ادەبيەتتانۋشى مىرزاعالي توقتاۋبايۇلىمەن سۇحبات: 

– مىرزاعالي مىرزا، ەستۋىمشە ءسىز شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءتىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىن بىتىرگەننەن كەيىن شىنجاڭ وقۋ-اعارتۋ ينستيتۋتىندا وقىتۋشى بولىپسىز. كەيىن قىزمەتىڭىزدى تاستاپ، وتباسىڭىزبەن ءبىرجولاتا اتامەكەنگە ورالىپسىز. وقىرماندارعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن اڭگىمەڭىزدى تۋىپ-وسكەن ولكەڭىزدەن باستاساڭىز.

– مەنىڭ اكە-شەشەم ءۇرىمجى قالاسىنىڭ ازىق-تۇلىك سەرىكتىگىنىڭ ليچۋن مالشارۋاشىلىق فيرماسىنىڭ مالشىسى ەكەن. مەن 1961 جىلدىڭ قازان ايىندا، سول اتالعان شارۋاشىلىققا قاراستى ءۇرىمجىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى تولى سايىنىڭ ءبىر سالاسىنداعى كوكباستاۋ دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلىپپىن. شارۋاشىلىقتىڭ جاعدايىنا بايلانىستى ەرەسەكتەر قاتارىنا قوسىلىپ بارىپ وقىعانىم بار. 1983 جىلى قالاعا قاراستى تيان-شان فيرماسىنىڭ ورتا مەكتەبىن ءبىتىرىپ، شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىنە ءتۇستىم. سودان نە كەرەك، ءبىر جىل دايىندىق، ءتورت جىل تولىق كۋرستى تاۋىسقاننان كەيىن، پروفەسسور احمەتبەك كىرشىباەۆتىڭ اسپيرانتى بولىپ تاعى ءۇش جىل وقۋىمدى جالعاستىردىم. وسىلايشا،1991 جىلى قىتاي قازىرگى زامان ادەبيەتى باعىتى بويىنشا ديسسەرتاتسيا قورعاعان سوڭ، ءسىز ايتىپ وتىرعان شىنجاڭ وقۋ-اعارتۋ ينستيتۋتىنا وقىتۋشى بولدىم.

وسى وقىتۋشى بولىپ جۇرگەن مەزگىلىم، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى قادامدارىنا تۇسپا-تۇس كەلدى دە، 1995 جىلدىڭ قازان ايىندا اتامەكەنگە جۇكتەرىمدى كولىككە سالا باستادىم. ءسويتىپ، 1997 جىلى قاراشا ايىندا وتباسىمدى دا كوشىرىپ الدىم. ارينە، قازاقى قانىم ويناپ، جۇرەگىمە مازا بەرمەدى مە، جۇرتتىڭ قولى جەتە بەرمەيتىن جاقسى قىزمەت، ابىروي-اتاقتى وسىلاي وڭاي تاركى ەتە سالدىم.

– ءومىردىڭ ەڭ قىزىق كەزى بالالىق شاق قوي، ءسىز بەن ءبىزدىڭ بالالىق كەزىمىز قىتايدىڭ «مادەنيەت توڭكەرىسى» دەگەن الماعايىپ كەزەڭىنە تۇسپا-تۇس كەلگەنى وتىرىك ەمەس. ءسىزدىڭ بالالىق شاعىڭىز قالاي ءوتتى، مەكتەپتە قانداي وقۋشى بولدىڭىز؟

– راس ايتاسىز، مەنىڭ بالالىق شاعىم قىتايدىڭ «مادەنيەت توڭكەرىسى» دەگەن الاساپىرانىنا تۋرا كەلىپتى. اكەمنىڭ ىستەگەن ورنى ءۇرىمجى قالاسىن ەتپەن قامداۋ سەرىكتەستىگى بولعاندىقتان، «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» العاشقى مەزگىلىندە ءبىز ءۇرىمجى قالاسىندا بولدىق. اكەم قاسىندا بىرنەشە ادام بار، ءار ايماقتان كەلگەن مالداردى ء(ىرى قارا، ۇساعى بولسىن) ساناپ الىپ، سويىسقا وتكىزىپ تۇراتىن. ءۇرىمجى قالاسىنىڭ نانمين قاقباسىنان ورگە قاراي ءبىر كوزقاراستاعىلار، ودان تومەنگىسىن تاعى ءبىر كوزقاراستاعىلار ۇستايتىن. قالا ايقاي-شۋعا تولى، ەكى كوزقاراستاعىلار ۇنەمى قاقتىعىسىپ تۇراتىن. بىرتىندەپ قيراعان، ورتەلگەن عيماراتتارعا، ۇزىن قاعاز قالپاقتار كيگىزىپ تەپكىلەنىپ جۇرگەن ادامدارعا كوزىمىز دە ۇيرەنىپ قالعان ەدى، بىراق، اكەم بىزدەن (وتباسىمىزدان) الاڭداپ، سەرىكتىكتىڭ تاۋداعى مالشىلىعىنا كوشىرىپ اكەتتى، بۇل 1970 جىلى بولاتىن.

تاۋداعى مالشىلىققا بارعاننان كەيىن، ۇركىن-قورقىننان ءبىرشاما تىنىشتالىپ قالدىق، دەسە دە، ءبىزدىڭ سول ءبىر بالالىق شاعىمىزدىڭ ويىندارى، ىلعي دا، «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» ارەكەتتەرىن بەينەلەپ جاتاتىن. ونىڭ ۇستىنە، ءبىزدىڭ شارۋاشىلىق مايدانىمىزدا مەكتەپ تە جوق ەدى، سوندىقتان، كورشى اۋىلدان وقۋىمىزعا تۋرا كەلدى، مەنىڭ مارقالاپ وقۋىمنىڭ ءبىر سەبەبى وسى بولسا، ەندى ءبىر سەبەبى مال باعىپ كوشى-قونىمىز كوبەيىپ كەتتى. دەگەنمەن، ەرەسەكتەۋ وقىعاندىكى مە، جوق، ازداپ تالابىم دا بولدى ما، وقۋدى وتە جاقسى وقىدىم. كەيىن ورتا مەكتەپكە شىققاندا دا بۇل ۇلگەرىمىمنەن ءبىر جاڭىلمادىم.

– ءسىز شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءتىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسكەن كەزىڭىزدە قىتايدىڭ ساياساتى وڭ باعىتقا بەت بۇرىپ، ەل ىشىندە جىلىمىق بولا باستاعان كەز عوي. سىزدەردىڭ كۋرستا ساباق دەرلىك قازاق تىلىندە ءجۇرۋشى مە ەدى؟

– دۇرىس ايتاسىز، مەنىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە وقىعان مەزگىلىم، قىتايدىڭ «مادەنيەت توڭكەرىسى» سىندى ون جىلدىق بىلىقپالىعىنان كەيىنگى، بىرتىندەپ وڭ وزگەرىستەرگە بەت بۇرعان كەزگە تۋرا كەلدى. وسى تۇستا،  مەملەكەت بويىنشا ەكونوميكالىق وڭ وزگەرىستەرمەن قوسا، بۇرىنعى اسىرە ساياسيلانعان ادەبيەت-كوركەمونەر سالاسى دا دۇنيە جۇزىلىك وزىق ۇلگىلەرگە ۇڭىلە باستادى. ءبىز وقىعان ادەبيەت فاكۋلتەتى دە سول وزگەرىستەرگە سايكەسە ءبىلىپ، ءبىر قازاق ادەبيەتى كۋرسى دا اشىلدى. مەن ءدال وسى كۋرستا وقۋ ورايىنا يە بولىپپىن.

قازاق ادەبيەتى مەن تاريحىنان احمەتبەك كىرشىباەۆ، اۋىز ادەبيەتىنەن اۋەلحان قاليۇلى ساباق بەردى. بۇدان سىرت «جازۋشىلىق»، «ادەبيەت نازارياسى»، «شەتەل ادەبيەتى»، «قىتايدىڭ ەرتە زامان ادەبيەتى»، قازىرگى زامان ادەبيەتى قاتارلى ساباقتار دا ءوتىلدى. ساباق قىتاي تىلىنەن قىتايشا، ءىشىنارالارى ۇيعىر تىلىندە بەرىلگەنمەن، مۇلدە باسىم كوپ ساندى ساباق قازاق تىلىندە ءجۇرىلدى.

– جاڭا ءبىر سوزىڭىزدە پروفەسسور احمەتبەك كىرشىباەۆتىڭ جەتەكشىلىگىندە اسپيرانتۋرانى قورعاعانىڭىزدى ايتىپ قالدىڭىز. قانداي تاقىرىپتان عىلىمي ديسسەرتاتسيا جازىپ ەدىڭىز؟

– ءيا، اسپيرانتۋراداعى جەتەكشىم احمەتبەك كىرشىباەۆ بولدى، ول كىسى قىتايداعى جوعارى وقۋ ورىنداردىڭ بىرنەشەۋىندە ۇزاق جىل ساباق بەرگەن، قىتايداعى قازاقتان شىققان تۇڭعىش پروفەسسور ەدى. ءبىلىمى دە ۇشان-تەڭىز. ءسۇيتىپ، ءۇش جىل ساباق الىپ،  1991 جىلدىڭ مامىر ايىندا «قىتاي قازىرگى زامان قازاق ادەبيتى جانە ونداعى ماحاببات پەن تراگەديا» دەگەن تاقىرىپتا ديسسەرتاتسيا قورعادىم. كوميسسيانىڭ توراعاسى دۇنيەجۇزى قازاعىنا اتى مەن اتاعى بەلگىلى تاريحشى-عالىم نىعمەت مىڭجاني ەدى.

مۇندا ايتا كەتەتىن ءبىر ءجايت، قىتايداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى قازاقستانداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىمەن ابايعا شەيىن ورتاقتاسىپ كەلەدى دە، ونان كەيىنگى بولەگى شىنجاڭدا وتكەن قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ تاياۋ زامانعى جانە قازىرگى زامانعى جاسامپازدىق تاريحى بولىپ جىكتەلىپ كەتەدى. دەسە دە، ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى، قىتايداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ كەيبىر وكىلدەرى ۇستازىم احمەتبەك كىرشىباەۆ جاعىنان ءىشىنارا تەرىپ زەرتتەلگەنى بولماسا، تۇگەلدەي جيناقتالماعان بولاتىن. مەن ديسسەرتاتسيامدا وسى مەزگىلدەگى اقىن-جازۋشىلار مەن ولاردىڭ شىعارمالارىن جالپى بەتتىك جيناقتاپ، جۇيەگە كەلتىرۋگە تىرىستىم، ءارى كەزەڭدەرگە ءبولىپ تۇراقتاندىردىم. سونىمەن قاتار، سول مەزگىلدەگى اقىندار مەن جازۋشىلاردىڭ (مۇنىڭ باسىم بولىگى اقىندار ەدى) شىعارمالارىنداعى كوتەرىلگەن تاقىرىپتار ايقىندالدى. مۇندا مەن شىعارماداعى مازمۇنعا ساي قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىرگى زامان تۇسىنا كوبىرەك نازار اۋداردىم، ويتكەنى، شىنجاڭداعى قازاق  ادەبيەتىنىڭ مازمۇنى ايقىندالىپ، ءبىرشاما ءپىسىپ-جەتىلگەن كەزى دە سول تۇس بولاتىن. اتاپ ايتقاندا، اسەت نايمانبايۇلى، كودەك مارالباي، جۇسىپبەكقوجا شايحيسلامۇلى، اقىت ءۇلىمجىۇلى، تاڭجارىق جولدىۇلى ت. ب. اقىندار وسى كەزەڭدەردە كوبىرەك ەڭبەكتەندى جانە ءداۋىردىڭ بەينەسىن سيپاتتايتىن بەلدى شىعارمالار دا وسى كەزدە تۋىلدى.

 – وسى جەردە تاعى ءبىر سۇراقتىڭ ۇشى قىلتيىپ تۇر. ءسىز وقۋدى جاقسى وقىپسىز، ءتىپتى عىلىمي ەڭبەك جازىپ اسپيرانت اتانىپسىز. وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن ءوزىڭىز وقىعان شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە قالىپ وقىتۋشى بولۋعا بولار ەدى عوي، نەگە شىنجاڭ وقۋ-اعارتۋ ينستيتۋتىنا ءبولىنىپ باردىڭىز؟

– جالپى، شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى بولسىن، شىنجاڭ وقۋ-اعارتۋ ينستيتۋتى بولسىن مەنىڭ كاسىپتىك دارەجەم ءۇشىن، ەڭبەكاقىم ءۇشىن مۇمكىندىگى بىردەي بولاتىن. ول كەزدە قازاقتان ءبىز سياقتى جوعارىلاپ وقىعاندار از بولعاندىقتان ءار جەردەن ماعان سۇرانىس تا  كوپ بولدى. سول وقىعان ۋنيۆەرسيتەتتە قالۋىما بولار ەدى، بىراق، مەن شىڭداڭ وقۋ-اعارتۋ ينستيتۋتىن تاڭدادىم. سەبەبەبى، مەنىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەگى جانە ءبىر ۇستازىم پروفەسسور اۋەلحان قاليۇلى سول كەزدە سول ينستيتۋتتىڭ پرورەكتورى (كەيىن رەكتورى بولدى) ەدى. نەگىزى مەن سول كىسىنىڭ ماڭىندا بولعىم كەلدى. عىلىمي جاقتان جانە دە ءجون سىلتەۋشىنىڭ كەرەك ەكەنى بەلگىلى، ەندى ءبىر جاعىنان، جاسىرارى جوق، ول كەزدە مەن وتباسىن قۇرىپ العان ەدىم، «ەت جاساعان جەردە كىسىڭ بولسىن» دەمەي مە؟ باسپانا ماسەلەسى دە كۇن تارتىبىمدە تۇردى.

– ءجون بولعان ەكەن. دەمەك ءسىز ءبىر جاعىنان وتباسى، باسپانا ماسەلەسىن شەشۋدىڭ وڭتايلى جاعىن الدىن الا ويلاستىرىپ بارعان بولدىڭىز عوي. جۇمىس سول ۇيرەنشىكتى ادەبيەت فاكۋلتەتىنەن باستالعان بولار. ءسىز قاي پاندەردەن ساباق بەردىڭىز؟

– وندايدا جاس مۇعالىمسىڭ دەپ باسىڭا ءبىراز نارسەنى ءۇيىپ تاستايتىنى بەلگىلى عوي？ ايتا كەتۋ كەرەك، ول كەزدە شىنجاڭ وقۋ-اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ جانىندا پەداگوگيكالىق شىنجاڭ راديو-تەلەۆيدەنيا ۋنيۆەرسيتەتى دە بار بولاتىن، وعان وسى ينستيتۋتتىڭ عانا مۇعالىمدەرى تارتىلاتىن. وسىلايشا، مۇعالىمدەردىڭ جەتىسپەۋى سەبەپتى، بىرنەشە پاندەردەن ساباق بەردىم: ينستيتۋتتىڭ تولىق كۋرستارىنا ءتىل عىلىمى، شەتەل ادەبيەتى پاندەرىنەن، پەداگوگيكالىق  راديو-تەلەۆيدەنيا ۋنيۆەريتەتىنە: جازۋشىلىق، قىتاي قازىرگى زامان ادەبيەتى، حح عاسىر الەم ادەبيەتى، ماركستىك  ادەبيەت-كوركەمونەر نازارياسى قاتارلى پاندەردەن ساباق بەردىم، ءارى سوڭعى ءۇش ساباقتىڭ وقۋلىعىن قۇراستىرىپ جازدىم. قىتاي قازىرگى زامان ادەبيەتىنەن شىنجاڭ راديوسىندا نەشە جىل لەكتسيا وقىدىم. بۇل بارىس 1997 جىلى ينستيتۋتتان تۇبەسەلى قول ۇزگەنگە دەيىن جالعاستى.

– دەمەك، قازاق تىلىندەگى اۋديتوريالارعا مۇعالىم مەن وقۋلىق جەتىسپەۋشىلىگى بولدى دەيسىز عوي. وزىڭىزبەن بىرگە قىزمەت جاساعان، قازاق ادەبيەتىنىڭ پۋشپاعىن بىرگە يلەسكەن، ارىپتەس بولعان مۇعالىمدەردى اتاپ كەتسەڭىز؟

– دۇرىس ايتاسىز، جاعداي سولاي بولىپ تۇردى، ءبىزدىڭ ينستيتۋت پەداگوگيكالىق، ارناۋلى مۇعالىم تاربيەلەيتىن وقۋ ورنى بولعاندىقتان، وندا شىنجاڭنىڭ جەر-جەرىنەن ەمتيحاننان ءوتىپ كەلگەن مۇعالىمدەردىڭ ءبىلىمىن تولىقتىرۋدى نەگىز ەتەتىن. اتاپ ايتقاندا، كۋرسانتتاردىڭ نەگىزى ورتا مەكتەپ، كوللەدج، ينستيتۋت مۇعالىمدەرى بولاتىن، ارينە، باسقا سالادان كەلگەن كۋرسانتتار دا جوق ەمەس ەدى. كەيدە، بەلگىلى باعدارلامالارعا ساي وقيتىنداردىڭ سانى ارتىپ كەتەتىن. مۇنداي جاعدايدا باسقا ۋنيۆەرسيتەت، ينستيتۋتتاردان دا مۇعالىمدەر ۇسىنىس ەتىلەتىن. فاكۋلتەتتىڭ دەكانى، ءتىپتى، كاسىبىنە سايكەس كەلسە رەكتورلاردىڭ ءوزى دە ساباق بەرەتىن. مەن ىستەگەن ادەبيەت فاكۋلتەتىنە ينستيتۋتتىڭ رەكتورى پروفەسسور اۋەلحان قاليۇلى، قازاق ءتىلىنىڭ مامانى ءبىلال قامزاۇلى، اقىن شامشابانۋ قامزاقىزى سياقتى ءتىس قاققان مۇعالىمدەر جانە سىنشى ارميابەك ساعىندىقۇلى، نۇرسالبەك ماران، بىرلىك ماۋكەن، ساعيدوللا، كۇلزيپا، ەركىن سياقتى ءوز كاسىبىنە شوگەل جاس مۇعالىمدەر دە ساباق بەردى.

– ول زاماندا قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ كەڭ قانات جايىپ، ۇلتتىق مۇعالىمدەردىڭ تاپشىلىعىن جويۋدىڭ سالتانات قۇرعان كەزى ەدى عوي. كەيىن شىنجاڭدا قوس ءتىلدى وقۋ-اعارتۋ جولعا قويىلىپ، ونىڭ سوڭى ارالاس مەكتەپكە اينالىپ، ۇلتتىق وقۋشىلار ءجاي جۇمىسكەرگە اينالىپ قالعانىن ەستىدىك. سوعان قاراعاندا ءسىز قازاقستانعا قونىس اۋدارىپ كەتكەننەن كەيىن، ءوزىڭىز قىزمەت جاساعان ينستيتۋتتاعى قازاق ءتىلى كۋرسسى ەندىگى جابىلىپ تا قالعان بولار. ءسىز قالاي ويلايسىز؟

– نەگىزىنەن، شىنجاڭداعى ۇلتتىق وقۋ-اعارتۋدىڭ، ادەبيەت-كوركەمونەردىڭ كۇش الا دامىعان كەزى وتكەن عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنىڭ باسىنان 90-شى جىلدارىنىڭ اقىرىنا دەيىنگى كەزدەر دەسەك بولار. وسى مەزگىلدە ۇلتتىق مەكتەپتەرگە جاقسى كوڭىل بولىنگەن، ءوزىڭىز ايتقانداي، بارلىق پالە قوس ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ اشىلۋىنان باستالدى. مەن كوشىپ كەلگەننەن كەيىن دە بىرنەشە رەت قىتايعا بارعانىم بار، سول كەزدە ۇرىمجىدەگى جالعىز قازاق ورتا مەكتەبىن دە قىتايلارمەن ارالاس ورتا مەكتەپكە اينالدىرعانىن ەستىگەم، باستاۋىش مەكتەپتەر تىپتەن الدىمەن قولعا الىندى. كەيىن ەمىس-ەمىس حاباردان، مەن ىستەگەن ينستيتۋتتى شىنجاڭ پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىمەن بىرىكتىرىپ جىبەرگەنىن، شىنجاڭ ونەركاسىپ ينستيتۋتىن شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنە قوسىپ جىبەرگەنىن ءبىلدىم. بۇلاي بولعاندا مەن ىستەگەن ينستيتۋتىندا قازاق ءتىلدى كۋرستار جابىلعان بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى، ءتىل قىتايشا بولعان سوڭ، قازاق مۇعالىمدەرىنىڭ قاجەتى قالمايدى عوي.

– بۇل شىنجاڭداعى قازاق پەن ۇيعىردىڭ اۆتونوميالى قۇقىعىن مويىنداماۋمەن قاتار، قاساقانا باسقا ۇلتتى كەمسىتۋ سانالماي ما؟

– بۇل ويلاندىراتىن سۇراق. قىتايدا ۇيعىر، قازاقتان سىرت باسقا اۆتونوميا قۇقىعى بار ۇلتتاردىڭ كورىنىستە قۇقىعى بار سياقتى كورىنگەنىمەن، ءىس جۇزىندە، باسقارۋى قىتاي ۇلتىنىڭ قولىندا، بۇنى بارلىعى بىلەدى. دۇنيەجۇزىندەگى «دەموكراتيا، كىسىلىك قۇقىق، ۇلتتاردىڭ تەڭدىگى» دەيتىن ۇراندار اۋىز جاپپاي ايتىلسا دا، بىراق مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىنا كەلگەندە بۇل ۇراندار جەمە-جەمگە كەلگەندە ناقتى ىسكە اسپاي قالادى. دۇنيەجۇزىندە شىنجاڭ، تيبەت سياقتى اۆتونوميالار قىتايدىڭ تەرريتورياسى ەكەنى نەگىزىنەن مويىندالىپ قويعان. ەندەشە، قىتاي ءبىر پۇشپاعىن كەسىپ الىپ تاستاۋدى مۇلدە قالامايدى، جەر سول اۆتونوميالى ۇلتتاردىڭ جەرى ەكەنىن ىشتەي مويىنداعانىڭ وزىندە.

جاقىندا قاراقالپاقستاننىڭ جاعدايىن كوردىك، ءسىز ويلاپ كورىڭىزشى، تۇركيا مەن يراق كۇرتتەرگە جەر ءبولىپ بەردى مە؟ بارلىعىنا اقىل ايتاتىن امەريكانىڭ ءوزى كىسىلىك قۇقىق قاعيداسى بويىنشا، شتاتتاردىڭ بىرەرىنىڭ دەربەستىگىن قالامايدى عوي.

سوندىقتان، قىتايدىڭ از ساندى ۇلتتاردى باسىپ ۇستاۋى ءوز ەلىنىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن جاسالىپ جاتقان شارا، ءوزى ءۇشىن وتە دۇرىس ەسەپتەلەدى. قىتاي وسى ءبىر تۇيىنشەكتى شەشۋ ءۇشىن بىرتىندەپ از ۇلتتاردى جويىپ جىبەرۋگە، قىتاي ۇلتىنا اسسيميلياتسيالاپ كەتۋگە تىرىسادى. بۇل تاجىريبە كەڭەس وداعى كەزىندە قازاقستاننان دا بايقالدى ەمەس پە؟

مەن ارينە، بەيۋاز حالىقتى جانشىگان قىتايدىڭ ارەكەتىن جاقتاپ وتىرعام جوق، بىراق، دۇنيەجۇزى قىتايعا ونىڭ دۇرىس ەمەس، مۇنىڭ دۇرىس ەمەس دەپ اۋىزدا ايتقانىمەن ەكونوميكالىق مۇددەسى ءۇشىن ىشتەي قولدايدى، كەيبىرى، كۇندەردىڭ بىرىندە وسىنداي جاعدايدىڭ وزىندە دە قايتالانىپ قالۋىنان قورقادى. ويتكەنى، مەملەكەتىنىڭ تۇتاستىعى ولارعا دا ماڭىزدى. قىسقاسى، دۇنيەدۇزىندە وسىنداي ءبىر الىمجەتتىلىك ءالى جالعاسىپ كەلەدى.

 – ءسىز 1997 جىلى قاراشادا قازاقستانعا قونىس اۋداردىم دەدىڭىز. سول كەزدە قىتايداعى قىزمەتىڭىزدەن ءبىرجولاتا قول ءۇزىپ كەتتىڭىز بە، الدە بايلانىسىڭىز بار ما؟ ايتايىن دەگەنىم، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق كومەك الىپ تۇراسىز با؟

– مەن نەگىزى 1995 جىلى ەلگە كەلىپ بولعام، بىراق، بالا-شاعانىڭ قۇجاتتارى بىتكەنشە جۇمىس ورنىمنان قول ۇزبەي بارىپ تۇردىم. سول 1997 جىلى تۇبەسەلى قول ءۇزدىم. ءسىز مەڭزەگەندەي قىتاي جاقتا ەشقانداي دا الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق بايلانىسىم جوق، تىكە تۋىستارىم دا نەگىزىنەن قازاقستاندا.

 – قىتايدان كەلگەن اعايىنداردىڭ اراسىندا زەينەتكە شىعىپ كەلگەندەر بار عوي، ءسىز دە سولار سەكىلدى زەينەتاقى الىپ جۇرگەن بولار دەپ ويلاعانمىن. حوش دەلىك، ەلگە ورالعاننان كەيىن ءوز ماماندىعىڭىز بويىنشا ءبىر جوعارى وقۋ ورنىندا قىزمەت ىستەدىڭىز بە، الدە بازار جاعالاپ كەتتىڭىز بە؟

– ءبىز كەلە سالىسىمىزبەن جاتاقحانالاردا تۇردىق، كەيدە ءۇي جالدادىق. مەن شىنى كەرەك، جوعارى وقۋ ورىندارىندا ىستەۋدى سۇرانبادىم. ول كەزدە مەنىڭ الدىمدا ەكى نىسانا تۇردى: ءبىرى، تەزىرەك قامدانىپ باسپانالى بولۋ، ەندى ءبىرى، قىتايدا قالعان تۋىس-تۋعانداردى ەلگە كوشىرىپ الۋ. شىندىعى كەرەك، سول مەزگىلدەگى وقۋ ورىندارىنىڭ ەڭبەك اقىسى تومەن بولاتىن، ول ارقىلى ءۇيدىڭ ماسەلەسىن شەشۋ مۇمكىن بولمايتىن. سونىمەن بازار جاعالاۋىمىزعا تۋرا كەلدى، ءبىر مەن ەمەس، قىتايدان كەرەمەت جۇمىستارىن تاستاپ كوشىپ كەلگەن كوپتەگەن زيالىلار دا  بازارعا كىرىپ كەتتى. وسىلايشا، جەرگىلىكتى حالىقپەن بىرگە تالاي قيىندىقتاردى وتكەردىك.

 – ارينە، باسپانانىڭ بولعانى دۇرىس. ءسىز قر ۇكىمەتى كوشى-قون كوميتەتىنىڭ (ول كەزدە وسىلاي اتالۋشى ەدى عوي) شەتەلدەن كوشىپ كەلگەن قانداستارعا بەرەتىن كۆوتاسىنان يگىلىكتەنە المادىڭىز با؟

– جوق، العاشىندا نەمەسە 1997-1999 جىلدار ارالىعىندا الماتى وبلىستىق كوشى-قون دەپارتامەنتىنە ءۇي كەزەگىنە تىركەلگەن بولاتىنمىن، ودان ناتيجە شىقپادى. سەبەبى، ول كەزدە ءار ەلدەن كەلگەن قانداستار ورتاق ءۇي كەزەگىندە بولعاندىقتان، قالاعا جاقىن تالعار اۋدانىندا كەزەك وتە كۇردەلى بولدى. ەلدە قيىندىقتىڭ سەبەبى شىعار، ىشكى كوشى-قون قاتتى بولاتىن. بۇگىنگىدەي ەلەكتروندى زامان ەمەس، باسقا وبلىستاردا ءۇي العاندارى دا ولەرمەندەنە قايتا تىركەۋگە وتىرا بەردى. ءوزىڭىز بىلەسىز، اراسىندا جىلپوستار دا، «جول جۇرگەندەر» دە ءبىردى بىرگە سوعىپ الدىمەن ۇيگە قول جەتكىزدى. اقىرىندا، ازاماتتىق الىپ الىپسىڭدار «ورالمان» ەمەسسىڭدەر دەگەن سىلتاۋ تابىلدى. قويشى ايتەۋ، «بەرمەستىڭ اسى پىسپەستىڭ» كەرى بولدى، سونىمەن مەن دە جالىقتىم. قىسقاسى، ۇكىمەت تاراپىنان ءبىر تيىن دا كومەك الماعان ەكەم، ءوز كۇشىممەن  اۋىلدان جەر ساتىپ الىپ ءۇي سالدىم. جاسىرارى جوق، بالا-شاعانى اسىراۋ ءۇشىن جۇمىس تالعاماي، بەتىمە قاراعان جۇمىستىڭ ءبارىن ىستەپ كوردىم. ايتپاقشى، پاندەميا كەزىندە ۇكىمەتتىڭ 42500 تەڭگە كومەك بەرگەنى بار.

– ورالماندارعا بەرىلگەن ءۇيى مەن كۆوتاسى سىزگە بۇيىرماعان ەكەن. بۇل جانىنان ءسىز ەكەۋىمىز ۇقساس ەكەنبىز. ول كەزدە قىزىلقۇلاق دەلدالداردىڭ بازارى ءجۇرىپ تۇردى. ولارسىز كۆوتا الۋ دەگەن مۇمكىن ەمەس-تۇعىن. دەمەك، ۇكىمەتتىڭ ورالماندارعا بەرەتىن كومەگىنەن قاعىلعان ەكەنسىز. ءوز ماماندىعىز بويىنشا جۇمىس تا جاساي الماپسىز، قالاي كۇن كوردىڭىزدەر؟

– راسىندا ول كەز دەلدالداردىڭ زامانى بولدى، دەلدالدار ارقىلى ۇيگە قول جەتكىزۋگە دە بولار ەدى، بىراق، ۇياتىم جىبەرمەدى، زاڭسىزدىققا بارا بەرمەيتىن ادەتىم بار ەدى. ەندى ءبىرى، ۇكىمەتكە دە سەندىك قوي، كەزەگىمىز كەلگەندە ءۇي بەرەتىن شىعار دەپ. اقىرىندا تاپقان-تايانعانىمىزعا ۋچاسكەلىك جەر ساتىپ الىپ ءۇي سالۋىمىزعا تۋرا كەلدى. ال، تىرشىلىگىمىز ءار الۋان بولدى: العاشىندا عالىمدار مەن زيالىلاردىڭ شىڭدالۋ ورتالىعى «باراحولكا» جاعالاپ ساۋدا جاساعان بولدىق، ناتيجە بولماعان سوڭ، ازداپ مال ۇستاپ تا كوردىك. ەگىن ەگىپ ديحان دا بولدىق، باسقالارعا جالدانىپ قۇرىلىسقا دا ىستەدىك، اسحانا اشىپ باقىرشى دا بولدىق – نە سۇرايسىز، ءبارىن ىستەدىك. ايتپاقشى، كوك كىرپىش وندىرەتىن تسەح تا قۇرعان جەرىم بار، بىراق، جۇمىسشى شاق كەلمەيتىن اۋىر جۇمىس ەدى، اقىرى ونى دا قويدىم. قازىرگى نەگىزگى كاسىبىمىز اسحانا، ۇساق-تۇيەك ساۋدا عانا بولىپ قالدى.

 – قازىرگى تىلمەن ايتساق، ءسىز ادەبيەت تانۋشى عالىمسىز. ءبىر جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىندە مۇعالىم بولىپ قىزمەت جاساۋعا دا بولار ەدى عوي. ءسىز بەن ءبىزدىڭ كەلگەن كەزىمىزدە عالىمداردىڭ كوبى قىتايدىڭ الا سومكەسىن كوتەرىپ بازار جاعالاپ كەتكەنىن بىلەمىز. سول سەبەپتەن دە ءسىز الدە كاسىپكەر بولۋدى قالادىڭىز با؟

– بۇعان ايتار سەبەپتەر وتە كوپ دەسەك تە بولادى. سىزگە اۋىل ءۇيدىڭ اڭگىمەسى سياقتى ايتايىن: مەن ءوز ماماندىعىمدى جاقسى كورەتىن ەدىم، كاسىپكەر بولۋ ويىمدا دا جوق ەدى. ءبىز كەلگەن كەزدە قازاقستان 70 جىل كەڭەستىڭ شەكپەنىن كيىپ، ماسكەۋدىڭ ەمەۋرىنىندە بولعان قازاقستان ەدى عوي. 70 جىل تەك ماسكەۋدىڭ (ورىستىڭ) ايتقانىن ورىنداپ، ءبىر مەتر اتتاپ الىسقا بارا الماي كەلگەن قازاعىمىز، جاراتۋشى بيلىكتى ءوز قولىنا ۇستاتا سالعاندا وتاعاسىسى ءولىپ ابىر-سابىر كۇيگە تۇسكەن وتباسىنداي ەكەن. وبالى قانەكي، سول كەزدەگى قازاقستان بيلىگىنىڭ ماقساتى جامان ەمەس ەدى، بىراق، كوپ نارسەدەن قاتەلىكتەر كەتىرىپ الدى. شەتتەن كەلگەن زيالىلار مەن عالىمداردى بىلاي قويعاندا، قازاقستانداعى مىقتى عالىمدار مەن  مامانداردىڭ ءوزىن ەسكەرۋسىز قالدىردى. مەن ويلايمىن، ءبىرى، بۇعان مەملەكەتتە قارجىنىڭ جوقتىعى سەبەپ بولعان شىعار دەپ. ويتكەنى، سول كەزدە مەملەكەت زەينەتكەرلەردىڭ وزىنە دە قارىزدار بولاتىن، قارجى بولماعان سوڭ عىلىم سالاسىنا قاراۋعا مۇمكىندىك بولمادى، ءتىپتى، قازاقستان عىلىم اكادەمياسى دا مەملەكەت قاراۋىنان ءتۇسىپ قالدى. ەندى ءبىرى، مەملەكەتتە جاپپاي ادىلەتسىز جەكەشەلەندىرۋ ءجۇرىلىپ جاتتى دا شەندىلەر مەن ولاردىڭ تۋىس-تۋعاندارى عىلىم جۇمىس ىستەپ تۇرعان نىساندارعا دەيىن ءبولىسىپ الىپ، عالىم پاپكاسىن كوتەرىپ دالادا قالدى.

ال ءبىزدىڭ الدىمىزدا جاڭاعىداي ورالماندارعا ءبولىنىپ تۇرعان كۆوتانىڭ ءوزى سان ساققا جۇگىرىپ تۇرعاندا، باسپاناعا قول جەتكىزۋ دەيتىن نىسانا عانا قالماي ما؟ ەندەشە، عىلىم قۋىپ، ازداعان ەڭبەك اقىمەن باسپانا ماسەلەسىن شەشىپ الۋ مۇمكىن بولمادى. سونىمەن، قاتە بولسا دا، ۋاقىتتىق بيزنەسپەن اينالىسۋعا تۋرا كەلدى، اقىرى، جىعىلىپ-تۇرىپ ءجۇرىپ تۇبەسەلى ءوز ماماندىعىمىزدان ايرىلىپ قالدىق. دەگەنمەن، مەنەن كەتكەن قاتەلىك شىعار، كەي جىگىتتەردىڭ تاباندى تۇردە «عىلىم وردالارىندا» جۇمىس ىستەپ ءوز ماماندىعىندا قالىپ قالعاندارى دا بار.

– بۇل شەتەلدەن كەلگەن اعايىنداردىڭ ورتاعا ءسىڭىسىپ كەتۋىنە قاساقانا جاسالعان جاعداي سەكىلدى. كوبى كاسىپكەر بولىپ شىقتى. ويتكەنى ءومىر ءسۇرۋ كەرەك، وتباسىن اسىراۋ كەرەك دەگەن سەكىلدى. سولاردىڭ قاتارىندا ءسىز دە بار ەكەنسىز.

– الەكە، مىنا ءبىر نارسەنى دە ويلاعان ءجون. قانداستاردىڭ اتامەكەنگە ورالۋىنا بيلىكتەگىلەردىڭ دە، تۇرعىلىقتى ەلدىڭ دە كوزقاراستارى ءار ءتۇرلى بولدى. قازاقستاننىڭ جەرى كەڭ، حالقى از بولعاندىقتان مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىنان قانداستاردىڭ قازاقستانعا كوپتەپ ورالعانى قاجەت تە ەدى. مۇنى باستابىندا مەملەكەت باسشىلارى دا، مەملەكەتتىڭ بولاشاعىن بولجاۋشىلار دا جاقسى ءتۇسىندى، سونىمەن، قانداستاردىڭ اتامەكەنگە ورالۋى مەملەكەتتىك ساياساتقا اينالدى، كۆوتالار ءبولىندى، جەرگىلىكتى ورىندارعا مىندەتتەلدى دە. راسىندا كوشتىڭ الاشقى ناۋقانى جاقسى ءجۇرىلدى. موڭعوليا ەلىنەن ەڭبەك شارتىمەن كەلگەن قانداستاردى مەملەكەت ۇيمەن، جۇمىسپەن قامتۋعا دا كۇش سالدى. باتىس ەلدەرىنەن كەلگەندەردى ۇشاقتان قارسى الدى، مۇنداي جىلى لەبىزدەردى جوققا شىعارۋعا دا بولمايدى. تۇرعىلىقتى جۇرتتىڭ قانداستارمەن ىشتەسىپ كەتكەندەرى قانشا ما؟ بيلىكتە دە، حالىق اراسىندا دا  قانداستاردىڭ كوپتەپ كەلۋىن قالاعانداردىڭ كوپ بولعانى راس، دەسە دە، قالامايتىندار دا بولعانى جاسىرىن ەمەس. ءىستىڭ كۇردەلىسى قازاقستاننىڭ كەيىنگى مەزگىلدەردە قيىندىقتارعا كەز بولعانىندا بولدى. كەيبىر باسپاناسى، جۇمىسى جوق، الەمەتتىك كومەككە مۇقتاج تۇرعىلىقتى جۇرت ۇكىمەتكە نارازىلىق ءبىلدىردى، ءبىز ءوزىمىز جارىماي وتىرعاندا، قانداستارعا جاردەم اقى تولەيدى، ءۇي بەرەدى، ولار بىزگە نە ىستەپ بەرىپتى دەگەندەي. ءتىپتى، تاريحي جاعدايدى تۇسىنبەيتىن، ورىستىڭ يدەولوگياسىن شىن سەزىنەتىن كەيبىرەۋلەردىڭ، «سەندەر كەزىندە قاشىپ كەتكەنسىڭدەر، ءبىزدىڭ باسىمىزعا كۇن تۋسا تاعى قاشىپ كەتەسىڭدەر، ساتقىنسىڭدار» دەگەنگە دەيىن بارعاندارى بولدى. ءبىر جاعىنان ولاردى دا تۇسىنۋگە بولاتىن شىعار، ويتكەنى، سول قاراپايىم حالىق تولىسىپ وتىرسا، بۇنداي سوزدەر اۋزىنان شىقپاس تا ەدى عوي؟ كەيبىر مەكەمەلەرگە قۇجات تۋرالاي ءجۇرىپ، قۇجات ءجۇرىسىنىڭ ماندىماعانىن ايتقاندا، كەي ۇكىمەت قىزىمەتكەرلەرىنىڭ «سەنى مەن شاقىردىم با» دەگەن زەكۋىنە دە كەزىككەنبىز. ارينە، مۇنداي كەرەعار يدەاداعى ادامنىڭ بىرەۋى بيلىك باسىندا وتىرسا دا جەتكىلىكتى عوي؟ كەدەرگى جاساعاندار دا تابىلدى.

مەن بۇنداي كەرەعارلىقتىڭ سەبەبىن مىنا جاقتاردا دەپ ويلايمىن: 1. شەتتەگى قازاقتاردىڭ اتامەكەنگە شوعىرلانۋىن باتىستاعى ورىس تا، شىعىستاعى قىتاي دا قالامادى، قازاقستاننىڭ كۇشەيۋى ولارعا ءتيىمسىز ەدى. ويتكەنى، بىرەر تۇركى مەملەكەتى كۇش السا، ەكى دەرجاۆاداعى ءبىراز ماسەلەلەردىڭ باسىن اشىپ كەتەدى عوي؟ ناقتىلاپ ايتقاندا، ولاردىڭ قۇرامىندا تاۋەلسىزدىككە تالپىنىپ وتىرعان تۇركى تەكتى ۇلتتار بار دەگەندەي. سونىمەن، قىتاي جاعى دا قازاقتىڭ كوشۋ ماسەلەسىنە تىم جەلپىنە قويمادى، رەسەي ارانداتۋىن جالعاستىردى. 2. قازاق جاڭا عانا تاۋەلسىز ەل بولىپ جاتقاندىقتان، كوپ نارسەلەردەن تاجىريبەسى بولمادى، قانداستار تۋرالى دۇرىس زاڭ، تۇراقتى ساياسات جاساي المادى. قالاي كوشىرىپ الۋ، قالاي ورنالاستىرۋ، شاقىرتۋ، ازاماتتىق الۋ ماسەلەلەرى جۇيەلەنبەدى. 3. ەكونوميكالىق جاعدايى دا تىم شىركىناي بولمادى. دايىندىق تىم مىقتى ەمەس ەدى. اسىعىستىقپەن كوشتى باستاپ جىبەرگەنىمەن، ەكونوميكالىق جۇيەسى تولىق قالىپتاسا قويماعان ەل ءۇشىن وتە اۋىر بولدى. كوشىپ كەلگەن قانداستاردىڭ باسپانا ماسەلەسى، جۇمىسپەن قامتۋ، جاردەماقى دەگەن سياقتىلاردىڭ بارلىعى مەملەكەتكە سالماق ءتۇسىردى. 4. جەمقورلىق. مەملەكەتتىڭ قولىنىڭ اراسىنان سىعىپ قانداستارعا بولگەن قارجىسىن دىتتەگەن جەرىنە بارعىزباي مىستى قۇرتقان جەمقورلار مەن دەلدالدار دا قاپتاپ كەتتى. قانداستارعا كومەك اتى بار دا، زاتى جوق جاعدايلارعا جەتتى. 5. ورىس تىلىنە لاپپايشىلىق، قانداستاردىڭ مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە، ودان قالسا، ورگاندار دا جۇمىسقا ورنالاسۋىنا كەدەرگى بولدى. 6. كەرەناۋلىق، بيۋروكراتتىق، ت.ت-لار، جالعاسىپ كەتە بارادى.  مىنە وسىلاردىڭ بارلىعى دا قانداستاردىڭ ورتاعا تەزىرەك ۇيلەسىپ كەتۋىنە كەرى اسەرىن تيگىزدى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان، كەي زيالىلاردىڭ ءوزى دە، ەڭ وڭاي جول كاسىپكەرلىكتى تاڭداپ كەتتى.

– الەۋمەتتىك جەلىلەردەن ءسىزدىڭ بىرقانشا ولەڭىڭىزدى وقىپ قالدىم. ولەڭدەرىڭىزدە استار بار، وي بار، مۇڭ بار. ءستيلىڭىز كلاسسيك اقىن ومارعازى ايتانۇلىنا كەلىڭكىرەيتىن سەكىلدى. ءسىز بۇرىننان ولەڭ جازۋشى ما ەدىڭىز؟ الدە مىنا قوعامدىق، الەۋمەتتىك ورتا ءسىزدى اقىن جاسادى ما؟

– مەن ولەڭدى ورتا مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە-اق جازا باستاعام، وعان سەبەپ: ءوزىڭىز دە بىلەسىز، 1981 جىلدان باستاپ قىتايدا رەفورمانىڭ ىقپالىمەن كونە، ساياسيلانعان وقۋلىقتار جويىلىپ، ورتا-باستاۋىشتارعا  جاڭا وقۋلىقتار ەنگىزىلدى، اسىرەسە، ادەبيەت ساباعىنا قىتايداعى جانە قازاقستانداعى اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى كىرىپ، تىنىستى ءبىر كەڭەيتىپ تاستادى. ودان سىرت، جىلىمىق باستالعاندىقتان، شىنجاڭدا اقىن-جازشىلاردىڭ الماناقتارى، جەكە جيناقتارى شىعا باستادى. ادەبي جۋرنالداردا دا كوركەم شىعارمالار بوي كورسەتتى. مىنە وسىلاردىڭ ىقپالى ما ەكەن، ولەڭ جازۋعا دەن قوياتىن بولدىم، گازەت-جۋرنالداردا جاريالانباسا دا مەكتەپ تاقتالارىندا كادىمگىدەي اقىن اتىم شىعىپ، مارسيىپ ءجۇردىم.

تۇڭعىش رەت «پاراۆوزدا» دەگەن ولەڭىم 1984 جىلدىڭ كوكتەمىندە، ستۋدەنت كەزىمدە «شۇعىلا» جۋرنالىندا جاريالاندى. سودان تارتىپ ولەڭدەرىم  اۆتونوم رايوندىق، ايماقتىق گازەت-جۋرنالداردا ۇزدىكسىز بولماسا دا، ەپتەپ جاريالانىپ تۇردى، ءبىراز ولەڭدەرىم سول تۇستاعى جاس اقىندارعا ارنالعان «سۇيرىكتەر» دەگەن الماناققا دا كىردى. امال قانشا، ارەدىكتە جازىلعان ولەڭدەرىم ءبىر جيناقتىڭ باسىن قۇراپ، اتامەكەندە شىعارسام با دەپ ويلاعان ەدىم، كوشىپ-قونىپ جۇرگەندە نەشە مىڭ كىتاپتارىممەن، تاعى باسقا جازعان-سىزعاندارىممەن قوسا جوعالتىپ الدىم. قازاقستانعا ازداپ كەلگەن كىتاپتار مەن قۇجات سومكالارىمدا شاشىلىپ جۇرگەن ولەڭدەرىم بولماسا، قالعانى ەسىمدە دە قالماپتى. سول كۇيىكتەن 20 جىلداي قولىما قالام دا الماي كەتكەم. جاقىنعى 7-8 جىلدان بەرى قاراي بويىمدى جيناپ، ولەڭگە قايتا بوي ۇيرەتىپ ءجۇرمىن.

«ءستيلىڭىز كلاسسيك اقىن ومارعازى ايتانۇلىنا كەلىڭكىرەيتىن سەكىلدى» دەگەنگە كەلسەك: ارينە، مەنى حالىقتىق ادەبيەتتەن، ەلىمىزدىڭ ءىشى-سىرتىنداعى ءمۇيىزى قاراعايداي قازاق اقىنداردان سۋسىندامادى دەپ ويلاماڭىز. ءالى دە، قانداي اقىن بولسا دا كەرەمەت ولەڭدەرى كەزىگىپ قالسا، ءوزىمدى تاربيەلەپ وتىرام. دەسە دە، مەن ولەڭ جونىندە كوبىرەك ۇستاز تۇتقانىم اباي مەن ومارعازى بولدى. ويتەتىنى، ءداستۇرلى قازاقتىڭ قارا ولەڭىنە قوسىمشا تۇرلەر  ەنگىزگەن ەڭ الدىمەن اباي بولسا، قازاق ولەڭىنە حح عاسىردىڭ 50-ءشى جىلدارىنىڭ وزىندە  تاعى ءبىر ەركىن ءتۇر اكەلگەندەردىڭ ءبىرى ومارعازى ايتانۇلى بولدى. مۇمكىن، ولەڭدەرىمنىڭ قۇرىلىسىن رەفورمالاۋدى ويعا الۋ، وسى ەكى اقىننىڭ ولەڭدەرىنە قاتتى دەن قويعاندىقتان بولار.

ءوزىمدى ومىكەڭە سالعاستىرا ايتۋ ۇيات تا شىعار، بىراق، بولماساڭ دا ۇقساپ باق دەمەي مە؟ ازداپ ايتا كەتەيىن، مەنىڭ جازىپ جۇرگەن ولەڭدەرىمدە ومىكەڭنىڭ ءستيلى جوق دەپ ويلايمىن، ويتكەنى، ومىكەڭنىڭ ولەڭدەرىندەگى ەركىندىك مۇلدە باسقاشا، ول كىسى ولەڭدەگى بۋناقتاردى ءوزىنىڭ بەينەلەيتىن ويىن قاندىرعانشا سوزا تۇسەدى ءارى بۋناقتارى ءار ءتۇرلى بۋىندارمەن قامداپ  وتىرادى. ۇيقاس نەگىزىنەن ەكى-اق تارماقتان كەزىگەدى، ولەڭدەرىنىڭ ىرعاعى- كوبىندە تارماقتاردا كۇشەيتپەلى باستالىپ بارىپ جايمالانادى. ال، مەن تارماقتاردى ەركىن ۇستاعانىممەن، كوپ تارماقتاردى ۇيقاسقا ۇيىستىرۋعا تىرىسىپ ءجۇرمىن. دەگەنمەن، كوپ ادامدار ەركىن ولەڭدەرگە بوي ۇيرەتە الماي كەلە جاتقاندىقتان، ولەڭنىڭ بولمىسى ءسال بۇزىلسا بولدى، ومارعازىشا جازىپتى دەپ قارايدى.

ومارعازى ولەڭدەرى تۋرالى زەرتتەۋشىلەر كوپ، كىتاپ جازعاندار دا بار، بىراق، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ول كىسىنىڭ ولەڭدەرىنىڭ ءدال ۇستىنەن ءتۇسىپ ەشكىم بىردەڭە ايتا العان جوق دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، ومىكەڭنىڭ ولەڭدەرى وڭايلىقپەن ءىشىن بەرە قوياتىن ولەڭدەردەن ەمەس، ءجاي زەرتتەۋشىلەردىڭ قۇشاعىنا سيمايدى. مەن وزىمشە تالپىنىپ ومىكەڭنىڭ ولەڭدەرى تۋرالى ءبىر زەرتتەۋ ماقالاسىن جازعان ەدىم، الايدا، كوڭىلىمە تولمايتىن، تولىقتايتىن ءالى دە كوپ جەرلەرى بار سياقتى سەزىلىپ، قازىرشە جارىققا شىعارمادىم.

 – نارىقتىق ەكونوميكانىڭ زامانىندا اقىن نەمەسە جازۋشى بولىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ قيىن ەكەنىن كورىپ، ءبىلىپ ءجۇرمىز. بىرىنشىدەن ءبىزدىڭ ەلدە مەملەكەت ەسەبىنەن كىتاپ شىعارۋ قيىن. جازعان شىعارماعا، شىعارعان كىتاپقا قالاماقى بەرىلمەيدى. ەكىنشىدەن، باسىلىپ شىققان كىتاپتى كىتاپ دۇكەندەرگە سالىپ ساتۋدىڭ ءوزى قيىن، وقىرمان ازايعان. سول سەبەپتەن ءسىزدىڭ كاسىپكەرلىكپەن اينالىسا ءجۇرىپ، ارا-تۇرا شابىت كەلگەندە ولەڭ جازىپ جۇرگەنىڭىز تابىلعان اقىل دەپ ويلايمىن. كۇندەردىڭ بىرىندە ەڭبەگىڭىزدى كىتاپ قىپ شىعارۋعا مۇمكىندىگىڭىز بار دەگەن ءسوز. قازىرگى ادامداردىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارعا دەگەن ىنتاسى، ونى باعالاۋى ازايىپ كەتكەن سەكىلدى. ءسىز قالاي ويلايسىز؟

– مەن ءبىر نارسەگە سەنەم، ول كۇندەردىڭ كۇنىندە كىتاپقا قايتادان اينالىپ باراتىنىمىز شىندىق. كىتاپ ءبارى ءبىر قۇنىن جويمايدى. بىراق، ماسەلە بولاشاقتاعى كىتاپتاردىڭ قانداي تۇردە بولاتىندىعىندا. قازىر دە ونىڭ نەشە ءتۇرى پايدا بولدى، ءداستۇرلى ءوزىمىز بىلەتىن كىتاپ، ينتەرنەت ارقىلى كورەتىن كىتاپ، اۋديو كىتاپ دەگەندەي. ءدال قازىرگى  كەزدە، كىتاپتىڭ ورىنىن الەۋمەتتىك جەلى باسىپ تۇر. قىسقاسى، ۋاقىت المايتىن، كورە سالاتىن، ەستي سالاتىن قولايلىلىق ۇتىپ تۇر دەسەك تە بولادى، ادامدار باسقالاردىڭ دايىن اسىنا ۇيرەنىپ العان جالقاۋلارعا اينالىپ بارا ما دەيسىڭ كەيدە. عىلىمنىڭ دامۋى ءبىزدى ءالى دە تالاي جاڭالىقتىرعا جولىقتىرار. دەسە دە، جۇيەلى، ساقتاۋعا قولايلى، قاۋىپسىزدىگى كۇشتى دۇنيە جانە دە سول كىتاپ دەپ ويلايمىن.

ءسىزدىڭ ۇكىمەت تاراپىنان كىتاپ شىعارۋ تۋرالى ويىڭىزعا كەلسەك، بۇندا شيكىلىكتەر كوپ سياقتى. ۇكىمەت قارجى بولمەيدى ەمەس، بىراق، ءىس قارجىنىڭ نىساناعا تيمەي ۇپتەلىپ كەتۋىندە تۇر. ءبىر مىسال ايتايىن: بۇرىن عاسىرلار بويى ارەڭ ءبىر قاتتالاتىن عىلىم، قازىر نەشە جىل سايىن ءبىر قاتتالاتىن دارەجەگە جەتتى. ادامزات ۋاقىتتىڭ تاپشىلىعىن كورىپ جاتىر، حابار-وشارعا كومىلىپ قالدى، وسىلايشا ءار نارسەنىڭ قولايلىلىق تالابى ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى. كەزىندە ادامدار قارسى جاعىنان حابار الۋ ءۇشىن ايلاپ كۇتۋگە توزەتىن، قازىر قارسى جاعىنان حابار الۋ ءۇشىن مينۋت كۇتۋگە توزبەيتىن بولدى، سەبەبى، ۋاقىت جەتىسپەيدى. سوندىقتان، جازىلعان كىتاپتار دا زاماننىڭ تالابىنا ساي بولۋى كەرەك. قازاننىڭ باسىندا جۇرگەندەر ۇكىمەت قاراجاتىنا قالاماقى ءۇشىن، جاقىندارىنىڭ كىتاپتارىن شىعارۋعا، كلاسسيكپىز دەيتىندەر نەمەسە ولاردىڭ تۋىس-تۋعاندارى توم-توم كىتاپتارىن تولىقتىرىپ  قايتالاي شىعارۋعا تىرىسادى ەكەن. قازىرگى ادامدار بىرەۋدىڭ ءومىر بويى جازعان «ماڭداي تەرىن» وقىپ وتىرۋعا ۋاقىت شىعارا الا ما؟ ەندى ءبىرى، قانشالىق ۇكىمەت قاراجاتىنا شىعارسا دا، بەلگىسىز بىرەۋدىڭ ونان-بۇنان  قۇراستىرعان ءومىر تاريحى كىمگە كەرەك؟ سوندىقتان جازىلعان كىتاپتار دا زاماننىڭ تالابىنا ساي بولۋى كەرەك، ۇكىمەت قاراجاتىنا شىعاتىن كىتاپتار مەيلى الدىڭعى بۋىنداردىكى بولسىن، مەيلى جاستاردىكى بولسىن ساراپتامادان جاقسى وتكەنى، قوقىر-سوقىردىڭ ءبارى تىقپالانعان توم-توم بولماۋى، وقىرماندارعا ىڭعايلى ىقشام بولعانى دۇرىس دەپ تۇيەمىن.

ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعان كىتاپتاردا وقىرمان جوق دەيتىن ءسوزىڭىزدىڭ ءبىر ۇشى وسىندا، ەندى ءبىر ۇشى جۇرت ايتىپ جۇرەتىن جاقسى كىتاپتاردىڭ باسپادان شىعۋىنا قاراجات جوق. مۇمكىن، ول كىتاپ تالانتتى  ءبىر كەدەيدىڭ قولىندا، نەمەسە اۋىلدىڭ ءبىر تۇكپىرىندە جاتىر. سوندىقتان، كىتاپ دامىعان ەلدەردىكى سياقتى بيزنەسكە اينالماي تۇر. ونىڭ ۇستىنە شەتەلدەگىدەي جاقسى كىتاپتاردى جارنامالاپ، ونى باستىرىپ ساتاتىن اگەنتتىكتەر بىزدە ءالى دامىماي جاتىر.

جاسىرارى جوق، مەنىڭ دە بىرنەشە كىتاپ شىعارۋعا تالپىنىسىم بار، ساراپتاۋ ۇستىندەمىن. ونىڭ ءبىر بولىگى، كوركەم شىعارما، اسىرەسە، ولەڭدەر. ەندى ءبىر بولىگى، عىلىمي كىتاپ بولاتىن شىعار، كوبى ولەڭ تۋرالى زەرتتەۋلەر، بۇرىن قىتايداعى كەزىمىزدە جارىق كورگەن وقۋلىقتار مەن عىلمي زەرتتەۋلەر دە بار دەگەندەي.

– ءسىز دە، مەن دە تاۋەلسىز قازاق ەلىندە ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن، تامشىداي بولسا دا ءوز ەلىمىزگە قىزمەت جاسايىق، ەڭبەك ەتەيىك دەپ جايلى قىزمەتتى تارك ەتىپ كەلگەن قازاقتىڭ بالاسىمىز. قازاقستاننىڭ بولاشاعىن ءسىز قالاي ەلەستەتەر ەدىڭىز؟

– حيميالىق تاجىريبەدە رەتىمەن جاسالىپ كەلە جاتقان قوسپاعا، تاعى ءبىر ەلەمەنت قوسىلىپ كەتسە باسقاعا اينالىپ كەتەتىنى سياقتى، قازاقستاننىڭ باستاپقى باعىتى دۇرىس ەدى، مەن باسىندا ايتتىم، قازاق جيىلىپ وسى وتاندا باس قوسسا، قازاقستاننىڭ قالايدا ىرگە تاسىنىڭ نىعايىپ، دامۋىنىڭ باسپالداعى جاقسى جاسالار ەدى. ءسىز بەن ءبىز سول تۇستا اتامەكەنگە ات باسىن تىرەدىك. بىراق، قازاقستان العاشقى باعىتىنان تايقىپ كەتتى، ارينە، ءبىر قوسپالار قوسىلىپ كەتتى دەگەن ءسوز (كولدەنەڭ كوك اتتىلاردىڭ يدەياسى دەگەنىم عوي), ءبىز سونىڭ قۇربانىمىز.

مەن ساياساتكەر ەمەسپىن، سوندا دا ايتايىن، قازاقستاندا باسقا ءىرى ەلدەردىڭ دە مۇددەسى ءالى دە بار، سول سەبەپتى، قازاقستاننىڭ دامۋى بولماسا دا، تۇتاستىعى مەن ەگەمەندىگى ءبىرشاما كەپىلگە يە. دەگەنمەن، قازاقستاننىڭ بولاشاعى تاعى دا وزىمىزگە بايلانىستى. مەن  قىتايدىڭ ءبىر تاجىريبەسى ءونىم بەردى دەپ سانايمىن، ول – ءدىڭشياۋپيڭنىڭ وقۋ-اعارتۋدى ءبىرىنشى وندىرگىش كۇش رەتىندە جولعا قويۋى. ءبىزدىڭ ورىستىڭ يدەولوگياسى بيلەپ العان قازاقتارىمىز قىتاي دەسە تىجىرىناتىنى بار، سۇيتە تۇرسا دا مەن ورىستان ەمەس دۇنيەجۇزىندەگى ەكىنشى دامىعان ەل سانالاتىن قىتايدان ۇيرەنۋىمىز كەرەك دەپ سانايمىن. ال سول قىتاي وقۋ-اعارتۋ مەن عىلىمدى بارىنەن جوعارى قويدى، قويدى دا دامىدى. بىزگە سول جول كەرەك. ءىس سولاي باستالسا قازاقتىڭ بولاشاعى بار.

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz