سوناۋ ءبىر جىلى كورشىمىز رەسەيدە پۋتين مىرزانىڭ «تازا ورىس قالمادى» دەپ ويبايلاپ، ءار ەلدە جۇرگەن گەنى تازا ورىستاردىڭ وتانىنا كوشىپ بارۋى ءۇشىن جاعداي جاسايتىنىن رەسەيلىك باق-تار جارىسا جازعانى ەسىمىزدە. كورشىنىڭ بۇلاي اتقا قونۋىنىڭ سىرى - ۇلتىنىڭ قانىن ساقتاپ قالۋدى ماقسات تۇتقاندىعى. قازاقشا ايت­قاندا، تەگىن تازالاپ، تۇزەپ العىسى كەلسە كەرەك. ال كەشە تەككە جەتە ءمان بەرگەن قازاقتىڭ بۇگىنگى ۇلتتىق ساپاسى قانداي؟ رەسەي تازا ورىسى­نا جارناما بەرىپ، شام الىپ ىزدەپ جاتقاندا، بىزدەگى ۇلت ساپاسىنا قاۋىپ توندىرەر ءتورت باستى ايداھار سىندى ءتورت دۇشپاندى ايتپاسقا بولمايدى...

حانعا قارادان قىز الۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قار­سى بولعان بابالارىمىز ءۇشىن تەكتىلىك اسا جو­عارى مانگە يە ەدى. بۇقار بابامىز ابى­لاي­دىڭ وزىنە «اي، ابىلاي، ابىلاي! قاتىن الما قا­رادان، قارا تۋماس سارادان...» دەگەندە، ۇر­پا­­عىنىڭ ۇساقتالىپ، قانىنىڭ بۇزىلاتىن­دى­عىن مەڭزەدى. ۇلتتىڭ ساپاسىنا الاڭدادى. با­با­لاردىڭ سول الاڭى بۇل كۇندە ۋايىمعا اي­نالدى.

كەيىندە باق-تا «ۇلت يممۋنيتەتى» دەگەن تەر­مين قالىپتاسىپ ءجۇر. سول ايتقانداي، ءبۇ­گىن­گى قازاقتىڭ يممۋنيتەتى وتە ءالسىز بولىپ تۇر. دارىگەرلەردىڭ تىلىمەن ايتساق، ۇلت تۇتاس اعزا بولسا، سول اعزانىڭ جۇرەك، باۋىر، ءوت، بۇيرەگى سە­كىلدى ىشكى قۇرىلىسىنا اۋرۋ-سىرقاۋ ءۇيىر­سەكتەپ الدى.

ماسكۇنەمدىك

عالامتورداعى دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، ءدۇ­نيە­جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى سپيرت ءىشىم­دىكتەرىن تۇتىنۋ دەڭگەيىن ايقىنداۋ ءۇشىن 188 ەلدە ارنايى مونيتورينگ جۇرگىزىپتى. سوندا 2011 جىلعى رەيتينگىدە قازاقستان 34-ورىن­دى يەلەنىپتى. بۇل بولسا ءاربىر قازاق­ستان­دىق­تىڭ باسىنا شاققاندا جىلىنا 11 ليترگە جۋىق تازا ەتيل ءسپيرتى ەكەن.

نۇرعيسا ەلەۋبەكوۆ (فوتو)

جارتىلىققا ەسەپتەگەندە - 50 بوتەلكە اراق. «ناتيجەگە ۇڭىلسەك، قا­زاقستان بۇگىنگى كۇنى ورتالىق ازيادا ناعىز ىشىمدىككە قۇمار ەل بولىپ تابىلادى. مىسال ءۇشىن ايتاتىن بولساق، جوعارىدا اتالعان رەيتينگىدە قىر­عىزستان - 106-شى، تۇرىكمەنستان - 114-ءشى، وزبەكستان - 131-ءشى، ال تاجىكستان 134-ءشى ورىندا تۇر. ءتىپتى كورشىلەس قى­تاي­دىڭ ءوزى 1,5 ميلليارد حالقى بارىنا قارا­ماستان، 95-ءشى ورىندا تۇر. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى حالىقتىڭ جان باسىنا شاققاندا الكوگول تۇتىنۋىنىڭ شەكتى دەڭگەيىن دە ەسەپتەگەن. ول جىلىنا 8 ليتردەن اسپاۋعا ءتيىس. ودان ارتىق تۇتىنۋ ۇلتتىڭ ازىپ-توزۋىنا، ءتىپتى قۇرىپ كەتۋىنە اكەپ سوعادى. وسى الەۋمەتتىك كەسىرلى قۇبى­لىستىڭ اۋىر سالدارىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ مىسالىنان كورۋگە بولادى»، - دەپ ءماجىلىس دەپۋتاتى ەرگەن دوشاەۆ دابىل قاققان ەدى. دابىل قاعىلۋدان كەندە ەمەس. بىراق ءناتي­جە ماردىمسىز.

سوڭعى بەس جىلدا ءسپيرتتى ىشىمدىكتى تۇتى­نۋدان 12 مىڭعا جۋىق قازاقستاندىق قايتىس بولعان. 210 مىڭعا جۋىق ادام ناركولوگيالىق ديسپانسەردە ەسەپكە الى­نىپتى. سوڭعى بەس جىلدا ماس كۇيىندە جا­سال­عان قىلمىستار سانى ەكى ەسەگە ءوسىپ، 13 مىڭنان استام فاكتىنى قۇراعان. ماسكۇنەم قىلمىسكەرلەردىڭ قولىنان 3 172 قازاق­ستاندىق قازا تاۋىپتى. سوڭعى بەس جىلدا ىشىمدىك ءىشىپ كولىك رۋلىنە وتىرعان 330 مىڭ جۇرگىزۋشى ۇستالىپتى. ولار 1 814 جول-كولىك وقيعاسىن جاساپ، سونىڭ سالدارىنان 494 ادام قازا تاپقان، 2,5 مىڭ ادام ءار­تۇرلى جاراقات العان. بۇل ۇلت ساپاسىنا سوق­قى ەمەس دەپ كىم ايتتى؟

ناشاقورلىق

قازiر قازاقستاندا رەسمي مالiمەت بويىنشا «54 مىڭعا جۋىق ناشاقور تiركەۋ­دە تۇر. ساراپتاۋلار ناشاقورلاردىڭ 60 پايىزى 30 جاسقا دەيiنگi جاستار مەن ايەل­دەر»، - دەيدى. قازاقستاندا رەسمي مالiمەت بويىنشا 5000-عا جۋىق ءجاسوس­پiرiم ەسiرتكi تۇتىنادى. قازاقستاندا جىل سايىن 20 تون­ناعا جۋىق ءارتۇرلi ەسiرتكi الىنادى. رەسمي كورسەتكiشتەردi تەك ون ەسەلەگەندە عانا ناشاقورلار سانىنىڭ ناقتى كورسەتكiشi شىعادى ەكەن. بۇل ۇلت ساپاسىنا سوققى ەمەس دەپ كىم ايتتى؟

جاساندى تۇسىك

جىل سايىن ەلىمىزدە 300 مىڭعا جۋىق جاساندى تۇسىك جاسالادى. بۇل - 100 پايىز تۋ كورسەتكىشىنىڭ 80 پايىزى. مالىمەتتەر جاساندى تۇسىك جاساتۋشىلاردىڭ جاس شا­ماسى 12-14 جاستان باستالاتىندىعىن اي­تادى. ەلىمىزدەگى ءجاسوسپىرىم قىزداردىڭ 10 مىڭنان استامى ەكىنشى مارتە تۇسىك جا­ساتاتىن كورىنەدى. ال نيدەرلانديا مەم­لەكەتىندە ابورت جاساتاتىن ادام سانى جىلىنا 10 مىڭ عانا دەسەدى. بىزدە 300 مىڭ!

ساپانى سارالاۋدىڭ ۇشىعى قايدا جاتىر؟ ۇلتتىڭ رۋحاني ساپاسىزدىعىنىڭ ءبىر كورسەتكىشى - باليعاتقا تولماعان وڭ جاقتا وتىرعان قىز بالانىڭ تابالدىرىق اتتاماي جاتىپ، ابىرويىن توگۋى. جاس قىزداردىڭ جاساندى تۇسىك جاساتۋى كورە­گەندىكتىڭ بەلگىسى دەمەيتىن شىعارمىز... بۇل ۇلت ساپاسىنا سوققى ەمەس دەپ كىم ايتتى؟

جەزوكشەلىك

قازاقستاندا كەيبىر اقپارات 10 مىڭ­نان استام جەزوكشە بار دەيدى. بۇل - «يم­پورت­تىق» جەزوكشەلەردى ساناماعانداعى ەسەپ. ال ىشكى ىستەر مينيسترلىگى تاراتقان ءمالى­مەتتەرگە قاراعاندا، ءبىر الماتى قالا­سىندا 10 مىڭعا جۋىق جەزوكشە تىركەلگەن. ءار كۇن سايىن الماتىدا 2000-عا جۋىق جەزوكشە كوشەگە شىعادى ەكەن. ول از دەسەڭىز، «200-گە جۋىق پريتون مەن 150-گە تارتا ساۋنادا قىزدار اقشاعا ساتىلادى» دەگەن دەرەكتەر دە بار. ينتەرنەت سايت­تارىندا جەزوكشەلەردىڭ جاسى 14-جاستان باستالاتىندىعىنا بۇگىندە ەشكىم تاڭ قال­مايدى دەيدى. جەزوكشەلىكتى، ءتىپتى ۇلتقا قار­سى گەنوتسيد رەتىندە باعالاۋشىلار دا بار. 2010 جىلى 314 جەزوكشە مەن 56 جەڭ­گەتاي تىزىمگە الىنىپتى. ال تىزىمدەل­مە­گەنى بۇدان بىرنەشە ەسە كوپ. بۇل ۇلت ساپا­سىنا سوققى ەمەس دەپ كىم ايتتى؟

نۇكتە

كۇندەلىكتى تۇرمىستا، ومىردە ءوزىمىز كو­رىپ جۇرگەن جايتتار ارقىلى، قوعامدى ىشتەن ءىرىتىپ-شىرىتەتىن ادام­نىڭ ازعىنداۋى­نا اكەلىپ سوعاتىن قازاقتىڭ بۇگىنگى قاس دۇش­پانىن سانامالاۋعا تىرىس­تىق. سوندا ۇلتتى ۋلاۋعا، باسقاسىن ايتپاعاننىڭ ءوزىن­دە وسى «تورتتىك» تە اناۋ-مىناۋ اتوم قارۋى­نان كەم تۇسپەي تۇر. فيلوسوفتار مۇنى «ىشكى سەبەپ» دەپ اتاپتى. سول ىشكى سەبەپتەر ءار­قاشان شەشۋشى ءرول وينايدى دەگەندى اي­تۋشىلار دا سول فيلوسوفيا عالىمدارى. ولاي بولسا، بۇل «تورتتىككە» ارنايى توق­تالۋىمىزدىڭ سەبەبى دە وسىندا. سىرتتان تۋىنداعان جوعارىداعى ىشكى فاكتورلار ۇلت ساپاسىنا قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىر.

بريتانيانىڭ ايگىلى تاريحشىسى ار­نولد دجوزەف توينبي «تاريحتى زەرتتەۋ» اتتى ۇلى ەڭبەگىندە: «ءبىر مەملەكەتتىڭ، ءتىپتى ءبىر ۇلتتىڭ قۇردىمعا كەتۋى، جويىلۋى ءوز ىشىنەن باستالادى. سىرتقى كۇش قۇرىپ ءبىتۋ­دىڭ الدىندا تۇرعان كەزدەگى ەڭ سوڭعى سوق­قىنى بەرەدى» دەپ جازىپتى.

قارشىعا مۇقىش، فيلوسوف، عالىم:

- ۇلتتىق ساپاعا اسەر ەتۋشى رەتىندە بىرنەشە فاكتورلاردى ايتۋعا بولادى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، گەنەولو­گيا­لىق اقپارات تۇرىندە كەز كەلگەن جاقسى-جامان ادەت ۇرپاققا بەرىلىپ وتىرادى. دەمەك، قوعامداعى كەلەڭسىز جاعدايعا دۋشار بولعان، يا ول ماس­كۇنەم، يا ناشا­قور، يا جەزوكشە بولسا دا، ونىڭ گەنى كەلەشەكتەگى ۇرپاعىنا بۇل تۋرالى اق­پاراتتى جەتكىزەدى. ونىڭ ادام بولىپ قالىپتاسۋىنا «ءوز ۇلەسىن» قوساتىن بولادى. قازاق «قان­مەن بەرىلەدى» دەگەندە دە وسىنى ايتادى. ولاي بولسا، ىشكىلىك­كە، نە ەسىرتكىگە بوي الدىرعان، يا جەزوك­شە­لىككە سالىنعان ادامنان ءاربىر ۇرپاق ساپالى دەۋگە بولا ما؟ البەتتە، جوق. سوندىقتان بۇلاردى دا ۇلت ساپاسىنا قاۋىپ توندىرەر، ۇلتتى دەگراداتسياعا ءتۇ­سىرەر فاكتور رەتىندە قاراستىرۋعا ءاب­دەن بولادى.

اۆتور: قىزعالداق ايتجانوۆا، قاراعاندى وبلىسى

"الاش ايناسى" گازەتى