەن باشقۇرتتاردى قايتاراتىن بولدى (1737 جىلعى 24 جەلتوقسان).
1738 جىلعى 10 ساۋىردە م.تەۆكەلەۆكە ابىلمامبەت جانە ابىلاي سۇلتانداردان كەلگەن مىنا حاتتا ورتا ءجۇز بيلەۋشىلەرىنىڭ رەنىشتەرى مەن تالاپتارى مەيلىنشە قاتال باياندالۋى دا تەگىن ەمەس. الدىن الا ەسكەرتسەك ايىپ ەمەس، مۇنداي باتىل، ءتىپتى كۇش كورسەتىپ، دومبىتۋ سيپاتىندا ءسوز ساپتاۋ، اسىرەسە، ابىلايعا ءتان جانە كەيىن دە ورىس-قازاق قاتىناستارىندا جاس سۇلتاننىڭ وسىنداي تەگەۋرىنى تانىلىپ وتىرادى. حاتتان كولەمدىرەك ءۇزىندى بەرسەك:
«...دالادا ءوز بەتىمەن جۇرگەن، ەشقانداي بۇزىق ويى جوق قازاقتاردى ورىستار ۇستاپ الىپ، جايىق قالاشىعىنا اپارىپ قاماۋى جيىلەپ كەتتى. مۇنىڭ شەت جاعاسىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز، ءبىزدىڭ كىسىلەرىمىزدى بوساتۋ جونىندە جارلىق تا بەرگەنسىز. بىراق سول ادامدار ءالى قايتقان جوق. سىزدەرگە جۇرەگىمىز ادال، بەرگەن ۋادەمىزدەن اينىمايمىز. سويتە تۇرا قازاق اراسىندا: «ورىستار ءوز بەتىمەن جۇرگەن قازاقتاردى دا ۇستاپ الىپ قاماي بەرەدى» دەگەن پىكىر قالىپتاسقان.
ەگەر بىزبەن تاتۋ كورشى ءومىر ءسۇرىپ، اقىلداسىپ-كەڭەسىپ وتىرۋعا نيەتتى بولساڭىزدار، قاماۋداعى ءبىزدىڭ ادامدارىمىزدى بوساتىڭىزدار. نەمەسە بىزگە جاۋلىق ويلاپ، ءوز بەتتەرىڭىزبەن ارەكەت ەتە بەرسەڭىزدەر، مىنا بارعان ەسىرگەپ باتىرعا، بايداۋلەت باتىرعا، بەكبەردى باتىرعا، ورىس باتىرعا، ىرگەباي باتىرعا ايتىڭىزدار.
ءبىز سىزدەرمەن تاتۋ تۇرۋعا ىنتىقپىز، سول ءۇشىن دە شەكاراعا تاياۋ كەلىپ، قونا-جايلاپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ كەيبىر مومىن ادامدارىمىز اڭ اۋلاپ جۇرگەن جەرىندە سىزدەردىڭ قولدارىڭىزعا ءتۇسىپ، قامالىپ قالعانىن ەستىگەندە ءبارىمىزدىڭ جۇرەگىمىز اۋىرادى. تاعى دا قايتالاپ جازامىز، بەيبىتشىلىك ساقتاپ، ىرگەلەس كورشى بولعىلارىڭىز كەلسە، تۇتقىنداعى ادامدارىمىزدى قايتارىڭىزدار. مىنا 5 باتىر مەن ولاردىڭ 3 اتقوسشىسىن دا بوگەمەي قايتارىڭىز». وسىعان قاتىستى م.تەۆكەلەۆ ماسكەۋگە، سىرتقى ىستەر القاسىنا: «ابىلمامبەت، ابىلاي سۇلتانداردان حات الدىم، حات اكەلگەن ادامدارىن قايتاردىم»، دەپ جاۋاپ جازىپتى. (بۇدان كەيىنگى جاعدايلار ءوز الدىنا، بولەك تاقىرىپ. - ز.ت.)
ساۋەگەيلىك جاساۋ ارتىق، دەگەنمەن، «كەيىن: ابىلقايىر حان مەن ابىلمامبەت، باراق سۇلتانداردىڭ اراسى سۋىنۋىنا، ابىلمامبەت سۇلتان تاققا وتىرىپ العاننان كەيىن، ساياسات ورىسىنەن قازىبەك ءبيدى شەتتەتۋىنە، شاقشاق جانىبەك تارحاننىڭ، كوبىنەسە، ابىلقايىر حان ماڭىنان كورىنۋىنە سەبەپ بولعان وسىناۋ ىسكە اسپاي قالعان وقيعا ەمەس پە؟» - دەپ جورامالداۋعا بولار. قولداعى باسقا دا قۇجاتتار مەن ماتەريالداردى سالىستىرا قاراپ، زەرتتەۋ بارىسىندا وسىنداي تۇجىرىم جاساۋعا تۋرا كەلدى. قالاي دەسەك تە، ءبارىمىز دە پەندەمىز عوي.
ال ابىلاي تاراپىنان اتالعان تۇلعالارعا، ءتىپتى ۇزەڭگىلەس باسقا سۇلتاندار، بيلەر مەن باتىرلارعا قاتىستى نارازىلىق، تەرىس پىكىر، ءتىپتى وكپە-ناز ايتىلعانى نەمەسە جازىلعانى جونىندە جازبا دەرەك كەزدەسپەيدى. كىشى جۇزبەن قارىم-قاتىناسى وتە جاقسى، ابىلقايىر حاندى، باتىر، نۇرالى سۇلتانداردى سىيلايدى، ەرالى سۇلتانمەن دوس، قارۋلاس.
جوعارىدا باياندالعان اسا ماڭىزدى قۇبىلىستىڭ قازاق تاريحىندا كورىنىس تاپپاي، وسى ۋاقىتقا دەيىن لايىقتى باعالانباۋىن بۇل دەرەكتەردىڭ بۇرىن اشىلماي، عىلىمي اينالىسقا تۇڭعىش رەت ەنىپ وتىرعانىمەن تۇسىندىرەمىز.
زارقىن تايشىباي،
م. قوزىباەۆ اتىنداعى سولتۇستىك قازاقستان
مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى.
سادىق سامعۇلوۆ. ابىلقايىرعا ۇلى حاندىق بۇيىرماعان
قۇرمەتتى پروفەسسور!
حاقنازار حان، ەسىم حان، جاڭگىر حان قالىپتاستىرعان، بىرىكتىرگەن «التى الاش» تاۋكە حاننىڭ كەزىندە سسسر-شا ىدىراعان. قازاق ۇشكە ءبولىنىپ ۇلى ءجۇز - تولە ءبيدىڭ، ورتا ءجۇز - قازىبەك ءبيدىڭ، كىشى ءجۇز - ايتەكە ءبيدىڭ ەنشىسىنە ءتيىپ دالالىق دەموكراتيا ورناپ تاۋكە «ءاز» اتانىپ ۇلى حان بولىپ قالعان. ءسىز 60-70 جىلدان كەيىن جاڭالىق اشىپ «التى الاشتىڭ حانى ابىلقايىر» - دەپ جارتى الەمگە جار سالدىڭىز. بولۋعا لايىقتى ادام ەكەنىنە كۇمانىم جوق. «التى الاشتىڭ» ەمەس ءۇش ءجۇزدىڭ - قازاقتىڭ ۇلى حانى بولا المادى. بولدىرتپادى. قازداۋىستى قاىبەك ءبيدىڭ مىسى باسىپ كەتتى. اڭگىمەنى قىسقا قايىرىپ 1726 جىلعى ورداباسىنداعى قۇرىلتايدان باستاعاندا ءابىلحايىردىڭ ۇلىلىعى اشىلا تۇسەر ەدى دە، سۋ سەپكەندەي باسىلار ەدى.
مەن ءابىلحايىر قايدان كەلدى سودان باستايىن. جانىبەك حاننىڭ التى ۇلىنىڭ ءبىرى وسەكە. وسەكەنىڭ التىنشى ۇلى ءابىلحايىر تاۋكە حان زامانىندا اتقا قونىپ سايىپقىران جاۋىنگەر، باتىرلىق ەرلىگىن كورسەتەدى. كىشى ءجۇز جەرىن قالماقتاردان، باشقۇرتتاردان قانجىعالى بوگەنباي باسقارعان 30 مىڭ قولدىڭ ساپىندا شاقشاق جانىبەك، تابىن بوكەنباي، تاز جولشورا، بەرىش پىشتاناي، تاما ەسەت، اداي مىرزاتاي باتىرلارمەن تىزە قوسىپ سوعىسىپ ۇلكەن بەدەلگە يە بولادى. مول ولجامەن ورالعان باتىرلارىن تاۋكە حان لايىقتى قارسى الىپ، جەڭىس تويىن جاسايدى. قانجىعالى بوگەنباي مەن تابىن بوكەنباي باتىردىڭ ۇسىنىسىمەن ءابىلحايىردى كىشى جۇزگە حان سايلايدى.
1715 جىلى تاۋكە حان قايتىس بولىپ ورنىنا بالاسى قايىپتى تاققا وتىرعىزادى. 1717 جىلعى اياكوز وزەنى ماڭىنداعى سوعىستا ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز اسكەرلەرىن كومەككە شاقىرماي قايىپ حان مەن ءابىلحايىر حان جوڭعار قالماقتارىنان ويسىراي جەڭىلىپ، قاشىپ قۇتىلادى. وسى سوعىستا العان ساداق وعىنىڭ جاراقاتىنان قايىپ 1718 جىلى قايتىس بولىپ ورنىنا سامەكە حان سايلانىپ «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» زوبالاڭى كەزىندە قايتىس بولعان بولۋ كەرەك. ولگەن جىلى ەش جەردە كورسەتىلمەيدى. ورنىنا مۇراگەرلىكپەن بولات حان سايلانادى. قازداۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ ۇرانىمەن، ۇيىمداستىرۋىمەن قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي، شاقشاق جانىبەكەتىڭ قولداۋىمەن ورداباسىندا قۇرىلتاي وتكىزىلىپ بور كەمىك، بوز وكپە بولات حاننىڭ قازاق اسكەرىن باسقارىپ قالماقتارعا تويتارىس بەرە المايتىنىن ەسكەرىپ ەسىمحان، جاڭگىرحاننان كەيىن ساداق تارتىپ، نايزا ۇستاپ ات ۇستىندە جۇرگەن حان تۇقىمى ءابىلحايىردى باس قولباسشى سايلاپ، قازاق اسكەرىنىڭ بيلىگىن قولىنا بەرەدى. ونىڭ قولىندا مىقتى كۇش بار، كىشى ءجۇز 20-30 مىڭ اسكەر شىعارا الاتىن جاعدايى بار ەدى. «اقتاباننىڭ...» زاردابىن كوپ تارتپاعان، بەس قارۋلارى تۇگەل بولاتىن.
وسى قۇرىلتايدان سوڭ تۇركىستاندى قالماقتاردان بوساتىپ بولات حاندى تاققا وتىرعىزۋ قانجىعالى بوگەنبايعا تاپسىرىلدى. ورتا ءجۇز جىگىتتەرىنەن قۇرالعان ءبىر تۇمەن اسكەرمەن قالانى بوساتىپ بولات حاندى ورنىقتىرىپ ءوزى بەتپاق دالا ارقىلى «اقتاباننان...» شۇبىرعان ورتا ءجۇزدىڭ التى ارىس حالىقىن توقتاتىپ 1728 جىلى بولاتىن بۇلانتى جاعاسىنداعى قالماقتارمەن العاشقى سوعىسقا دايىندىق جۇرگىزەدى. اسكەر جيناۋ قامىنا كىرىسىپ، قاراكەرەي قابانباي دا جەتىسۋ جەرىمەن ءجۇرىپ جالايىر، البان-سۋاننان جىگىتتەر جيناپ بەس-التى مىڭ قول جيناماققا تاپسىرما العان.
تۇركىستاننان شىعارىلعان 20 مىڭداي قالماقتى تۇرە قۋىپ كىشى ءجۇز جەرىن تازارتا ەدىل-جايىقتان اسىرىپ جىبەرۋ ەسىمحان، جاڭگىرحان زامانىنىڭ ارداگەر باتىرلارى ارعىن شاۋىپكەل باتىردىڭ نەمەرەسى جولبارىس باتىرعا، كوكبورى كەرنەيدىڭ نەمەرەسى باتىر بالتاعا تاپسىرىلدى. ەدىل قالماقتارىن بەرى وتكىزبەۋگە، جوڭعار قالماقتارىنا كومەكتەستىرمەۋگە جارلىق بەرىلگەن. جولبارىس باتىر ەسكى ساۋران قالاسىنىڭ تۇبىندە وققا ۇشىپ ورنىنا باتىر بالتا 600-700 قولعا تۇمەن باسى بولىپ جايىق وزەنىنەن، ور وزەنىنەن اسىرىپ تاستايدى. ورىس يمپەرياسىنىڭ اسكەرلەرى ءۇشىن ەدىل-جايىق ورتاسىندا باعىلىپ جاتقان جىلقىنى بارىمتالاپ باشقۇرتتاردى ءوز جەرىنە قۋىپ تىققان. ءبىزدىڭ تىلمەن ايتقاندا باتىر بالتا اسكەري ميسسياسىن ورتا ءجۇز باتىرلارىمەن، قاتارىن تابىن، تاما، شومەكەي، اداي، ىسىق، شەركەش جىگىتتەرىمەن تولىقتىرىپ 1743 جىلعا دەيىن تۇراقتاپ قالادى. نەگىزىن قازاق رۋلارى قۇراعان ورىنبور قالاسى قازاقتىڭ تۇڭعىش استاناسى بولعانى دا بەلگىلى.
ەندى ءسىزدىڭ ماقالاڭىزداعى دولبارلارعا كوشەيىن. «دولبار» دەيتىنىم بىردە ءبىر قۇجاتتىڭ قاي ارحيۆتەن الىنعانىن، قاي پاپكادان الىنعانىن، قاي بۋمادان كوشىرىلگەنىن كورسەتپەگەنسىز. مەن سياقتى دات-تى، شەجىرەنى پايدالاندى دەسەم جىلىن، ايىن، كۇنىن «ءدال» كورسەتىپ وتىرسىز. وعان دا ەرلىك كەرەك. تاۋكە حاننىڭ 1715 جىلى ولگەنىنە ءشۇبا كەلتىرمەڭىز. ويتكەنى، قايىپ حان سايلانىپ اياكوز سوعىسىنان جاراقات الىپ سودان ولگەنىن جوعارىدا ايتتىق. سامەكە حان بولىپ مەملەكەتتىك ماسەلە شەشىپتى دەگەندى دات-تان دا، اڭىزدان دا ەستىمەپپىن. بولاتبەك ناسەنوۆتىڭ جيناعان مۇراعاتتارىنان كەزدەسسە كوزايىم بولار ەدىك.
بولات حان «يتىشپەس» سوعىسى كەزىندە ولگەنى انىق. ابىلمامبەتتىڭ حان سايلانۋى وسى جولى ەكەنى راس. ويتكەنى، بيتكە وكپەلەپ ءابىلحايىر حان تونىن قالماقتارعا تاستاپ كەتكەنى تاعى راس. وسىدان كەيىن ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز ارالاسقان جوق. تەك ءابىلحايىردىڭ قارىنداسىن العان شاقشاق جانىبەك حان ورداسىنىڭ ماڭايىندا بولدى. وندايدى قازاقتار «كۇشىك كۇيەۋ» دەيدى. ءسىز «كومونديروۆات» ەتكەن «بالتاباي باتىر» - دۇرىسى قاراكەسەك بوشاننىڭ ماشايىنان تاراعان-كوكبورى كەرنەيدىڭ نەمەرەسى باتىر بالتا 15 جىل شەكارا كۇزەتىندە بولعانىن قاراكەسەك ەلى بىلەدى. ءابىلحايىر مايدان دالاسىن تاستاپ كەتكەننەن كەيىن قانجىعالى بوگەنبايدىڭ قايتادان قولباسشى بولعانىن تاريحتان بىلەمىز. قازداۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ ايتۋىمەن، قولباسشىنىڭ رۇقساتىمەن قايتقانى دا ەل قۇلاعىندا. قانجىعالى بوگەنبايدىڭ باتىر بالتانى ابىلاي حانمەن تانىستىرىپ بىرنەشە جورىقتارعا قاتىسقانىن تاپتىشتەپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. ول باسقا تاقىرىپ. 1771 جىلى ابىلايدى حان كوتەرگەن جەتى باتىردىڭ ءبىرى ەكەنىن، ۇرپاقتارى ماقتانىش تۇتادى. بۇل اڭگىمە اتادان بالاعا جالعاسىپ كەلە جاتقان شىندىق. ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن باتىر بالتا 1784 جىلى تۇركىستانعا جەتكىزىلىپ جەرلەنۋى دە تەگىن ەمەس.
1723-1726 جىلدارى سامكە حان ابىلحايىرمەن كۇش بىرىكتىرىپ ەدىل قالماقتارىمەن سوعىستى دەگەنىڭىز دە قۇلاققا كىرمەيتىن اڭگىمە. ويتكەنى، جوڭعار قالماقتارى سىردارياعا دەيىن ەندەپ كىرىپ جايلاپ العان. اتا جاۋى جوڭعار قالماقتارىنىڭ ەزگىسىندە «اقتاباننان...» ەسى اۋىپ ەسەڭگىرەپ جۇرگەن قازاقتار سامەكە حان ءتىرى بولعاندا دا ايدالاداعى ەدىل قالماقتارىمەن سوعىسا الماس ەدى. ءابىلحايىر قالماقتارمەن، ورىستارمەن جاقىنداسۋدى كوزدەپ جۇرگەندە ونداي سوعىسقا بارماس ەدى. 1730 جىلعا دەيىن ءابىلحايىردا رەسەي باجاعىنا كىرەمىن دەگەن وي بولعان جوق. بۇل سۇرقيا ويدىڭ بارلىعى ۇلى حاندىق-تىڭ وكپەسىنەن تۋعان. قازىبەك ءبيدى ءتاۋباسىنا ءتۇسىرۋ ءۇشىن حالدان سەرەننىڭ بالاسىنا قىزىن بەرىپ، قالىڭ مالى ءۇشىن ورتا ءجۇز جەرىنە سەپتەن نويان باستاعان 30 مىڭ شەرىكتەرىن ەرتىس وزەنىن جاعالاتىپ قارقارالى تاۋىن جايلاپ وتىرعان قازىبەك ەلىنە كەلتىرتىپ سوعىس اشتىرتادى.
زاكە، سامەكە حاندى ماقتاعاندا جوڭعار قالماقتارىن ۇمىت قالدىرعاندايسىز. قازىبەك ءبيدىڭ باتاسىمەن 1731 جىلى 15 جەلتوقساندا ا. تەۆكەلوۆپەن كەلىسوز جۇرگىزدى دەيسىز. قاسىندا كىمدەر بولعانىن ايتپايسىز. تولە ءبيدىڭ «سابالاق، شاشى وسكەن كىر قوجالاق» دەگەن ءسوزىن تەرىسكە شىعارىپ ابىلاي جيىرما جاسقا كەلگەندە «سابالاح، ءتۇبىرى «ساباۋ، ۇرۋ، سوققىلاۋ» دەگەن سوزدەن شىققان دەپ تۇسىندىرەسىز. سوندا تولە بي جارىقتىق قالماقشا بىلەتىنىن «جاسىرىپ» قالعان با؟
1730 جىل بولات حان ءولىپ، ابىلمامبەت حان سايلانىپ، ءابىلحايىر وكپەلەپ كەتكەن جىل، قانجىعالى-بوگەنباي باس قولباسشىلىققا قايتا سايلانىپ جەڭىسكە جەتكەن جىل بولىپ ەل ەسىندە قالعان. ءسىز 1737 جىل 2-ءشى قازانعا دەيىن سامەكە حان ءالى ءتىرى دەپ سوعاسىز.
زاكە، ورتا ءجۇز كەرەيى بوراش دەگەننەن سىبىس ەستيسىز «ابىلاي سۇلتان... جانىندا كوپ ادامى بار، ءابىلحايىر حانمەن اقىلداسۋعا، ۇرى-باشقۇرتتارمەن كەلىسىمگە كەلۋگە رۇقسات سۇراۋ ءۇشىن بارعان ەكەن جولىعا الماپتى. ول كەزدە ءابىلحايىر ورىنبورعا كەتكەن». وسى ءسوز پروفەسسوردىڭ ءسوزى مە؟ ءۇش مىڭ شاقىرىم جەردەن كەلگەن ابىلاي ورىنبورعا جەتە الماعانى ما؟ ءارى قاراي «ستاتسكي سوۆەتنيك كيريلوۆتىڭ حاتى بويىنشا ابىلمامبەت سۇلتان، ءىنىسى ابىلاي سۇلتانمەن باشقۇرتتارعا بارىپ، 1500 ادام تۇتقىن الىپ قايتىپتى.» قالاي الىپ قايتقانى جونىندە انىقتاما بەرە كەتكەنىڭىزدە بولاتىن ەدى. قاپەرىڭىزدە بولماپتى. «بولىنگەندى ءبورى جەيتىندى» بىلگەن قازاقتار 1737 جىلى 28-ءشى شىلدە دە ءابىلحايىردى حان سايلاپ الىپتى. ساقتالعان قۇجاتتار وسىلاي دەيدى» دەپسىز ول قانداي قۇجاتتار كورسەتە كەتپەدىڭىز بە؟
تاعى دا جازبا دەرەكتەرگە قاراعاندا «1737 جىلى ەرتە كوكتەمدە قازداۋىستى قازىبەك بي، ورتا ءجۇزدىڭ ابىلمامبەت، ابىلاي سۇلتاندار باستاعان قالىڭ قاۋىم ءابىلحايىر حاننىڭ ورداسىنا ىرگەلەس ور جانە ەلەك وزەندەرىنىڭ بويىنا كوشىپ بارعان». زاكە-اۋ، شىبىنسىز-شىركەيسىز، ماساسىز-سوناسىز قارقارالىدان ور، ەلەكتىڭ بويىنا «ولىمگە قيماسا دا، وكپەگە قيىسقان» ابىلحايىرعا ءۇش مىڭ شاقىرىم جەردەن كوشىپ بارماسى انىق. مىڭعىرعان مالدى ايداپ بارىپ جايلاۋ قىزىعىن كورمەي-اق قايتا كوشىپ كەلگەنشە ارقانى بەلۋاردان قار باسىپ، اق بورانى سوعىپ تۇرار ەدى.
ماقالاڭىزدى ءارى قاراي وقىعان سايىن ويىم ون ساققا ءبولىنىپ نە وقىعانىمدى ۇمىتىپ قىزىقتى فانتازيالارعا كەزدەسەم. 1737 جىلى 19 ماۋسىمدا رەسەي پاتشاسىنا باعىنۋ ءۇشىن ورىنبورعا تاياپ ابىلمامبەت، ابىلاي، باراق سۇلتاندار كوشىپ كەلەدى. 24 ماۋسىم كۇنى قازاقتاردىڭ ۇلكەن جيىنىندا ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتاندارى، بيلەرى، باتىرلارى اقىلداسا كەلىپ مەنى وزدەرىنە حان سايلاپ، ءيىلىپ تاعزىم ەتتى. دۇعا وقىپ، قول جايدى» دەپ ابىلحايىرعا ايتقىزاسىز. وسىنداي قيسىنسىز وتىرىكتى قاي قۇجاتتان تاۋىپ الدىڭىز؟ سول قۇجاتتىڭ فوتوكوشىرمەسىن نەگە قوسا باسپادىڭىز؟ دالەلى جوق دۇنيە قالايشا تاريحي اقيقات بولادى؟
زارقىن! ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ 1737 جىل 28 شىلدەدەگى بىرىككەن حان كەڭەسىندە قابىلدانعان «قۇجاتتىڭ» تولىق ءماتىنىن كەلتىرىپ: «قازاقتىڭ حانى ءابىلحايىر جانە مىنا سۇلتاندار، بيلەر مەن باتىرلار: ابىلمامبەت سۇلتان، كەرەي سۇلتان، باتىر سۇلتان، باراق سۇلتان، نۇرالى سۇلتان، ابىلاي سۇلتان (التى الاشتىڭ استىن سىزعان مەن دەپسىڭ ز. ت.) سوندا ايتىپ وتىرعان التى الاشىڭ وسى كىسىلەر مە؟ جوق الدە مەن دۇرىس تۇسىنبەي وتىرمىن با؟
القيسسا، سول «ۇلى قۇرىلتايدا» شامامەن ايتقاندا مىنا ماسەلەلەر قارالىپ، ماملەگە كەلەدى ەكەن.
1. قازاقتار جۇزگە بولىنبەيدى، ءبىر ورتالىقتان باسقارىلادى، ءبىر حانعا باعىنادى.
2. ول حان - ءابىلحايىر.
3. 1731 جىلعى ءابىلحايىر بەرگەن انتقا سايكەس رەسەيمەن تاتۋلىق ساقتالادى.
4. قورعانىس، كورشى ەلدەرمەن اراداعى جاعدايلار كەلىسسوزبەن شەشىلەدى، تايپا نەمەسە رۋ ءوز بەتىمەن سوعىس اشپايدى، بۇل تەك ورتادان سايلانعان اعا حان ءابىلحايىردىڭ قۇزىرىنا بەرىلەدى.
5. قازاقار ورىس - باشقۇرت قاتناستارىنا ارالاسپايدى.
6. باشقۇرتتار اراشا سۇراپ، قازاقتارعا كەلمەيدى، قاجەت بولسا باشقۇرتتار ءوز الدىنا حاندىق قۇرا الادى،ءابىلحايىر ولارعا حاندىققا سۇلتان بەرەدى.
وسىدان ءبىر اي بۇرىن ابىمامبەتپەن ابىلاي سۇلتاندار كىشى ءجۇز قولىمەن قوسىلىپ، ەدىل قالماقتارىنان كەك الۋعا بارعان جانە جازىعى جوق ورىستار مەن باشقۇرتتاردى شاپقان. «قازاقتار سول جولى 250 قالماق پەن 36 ورىستى اكەتىپتى دە، قازاق اراسىنا وتكىزىپ جىبەرىپتى». ءابىلحايىر حان بۇل جورىقتان حابارسىز، ول كەزدە ورتا ءجۇز ءابىلحايىردى تىڭدامايتىن دەيسىز.
رەسەيگە انت بەرۋ ءراسىمى 1740 جىلى ءوتتى. بۇل راسىمگە ءابىلحايىر كەلگەن جوق. كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ اراسى الشاقتاعان دەپ تۇسىندىرەسىز. نەگە الشاقتادى؟ ال انت قابىلداعاندار «ءابىلحايىر حان ارقىلى رەسەي ۇكىمەتى قانداي بۇيرىق-جارلىق بەرسە - ورىندايمىز» دەگىزدىرەسىز، بۇدان ارتىق قانداي اۋىزبىرلىك كەرەك؟ 1730 جىلى ۇلى حان بوپ سايلانعان ابىلمامبەتتىڭ ورنىنا 1735 جىلى ورتا ءجۇزدىڭ حانى بولىپ ابىلاي سۇلتان سايلانعان. ورىنبورعا ابىلمامبەتپەن بىرگە كەلگەندە ءابىلحايىر ءوزى كەلمەي نۇرالى مەن ەرالىنى جىبەرگەن. ءابىلحايىر حان بوپاي حانىمنان تۋعان قاراشاش سۇلۋدى توي جاساپ ابىلايعا قوسۋ ءۇشىن قالىپ قالعان جوق پا؟ وسى جولى قاراشاش سۇلۋدى الىپ قايتادى. ابىلاي حان باتىس ولكەسىنە ەكى رەت ات باسىن تىرەگەنىن بىلەمىز. ءبىرىنشىسى، ابىلمامبەت رەسەي باجاعى بولۋعا انت بەرۋدە. ەكىنشىسى، باراق سۇلتاننىڭ قولىنان ءابىلحايىر حان مەرت بولعاندا بوپاي حانىمعا كەلىپ كوڭىل ايتادى. مەن وقىعان تاريحي مالىمەتتەردە وسىلاي كورسەتىلەدى.
ءابىلحايىردىڭ اعا حان سايلانار كەڭەسىندە باشقۇرتتارعا اياۋشىلىق تانىتىپ قازاقتار باشقۇرتتاردىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپايى دەپ شەشىم قابىلداتاسىز. سويتەسىزدە، 30 مىڭ اسكەرمەن بۇلىكشى ىرىساي بايدىڭ جانە قاراقشى باشقۇرتتاردىڭ ەل-جۇرتىن تالقانداۋعا ورىنبوردان ءابىلحايىردى اتتاندىراسىز. سوعستى ما، سوعىسپادى ما ول جاعى بەلگىسىز. ءبىر شىندىعى سول ا. اكمانوۆ جازعان باشقۇرت تاريحىندا ءابىلحايىر دا، ابىلاي حاندا باشقۇرتتارمەن سوعىسپاعان. تاپتىشتەپ جازباي-اق قوياىن باشقۇرتتاردىڭ 1735 - 1738 جىلدارداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىسى «قاراساقال» باراق سۇلتاننىڭ قولىندا، نايمانداردىڭ اراسىنا قاشىپ كەلىپ پانالاعان. «ابىلمامبەت جانە ابىلاي سۇلتانداردىڭ جىبەرگەن ادامدارى، قازاقتار تۇتقىندىپ العان باشقۇرتتاردى قايتاراتىن بولدى» دەيسىز. قازاق اراسىنا تارىداي شاشىپ جىبەرگەن باشقۇرتتاردى (تۇرمەدە وتىرماسا، قازاقتا تۇرمە بولماعان) قايدان تابادى.
ەڭ سوڭىندا اىلمامبەت، باراق سۇلتاننىڭ ابىلحايىرمەن سۋىنۋى «اڭراقاي» شايقاسىن تاستاپ كەتۋدەن باستالعان. ىرىكتەپ جازعان اسا ماڭىزدى قۇبىلىستارىڭىزدىڭ قازاق تاريحىندا كورىنىس تاپپاي وتىرعانى دەرەكتەرىڭىزدىڭ شىلعي وتىرىكتەن قۇرىلۋى. كوزى قاراقتى ادام عىلىمي اينالىسقا تۇسىرمەيدى. وكپەلەمەڭىز.
وسى ماقالاڭىزدى مەنىڭ «اباي كز» پورتالىندا جاريالانعان «سىپاتايدا نە قۇن بار» دەگەن ماقالاما قارسى جازىپ جاريالاپ وتىرعانىڭىز بەلگىلى. ويتكەنى، مەن جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ ءابىلحايىر حانعا قاتىستى ابىلاي حاننىڭ ءسوزىن كەلتىرگەنەدىم «مەن ءابىلحايىر حاندى اق پاتشامەن امپەي بولىپ، ءوز ەلىن سىرتتاي ساۋدالاعانى ءۇشىن دە ەمەس، ەڭ ءزارۋ شاقتا ەل ىشىنە ىرىتكى سالىپ، ءبىر تۇتاس قازاق قولىن ىدىراتقانى ءۇشىن كەشىرمەيمىن لاعنەت! لاعنەت! جاۋسىن ءابىلحايىر حانعا» دەىزدىرەدى. ءسىز وسى سوزگە شامدانىپ «التى الاشتىڭ ۇلى حاندىعىنا سايانعاندا ابىلمامبەت پەن ابىلاي وزدەرى قول كوتەرىپ باتا بەرىپ ەدى، ەندى نەگە قارعىس ايتادى دەگىڭىز كەلەدى. ابىلايعا قوسىلىپ قارعاپ سىلەمەي-اق، ءسىزدىڭ اتاڭىز قازداۋىستى قازىبەك بي: «اشىققان - ۇرى. اشىنعان - دولى. باراق سۇلتاننىڭ اق الماسى كوپتەن قايراۋلى جۇرسە دە، بۇل جولى باراق سۇلتان ايىپ-انجىدان ادا، قولى كۇنادان تازا، ءابىلحايىردىڭ بۇل دۇنيەدە قۇنى سۇراۋسىز» دەگىزدىرەدى. نە دەگەن اششى ءسوز!
قازداۋىستى قازىبەك بي مەن ابىلايحاننىڭ سوتتاپ وتىرعانى ءابىلحايىر حان. سوتتاۋعا تۇرارلىق جان. «كوپىر ۇستىندە ات اۋىستىرمايتىنىن» بىلە تۇرا، ەندى ءبىر ۇرانداسا جەڭىسكە جەتەتىنىن بىلە تۇرا مايدان دالاسىن تاستاپ، باتىرلارىن ەرتىپ قايتىپ كەتتى. ونىڭ ىشىندە شاقشاق-جانىبەك تە بار. ءابىلحايىردىڭ وكپەسى دە دۇرىس. قايىپ، سامەكە، بولات، ابىلمامبەتتەردەن ولسە ولەكسەسى ارتىق ەدى. ەل باسىنا كۇن تۋىپ، «ەر ەتىگىمەن سۋ كەشىپ، ات اۋىزدىعىمەن سۋ ىشكەن» الماعايىپ ۋاقىتتا قايناپ تۇرعان سوعىس دالاسىن تاستاپ كەتۋ دە كەشىرىلمەس كۇنا. كەشەگى 1941-1945 جىلعى ۇلى وتان سوعىسىندا تۇگەل اسكەرىمەن ساتىلىپ كەتكەن ۆلاسوۆتى ي.ۆ. ستالين نە كۇيگە ۇشىراتىپ ەدى؟ ءابىلحايىردىڭ ءىسى ودان كەم ەمەس. ۇلى ءجۇز ءۇشىن، ورتا ءجۇز ءۇشىن ءابىلحايىر حاندىق بەدەلىنەن ايىرىلدى. قارىم قاتناس ءۇزىلدى. قازاق حالقىنىڭ تىزگىنى قازىبەك ءبيدىڭ قولىندا ەكەنىن، تولە ءبيدىڭ ونى قولدايتىنىن ءبىلىپ ەكى جۇزگە قاسكويلىك ويلاپ كەرۋەندەرىن توناتىپ، ەلىن شاپتىرىپ جىمىسقىلىق جاسادى. ول كەشىرىلمەدى. باراق سۇلتاننىڭ قولىنان قازا اپتى. وسىنداي حاندى جەتى جىلدان كەيىن تاريح ساحناسىنا ابىلاي حان شىققاندا 1737 جىلى ءابىلحايىردى «التى الاشتىڭ حانى» سايلايسىز. قۇجات بار دەپ قۇتىرتاسىز. سول قۇجاتتى بىزگە نەگە كورسەتپەيسىز؟
