كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىك ءبارىبىر پەندەنى ايتقانىمەن جۇرگىزىپ، ايداعانىنا كوندىرەدى-اۋ... ءتىپتى جەر-جاھاندى ءدۇر سىلكىنتكەن جاندار، مەيلى ءانشى، مەيلى كينوجۇلدىز، مەيلى تالانتىمەن تاس جارعان تاعى بىرەۋ، كوزدەن كەتسە بولعانى، كوڭىلدەن دە وشە باستايتىنى وتىرىك ەمەس. رەداكتسيامىزعا تاياۋدا بىرەۋ حابار­لاستى، سالعاننان-اق «وسى ايانات قايدا ءجۇر ءوزى؟» دەپ باستادى اڭگىمەسىن. ءاي-شاي جوق ءسوزدى وسىلاي باستاعان سوڭ، ءبىز ويلانىپ ۇلگەرمەي قالدىق «ايانات... كىمدى ايتىپ تۇر؟» دەپ توسىرقاي قالدىق. سودان سوڭ بارىپ بىرتىندەپ كوڭىل تۇكپىرىندە كومەسكىلەنىپ بارا جاتقان «كوشپەندىلەر» جادىمىزدا قايتا جاڭعىردى.

كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىك ءبارىبىر پەندەنى ايتقانىمەن جۇرگىزىپ، ايداعانىنا كوندىرەدى-اۋ... ءتىپتى جەر-جاھاندى ءدۇر سىلكىنتكەن جاندار، مەيلى ءانشى، مەيلى كينوجۇلدىز، مەيلى تالانتىمەن تاس جارعان تاعى بىرەۋ، كوزدەن كەتسە بولعانى، كوڭىلدەن دە وشە باستايتىنى وتىرىك ەمەس. رەداكتسيامىزعا تاياۋدا بىرەۋ حابار­لاستى، سالعاننان-اق «وسى ايانات قايدا ءجۇر ءوزى؟» دەپ باستادى اڭگىمەسىن. ءاي-شاي جوق ءسوزدى وسىلاي باستاعان سوڭ، ءبىز ويلانىپ ۇلگەرمەي قالدىق «ايانات... كىمدى ايتىپ تۇر؟» دەپ توسىرقاي قالدىق. سودان سوڭ بارىپ بىرتىندەپ كوڭىل تۇكپىرىندە كومەسكىلەنىپ بارا جاتقان «كوشپەندىلەر» جادىمىزدا قايتا جاڭعىردى.

ەسماعانبەت پەن مۇحاممەدتى ەلدە قالدىرىپ، كىسەنباي مەن كەرەي شەتەل اسىپ كەتتى

سۋ تۇبىندە جاتقان تاستى جەل تولقىتسا شىعاتىنىن كەزىندە اسانداي اتامىز ايتىپ كەتكەندەي، ءبىر عانا جايت، كەيدە باسقا دا كوپ­تەگەن دۇنيەگە قوزعاۋ سالىپ كەتەدى. اياناتتى ىزدەگەن كەزدەيسوق ءبىر قوڭىراۋدان كەيىن ءبىز جالعىز ول جايلى ەمەس، جالپى قازىر كورىنبەي كەتكەن «جۇلدىزدار» جايلى ويلانىپ كەتتىك. قازاق تاۋداي ءۇمىت ارتقان تاريحي تۋىندى «كوشپەندىلەردىڭ» باستى ءرولىن جۇزدەگەن، مىڭداعان دامەلى قىزدار­دىڭ اراسىنان سۋىرىپ الىپ كەتكەن ايانات­تىڭ باعى ەمەي نەمەنە؟ «ناعىز قازاق قى­زىنا ءتان بوياۋىن جوعالتىپ الماعان كوركى ءۇشىن الدىق» دەپ رەجيسسەرلەر تۇسىنىكتەمە بەرگەن ەدى، «ءفيلمنىڭ باستى كەيىپكەرى رەتىندە وزىنە ارتىلعان جاۋاپكەرشىلىك ءجۇ­گىن سەزىنە الماعان، نەگە باسقا بىرەۋدى تاڭ­دا­مادى؟» دەگەن كورەرمەن سىنىنا. وعان دەيىن ايانات ەسماعامبەتوۆا ساتىپالدى نا­رىم­بەتوۆتىڭ «قىز جىلاعان» اتتى ترا­گەديالىق فيلمىندە كورىنگەنى ەستە بولار. ول كەزدە نەبارى 14 جاستا بولسا، اراعا ەكى جىل سالىپ ايانات قىز 16 جاسىندا «كوش­پەن­دىلەرگە»، ال 20-عا تولعاندا «ۇلجان» اتتى تاعى ءبىر كينوكارتيناعا ءتۇسىپ ۇلگەرگەن. ونىڭ رەجيسسەرى - «وسكار» سىيلىعىنىڭ يەگەرى فولكەر شليندورف. قىسقاشا ايت­قان­دا، اياناتتىڭ 20 جاسىنا دەيىن تىندىر­عان ءىسى - وسى، ياعني ايتۋعا تۇرارلىقتاي. الاي­دا قازاق كورەرمەنىن ءدال قازىر «ايانات قايدا؟» دەگەن سۇراق مازالاپ جۇرسە كەرەك. سونىمەن سۇراۋ سالىپ كورسەك، قىزىمىز شەكارا اسىپ كەتكەنىنە كوز جەتكىزدىك. اتاپ ايتقاندا، اقش-تىڭ بەلدى ءبىر قالاسى نيۋ يورك كينومەكتەبىندە وقىپ جۇرگەنگە ۇق­ساي­دى. ايتپاقشى، اياناتتى قازىر ەسماعام­بەتو­ۆا دەگەن تەگىمەن ىزدەسەڭىز تاپپايسىز، سە­بەبى ول ءوز تەگىن كىسەنباي دەپ وزگەرتىپ جىبەر­گەن.

تەگى دەگەننەن شىعادى، وسى ءبىزدىڭ قازاق ونەرپازدارى شەتەل اسسا نەگە اتى-ءجونىن وزگەر­تەدى ەكەن؟ ەڭ ءبىرىنشى وسى ءۇردىستى جەز­تاڭداي ءانشىمىز مايرا مۇحامەدقىزى باس­تاپ ەدى. ەۋروپانىڭ شاقىرتۋىمەن ءان سالۋ­عا كەتكەن، كەتىسىمەن كەرەي بولىپ شىعا كەلدى. «ونىسى نەسى، اكەسىنىڭ اتىنان رۋى ارتىق بوپ كەتتى مە، ءتىپتى قازاق بولعاننان گورى كەرەي بولعاندى ارتىق سانادى ما؟» دەپ ۇدەرە كوتەرىلگەن ەلدىڭ سۇراعىنا ءانشى­نىڭ بەرگەن جاۋابىنان اڭعارعانىمىز، ەۋرو­پالىقتار مايرا مۇحاممەد دەپ اي­تۋعا قيىنسىنادى-مىس. بۇل - ءبىر، ەكىن­شىدەن، مۇحاممەد دەگەن تەگىنەن ەل شوشى­نا­دى-مىس. اسىرەسە، 11 قىركۇيەكتەگى وقي­­عادان سوڭ دەگەنگە سايادى. بۇل، نەگىزىنەن، قيسىنسىزداۋ، سەبەبى پايعامبارىمىز (س.ع.س) مۇحاممەدتىڭ ەسىمى ەۋروپالىقتارعا جات ەمەس، ءتىپتى ءدال سونداي ەسىمدى قارا ءناسىلدى بوكسشى كاسيۋس كلەي يسلامدى قابىلداعاننان كەيىن وزىنە ەسىم ەتىپ الىپ، بۇگىندە «مۇحاممەد ءالي» اتانعانىنان كۇللى عالام حاباردار.

ءىز-ءتۇزسىز كەتكەن ءبىر ءانشى، ءبىر ءبيشى...

قازاقتا ءالى كليپ ونشا جوق كەزدە «زۆەز­دنىە نوچي» دەگەن ءانىنىڭ بەينەكليپىمەن جارق ەتىپ ەكرانعا شىعا كەلگەن راحات تۇر­لى­حانوۆتىڭ جاسى دا سوندا 15-تە بولاتىن. ارتىن­شا-اق بىردەن «اسىل اجەم» دەپ قازاق­شاعا كوشكەن راحات «بوتاگوز»، «سا­عىن­دىم، اياۋلىم سەنى» سەكىلدى بىرنەشە حيت اندەردى نوسەرشە توپەلەتتى دە، كوپ ۇزاماي كوكجيەكتەن جوعالدى. شىنى كەرەك، كورەر­مەن ونى جاقسى كورىپ ۇلگەرگەن، سوندىقتان ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىندا اڭ-تاڭ بولدى دا قالدى. بىراق راحات جاي جوق بولىپ كەتپەپ ەدى، ۇلىبريتانيا استاناسى لوندونعا وقۋعا تۇسكەنىن ەستىپ، «ءجون» دەستىك.

وسىلايشا، ورنىن سيپاتىپ كەتكەن ءبىر تۇلعا - ءبيشى شۇعىلا. قازاق ساحناسىنا مىڭ بۇرالعان بيىمەن كەلگەندە جارق ەتىپ تاڭ اتقانداي بولىپ ەدى. بيلەگەندە تۋرا بۋىن-بۋىنى بىلقىلدايتىن تۋماتالانتتى كورشىلەس قىتايدا جۇرگەن جەرىنەن ەلىنە ارنايى الدىرعان ەلباسىمىزدىڭ ءوزى بولاتىن. ال بۇگىندە سول شۇعىلا قايدا؟ بي ونەرىن شىنىمەن تاستاپ كەتكەنى مە؟ نەگە بۇلاي دەيمىز، سەبەبى ءبىر-ەكى رەت ءان سالىپ، كليپىمەن شىققانىن كورگەنىمىز بار، بىراق تاعى دا باسقا اتپەن. انىق-قانىعىن وزىنەن سۇ­رايىن دەسەك، ەلدەن سۇراپ ازەر قول جەتكىزگەن ءنومىر­گە قوڭىراۋ شالساڭىز، «بۇل ءنومىر ۋا­قىتشا ءسوندىرۋلى، كەيىنىرەك حابار­لا­سىڭىز» دەگەن وپەراتور داۋسى ورەكپىگەن كوڭىلىڭىزدى سۋ سەپكەندەي باسىپ تاستايدى. ال ەل شۇ­عى­لاسىن ساعىنىپ ءجۇر...

ايتپاقشى، وسىدان ءبىرشاما جىل بۇ­رىن قازاقتىڭ جاپ-جاس بالەرينى داستان شى­نى­باەۆتىڭ شەتەلگە ساپ-ساۋ كەتىپ، سۇيەگى ورالعانى ەسىڭىزدە بولار. قىرشىن كەت­كەن قايران جاستى سوندا ءبىرىمىز ىزدەدىك پە؟ «قايدا، قانداي حالدە ءجۇر، اش پا، توق پا؟» دەپ ءبىرىمىز ويلادىق پا؟ كەزىندە ءىز­دەمەگەن سوڭ، ارتىنان وكىنگەنمەن نە پاي­دا؟ قىسقاسى، ءبىر اياناتتان باستالعان اڭگى­مە، تالاي شەردى تولقىتىپ، ءبىراز جايتتى قوز­عاپ كەتتى. ارينە، ىزدەر بولسا، ونەردە دە ات­تارى مۇندا اتالماعان تالاي تۇلعالارى­مىز بار، باسقا سالانى ايتپاعاننىڭ ءوزىن­دە. ءبىر اۋىز سوزبەن تۇيىندەگەندە، ايتا­رى­مىز - كوزدەن كەتسە، كوڭىلدەن دە كەتىرە سالماي، ءوز پەرزەنتتەرىمىزدى ىزدەي جۇرەيىك تە. «بالام دەيتىن جۇرت بولماسا، جۇرتىم دەيتىن بالا قايدان بولسىن» دەپ احاڭ، احمەت بايتۇرسىنوۆ تەككە ەسكەرتىپ كەتكەن جوق قوي؟!.

تۇرسىنوۆتى نە تۇلەن ءتۇرتتى؟

بيىلعى جىل «شال» سەكىلدى كەسەك تۋىن­دى ءتۇسىرىپ، قازاقتىڭ قارا شالىن كايتا ءتى­رىلت­كەن، كورەرمەننىڭ كوزىنە جاس الدىرعان كينورەجيسسەر ەرمەك تۇرسىنوۆ كەنەت ەلدى سەلت ەتكىزەر مالىمدەمە جاساماسى بار ما؟ ول نە مالىمدەمە دەرسىز؟ «ەلدەن كەتەم!» دەگەن. ارينە، ءدال قازىر ەمەس، زەينەت جاسى­نا جەتكەندە. نەگە؟ سەبەپ، «ءوزىنىڭ قارتتا­رىنا قۇرمەت كورسەتە المايتىن مۇنداي ەلدى مەن دە قۇرمەتتەي المايمىن. سوندىق­تان زەينەت جاسىنا جەتىسىمەن بۇل ەلدەن كە­تەم» دەدى ول «مەگاپوليستىڭ» قويعان سۇرا­عى­نا بەرگەن جاۋابىندا. بۇگىندە 51-گە كەل­گەن تۇرسىنوۆ، شىنىندا «كەتەم» دەپ شەش­سە، وندا ونىڭ بۇل ەلدى تاستاپ كەتۋىنە كوپ قالعان جوق. بىراق شىنىندا كەتە مە؟ كۇ­مان­دانۋىمىزعا سەبەپ ەرمەك تۇرسىنوۆ­تىڭ ءوز ءسوزى. گازەتىمىزگە بەرگەن سۇحباتىنان ءۇزىندى كەلتىرسەك: « - ءسىز قانشاما جىل شەت­ەل­دە، اتاپ ايتقاندا سيريا، يور­دانيا سەكىلدى يسلام ەلدەرىندە ءومىر ءسۇردىڭىز. شەتتە ءومىر سۇرگەن ادام ەلدەگى ادامنان گورى ەلىن، وتانىن الدەقايدا كەڭىرەك تانيتىنى ءسوزسىز. سول جات ەلدە ءومىر سۇرگەن كەزدەرىڭىزدە، قازاق ەلى، قازاقستان جايلى نە وي ءتۇيدىڭىز؟ ءبىزدىڭ وزگە ەلدەردەن قاي قىرىمىز ارتىق، قاي جاعىنان بىزگە قارنىڭىز اشتى؟ ەلگە قايتا كەلگەن سوڭ قانداي سەزىمدە بولدىڭىز؟ قايتادان شەكارا اسىپ كەتكىڭىز كەلە مە، الدە قانداي دا بولسا وسى ەلدە سۇيەگىڭىزدىڭ قالعانىن قالاي­سىز با؟

- ەشقايدا كەتپەيمىن، كەتپەك تە ەمەسپىن. بۇل - مەنىڭ جەرىم، مەن ءوز ۇيىمدە ءجۇرمىن. ەسىمدە، اقش-تا ءومىر سۇرگەن ءبىر جىلىمدا ءوڭ مەن ءتۇس اراسىنداعىداي كۇي كەشتىم. ارالادىم، تانىستىم، وقۋ-شوقۋ­مەن اينالىستىم، ال ودان سوڭ... ودان سوڭ تۋعان توپىراقتى اڭساي باستادىم... وزىمە جايلى جۇمىس، جاقسى ءومىر ۇسىنعان جات مەم­لەكەتتە تىپ-تىنىش جاتا بەرۋىمە بولار ەدى. كينونى ول جاقتا دا تۇسىرۋگە بولا­دى. توڭكەرىس جاسايمىن دەگەن دە ويىم جوق. بىرەۋگە ءوز دۇنيەتانىمىمدى تاڭىپ، ۇيرەتكىم كەلمەيدى. تەك ءوز كۇمانىمدى ورتاعا سالامىن. تەك... كينومىزدى قازىر ءبارى ەزىپ جاتىر... شيەلەنىسكەن شارۋا جە­تەر­لىك. الايدا ءبىر نارسەنى اشىپ ايتا الا­مىن. ەلدىڭ ءبارى شەتەلگە قاشىپ جاتقاندا مەنىڭ شەتەلدەن ورالۋىمنىڭ دا سەبەبى سون­دا...»

ءبىز تۇرسىنوۆتىڭ وسى سوزىنە سەنەمىز، سوندىقتان ونىڭ «كەتەم» دەگەنىن ءوزى ءۇشىن ەمەس، قارتتاردىڭ قامى ءۇشىن ايتقانىن سە­زىپ تۇرمىز، ياعني وسى ءسوزى ارقىلى ول ەل تىزگىنىن ۇستاعانداردان باستاپ، قاراپايىم تۇرعىندارىنا دەيىن قارتتارعا دەگەن قۇرمەتىن وياتۋدى كوزدەپ وتىر. بۇل - ءبىر، ەكىنشىدەن، ءوز قارتتىعىن دا ويلاپ وتىر­عا­نى بولار: «تۇلا بويدا كۇشىم باردا كەرەك­پىن، ال ەرتەڭ سول كۇشىمدى سارقىپ بەرگەن سوڭ، كەرەك بولماي قالسام، مۇنداي ەلدەن نە قايران دەپ؟» ال بۇل جالعىز ەرمەكتىڭ ەمەس، ءبارىمىزدىڭ جانىمىزدى اۋىرتىپ، ءتۇن ۇيقىمىزدى بولەتىن وي بولۋعا ءتيىس.

جالپى، ءبىر ەمەس، بىرنەشە جىلدان بەرى ۇزدىكسىز جۇزەگە اسىپ جاتقان قازاق ونەرپاز­دا­رىنىڭ شەتەلگە كەتىپ قالۋىنىڭ سىرىن ءتۇسى­نە قويۋ قيىن. استارىنا ۇڭىلگىمىز كەلدى. قازاقتا «ارقادا قىس جايلى بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار؟» دەگەن ءسوز بارىن بىلەمىز. ەن­دەشە ەلدە ءبارى جاقسى بولسا، ونەرلىلەرى­مىز نەگە ەلدەن كەتەدى؟ كىمگە، نەگە وكپە­لەي­دى؟ وسى سۇراقتى بىرنەشە جىلدان بەرى ەلى­مىز­دە توبە كورسەتپەي كەتكەن كينورەجيسسەر ارداق امىرقۇلوۆقا قويىپ تا كورىپ ەدىك، ءبىر كەزدەسكەندە. («الاش ايناسى، 24 قارا­شا، 2012 جىل»)

ارداق امىرقۇلوۆ، كينورەجيسسەر:

- حالقىمىز از، «كىشكەنتاي» عانا ەل­مىز» دەيسىز. وندا، ءسىز، ۇلكەن تۇلعا بول­ساڭىز، نەگە ەلىڭىزدە تۇرمايسىز؟ نەگە ءبىزدىڭ كوپ­تەگەن ونەر ادامدارىمىز، تۇلعالارى­مىز مۇندا ەل-جۇرتى رۋحاني، مادەني جاعىنان قيىن جاعدايدا تۇرعاندا، شەتەلگە كەتىپ، سوندا شالقىپ ءومىر سۇرەدى؟ كەتپەس بۇرىن نەگە ەڭ بولماعاندا جوعارى جاققا ەلىمىزدىڭ ونەر جاعدايىن ايتىپ، اشىق حات جازبايدى؟ الدە ەلگە دەگەن وكپەسىن سولاي ۇندەمەي كەتۋ ارقىلى بىلدىرگىلەرى كەلە مە؟

- وزگەلەردىڭ نەگە كەتىپ جاتقانىن تۇبە­گەيلى ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس، سەبەبى ءار­كىم­نىڭ ءوز سەبەبى بار. قازىر مەن ولار جايلى ءبىر­دەڭە دەر بولسام، سىرتىنان سىباعاندىق بولادى. بىراق بىلەتىنىم، جالپىعا ورتاق پروبلەما - اقشا. ءبىر جامانى، بىزدە ەلدە جۇرسەڭ سىيىڭ بولمايدى دا، ەلدەن كەتىپ، سودان سوڭ سىرتتا ءجۇرىپ جاقسى تۋىندى جاساساڭ، سوسىن بارىپ وزىمىزدىكىلەر ساعان جاقسى اقشا ۇسىنىپ، شاقىرادى. سوندىق­تان، مەنىڭشە، كەتىپ جاتقان ادامدار تەك اقشا ءۇشىن عانا ەمەس، ءوز بويىنداعى دارى­نىن، ءوز مۇمكىندىگىن كورسەتۋ ءۇشىن كەتۋگە ءماجبۇر بولاتىن سياقتى. ال ءوز باسىما كەلسەك، مەن ەشقايدا كەتكەنىم جوق، وسى الماتىدا ءومىر سۇرەمىن. تەك، جەكە بيزنەسى­مە بايلانىستى شەتەلگە ءجيى شىعاتىنىم بولماسا. ءۇنسىز جاتقانىم، كەتىپ قالعانىم بولماسا كەرەك. سىزدەر ويلاعانداي، مەنىڭ استامسىپ كەتكەنىم جوق. ءومىردى سىزدەر قا­لاي سۇرسەڭىزدەر، مەن دە سولاي سۇرەمىن. بالكىم، ءوز الدىما جەكە ءىس، جەكە كاسىبىم بولعانعا «اسىپ-تاسىپ كەتتى» دەپ ويلايتىن شىعارسىزدار؟ بىلگىلەرىڭىز كەلسە ايتايىن، مەن نەگىزى شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋدى ارمانداعان اداممىن. ال ەندى جاقسى تۇرمىستى، جايلى ءومىر كەشۋدى اڭسامايتىن ادام جوق شىعار. بىراق مەنىڭ قالاۋىم تەك ول عانا بولعان ەمەس، قازىر دە وزگەرگەن جوق. تەك، بىزدە شىعارماشىلىقپەن اينا­لى­سۋ وتە قيىن. بىرىنشىدەن، بىزدە باسەكە جوق. سوندىقتان قارقىن دا جوق.

اۆتور: ءماريام ءابساتتار

"الاش ايناسى" گازەتى