قازىرگى قازاق قوعامىندا حالىقتى بىرىكتىرەتىن، ۇلتىنا، ناسىلىنە، الەۋمەتتىك تەگىنە، جىنىسىنا  قاراماستان، بارشا حالىقتىڭ باستى مورالدىق-رۋحاني باعدار رەتىندە جۇگىنەتىن، مەملەكەتتىڭ جان-جاقتى دامۋىنا مۇرىندىق بولاتىن، حالىق پەن جەكە تۇلعاعا اداستىرماس جول كورسەتە الاتىن ۇلتتىق-مەملەكەتتىك يدەولوگيا دەپ اتالاتىن ماڭگىلىك ەرەجەلەر مەن داستۇرلەر جۇيەسىنە قاجەتتىلىك بارىنشا سەزىلىپ وتىر.

بۇل ورايدا تۇراقتى، تاريحي تامىرعا يە، ىسىلعان، جاساندىلىقتان ادا، ەلىمىزدى مەكەندەيتىن قازاق حالقى مەن بارلىق ۇلتتاردىڭ مۇددەلەرىمەن جىمداسقان، ولاردى بىرىكتىرەتىن، بيلىك پەن حالىقتى جاقىنداداتىن ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ ورىنى بولەك. كەڭەستىك جىلدار ناتيجەسى كورسەتكەندەي، يدەولوگيالىق ۆاككۋم ءبارىبىر باياندى بولمادى. يدەولوگياسىزدانۋ ەلىمىزدەگى حالىقتىڭ وزگە، شاعىن، اۆتونومدى ۇساق يدەيالار توڭىرەگىندە بىرىگۋىنە الىپ كەلەدى. باسقانى بىلاي قويعاندا قازاق ەلىنىڭ ۇيىتقىسى، تيتۋلدى ۇلتى قازاق حالقىنىڭ ءوزى جەكە-جەكە الەۋمەتتىك، ءدىني توپتارعا، ءتىپتى، رۋلىق يدەيالار توڭىرەگىنە توپتاسىپ، بىتىراۋىن تەرىسكە شىعارا المايمىز. قازاققا ورتاق ۇلتتىق تۇلعالار رۋلىق بولىنىسكە ءتۇسىپ، ورتاق قۇرمەت پەن ماراپاتقا لايىق قازاقتىڭ دارابوزدارى ەندى تەك ءوزى شىققان رۋدىڭ رۋ-تايپالىق يدەولوگياسىنىڭ شەڭبەرىندە قالىپ، ولاردىڭ ءداستۇرلى مەكەن ەتۋ ورتاسىندا عانا تانىلادى. ءبىر كوشەنىڭ بويىندا تۇراتىن قازاقتار ەندى، ءوز رۋىنىڭ، ءوز ءدىني ۇستانىمىنىڭ، ءوز الەۋمەتتىك توبىنىڭ اينالاسىنا توپتانىپ، ءبىر-بىرىنەن ىرگەلەرىن اۋلاق سالا باستادى.

بۇعان كوپ مىسالدىڭ ءبىرى رەتىندە شىڭعىس حاننىڭ شىعۋ تەگىنە قاتىستى تالاس-تارتىستار مەن وسى تاريحي تۇلعانى قازاق ەتۋ بىلاي تۇرسىن، قازاقتىڭ جەكەلەگەن رۋلاردان شىققان ادام رەتىندە «دالەلدەنىپ» ءبىرشاما «عىلىمي تۋىندىلار» جارىققا شىقتى. عىلىمي تۋىندىلار دەگەن ءسوز تىركەسىن تىرناقشا ىشىندە كورسەتۋ سەبەبىم، وسى كىتاپتاردىڭ اۆتورلارى كاسىبي تاريحشىلار ەمەس، رۋشىلدىق كەسەلىنە ۇشىراعان اقىندار مەن جازۋشىلار، ءتىپتى، قوعامدىق عىلىمداردان اۋىلى الىس ورنالاسقان وزگە كاسىپ يەلەرى، جۋرناليستەر، ت.ب. بۇل ءۇردىس تەك، شىڭعىس حانعا عانا قاتىستى ەمەس. سوڭعى وتىز جىلدا سول كەزدەگى بيلىكتىڭ ءۇنسىز كەلىسىمىمەن قولدان «تاريحي قولجازبالار» جاساپ، سول جاساندى قولجازبالارعا سىلتەمە جاساپ، وتىرىكتى شىنداي ەتىپ، قانشاما «تاريحي جاڭالىقتار» اشىلدى دەسەڭىزشى؟! بۇعان، «اڭقاۋ ەلگە – ارامزا مولدا» دەگەندەي، شىعىس تىلدەرىن شالا بىلەتىن، تاريحتان اۋىلى الىس شەت ەلدەردەن كەلگەن اعايىنداردىڭ قوسقان «ۇلەسى» دە بار.

وسىنداي اۆتورلاردىڭ  جانكەشتىلىگىنىڭ   سەبەبى نەدە؟ بۇل اۆتورلاردىڭ كوزدەگەنى ۇلتتىڭ بىرلىگى، تاريحي ادىلەتسىزدىكتى قالپىنا كەلتىرۋ، نەمەسە، سەنساتسيالى عىلىمي جاڭالىق اشۋ بولدى ما؟ جوق ارينە. بۇنىڭ باستى سەبەبى، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن تۇستا قازاق بىرلىگىنە جول بەرگىسى كەلمەيتىن كورشى دەرجاۆالاردىڭ ءوز اگەنتتتەرى ارقىلى جۇرگىزگەن زىميان ارەكەتتەرى.  سونداي-اق، جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىمىزدەي، ەلىمىزدەگى ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ بولماۋى سەبەپتى ورىن العان جۇزدىك-رۋلىق يدەولوگيانىڭ كۇشەيۋى ەدى. كەڭەس تۇسىندا كەڭەستىك رەجيم مەن كوممۋنيستىك يدەولوگياعا قىزمەت ەتكەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ كەيبىرەۋى، ەندى ءوز رۋ-تايپاسىنىڭ، ءجۇزىنىڭ بەيرەسمي يدەولوگىنا اينالدى. جالپى، بۇل ۇدەرىستىڭ باسى كەڭەس زامانىندا-اق باستالعان بولاتىن. وسى اقىن-جازۋشىلاردى بيلىك ءبىر جاعىنان، كەڭەستىك رەجيمدى ناسيحاتتاۋ ءۇشىن پايدالانسا، ەكىنشى جاعىنان، ولاردى قازاق بىرلىگىنە سىنا قاعۋ ءۇشىن رۋارالىق، جۇزارالىق ارازدىقتى قوزدىرۋعا دا قاتار پايدالاندى.

وسى ورايدا، كاسىبي تاريحشى رەتىندە رۋ يدەولوگتارىنىڭ بۇلجىماس ەرەجەسىنە اينالعان قازاق شەجىرەلەرىنە، قازاقتىڭ گەنەولوگيالىق تەگىنە، جالپى، قازاق رۋ-تايپالىق جۇيەسىنە تاريحي تالداۋ جاساعاندى ءجون كورىپ وتىرمىن. اسىرەسە، بۇل تالداۋىم قازاق تاريحىنان بەيحابار، شەجىرەنىڭ شىرماۋىنان شىعا الماي جۇرگەن، شەجىرەنى باستى تاريحي-گەنەولوگيالىق قاينار رەتىندە قارايتىندارعا دۇرىس باعىت بەرەر.

قازاق جۇزدەرىنىڭ شىعۋ تەگى، ماقساتى مەن وتان تاريحىنداعى ورىنى عالىمدار اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن تالاستى ماسەلە. قولداعى بار مالىمەتتەردى سارالاي وتىرىپ، قازاق جۇزدەرىنىڭ پايدا بولۋ كەزەڭى، ماقساتى مەن تاريحي ماڭىزىن انىقتاۋ سالاسىندا ەڭبەك ەتكەن زەرتتەۋشىلەردىڭ نەگىزگى تۇجىرىمدارىن بىرنەشە توپقا بولۋگە بولادى.

بىرىنشىلەرى، جۇزدەردىڭ پايدا بولۋىن قازاقستان تەرريتورياسىنداعى العاشقى مەملەكەتتەردىڭ پايدا بولۋىمەن بايلانىستىرىپ، مەملەكەتتى ءۇش جۇزگە ءبولۋ ءداستۇرىن ساقتار كەزەڭىندە سالتانات قۇرعان ەرتە مەملەكەتتەردەن ىزدەيدى.

ەكىنشىلەرى، قازاقتاردىڭ ۇشكە ءبولىنۋىن التىن ورداداعى رۋحاني-ساياسي پروتسەستەرمەن بايلانىستىراتىندار.

ءۇشىنشى توپ، بۇل پروتسەستى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىمەن پايدا بولعان قۇبىلىس دەپ سانايتىندار.

ماسەلەگە قاتىستى وسى ءۇش تۇجىرىمنىڭ دا تالقىلاۋعا تۇرارلىقتاي تاريحي نەگىزى بار. شىنىدا دا مەملەكەتتى جانە ونى مەكەندەيتىن حالىقتى ءۇش توپقا ءبولىپ، باسقارۋ ساقتار كەزەڭىنەن باستاپ ورىن العان قۇبىلىس.

ءا. عاليەۆ ەجەلگى ساقتاردىڭ ءۇش بولىككە بولىنگەندى تۋرالى دەرەكتەردى گەرودوت جازبالارىنان كەلتىرىپ، «تارعىتايدىڭ ليپوكسايس، ارپوكسايس، كولاكسايس اتتى ءۇش ۇلى بولدى. ولاردىڭ بيلىگى تۇسىندا ساقتارعا اسپاننان التىن سوقا، كىسەن، ساپتاياق جانە ايبالتا تۇسەدى» دەپ جازادى.

قازىرگى يراندىقتار، تاجىكتەر جانە ۇندىلەردىڭ ارعى ورتاق تەكتەرى اريلەردىڭ قاسيەتتى كىتابى اۆەستادا دا اريلەر قوعامى ءۇش توپقا بولىنەدى – اسكەريلەر، رۋحانيات وكىلدەرى جانە ەگىنشىلەر. اريلەردە اسكەريلەرگە ءتان ءتۇس قىزىل، رۋحانيات وكىلدەرىنىڭ ءتۇسى اق جانە ەگىنشىلەردىڭ ءتۇسى جاسىل بولىپ بەلگىلەندى. ءتىپتى، قازىرگە دەيىن يران، تاجىكستان مەن ءۇندىستاننىڭ مەملەكەتتىك تۋلارىنداعى ءۇش جولاق تۇستەر وسى اۆەستادان نەگىز الاتىن رۋحاني ورتاقتىق دەپ باعالاۋعا بولادى.

وسى مالىمەتتەردى سارالۋ، ەرتە كەزەڭدە قوعامدى ءۇش توپقا ءبولۋ تەك الەۋمەتتىك سيپات العاندىعىن بايقاۋعا بولادى. عۇنداردىڭ، تۇركى قاعاناتتارىنىڭ تاريح ساحىناسىنا شىعىپ، تۇركى-كوشپەندىلەر مەملەكەتتەرىنىڭ يمپەريالىق كەزەڭىندە، ۇشكە ءبولىنۋدىڭ اسكەري-ساياسي كەزەڭى باستالادى. عۇنداردىڭ اسكەري مەملەكەتتىك قۇرىلىمى تۋرالى دەرەكتەردە ولاردىڭ كوسەمى ەدىل پاتشانىڭ اكەسى رۋعيلا پاتشا ءۇش اعايىندى ەدى. اقتار مەن مىڭزىق قوس قاناتتاعى، ءوزى ورتاداعى اسكەردى باسقاردى دەپ جازىلدى. تۇرىك قاعاناتىنىڭ ءداستۇرى بويىنشا دا اسكەر ۇشكە بولىنەتىن. قوس قاناتقا تەك حان تۇقىمىنان تاراعان حانزادالار اسكەرباسىلىق ەتەتىن دە، ورتاداعى جاساق تىكەلەي قاعاننىڭ وزىنە باعىناتىن.

شىڭعىسحان مەملەكەتىندە ەل شىعىس جانە باتىس بولىپ ەكiگە بولiنەدi. باتىس بولiكتiڭ بيلەۋشiسi شىعىس بيلەۋشiسiنە باعىندى (جوشى شىڭعىسحانعا، شاعاتاي ۇگەدەيگە باعىندى). باتىس بيلەۋشiسiنiڭ قىزمەتi ەلدi, اسكەردi باسقارۋ جانە ونىڭ تاققا قۇقى بولمادى. قوس بيلەۋشi تۋىسقان بولدى. بۇل ءداستۇر ۇگەدەي ولگەنگە دەيiن، ياعني، 1241 جىلعا دەيiن ون ەكi جىل بويى ساقتالدى. بۇل جۇيە كونە تۇركi, قاراحان، جۋجان قاعاناتتارىندا بولدى. مەملەكەتتi ەكiگە ءبولۋ، ونىڭ بiر-بiرiنە باعىنىشتىلىعى ۇزاق ۋاقىت ساقتالدى. ال-وماري "حۋلاگۋ (يرانداعى ەلحاندار مەملەكەتىنىڭ بيلەۋشىسى) ءومiر بويى تاۋەلسiز حان ەمەس، موڭكە حاننىڭ ورىنباسارى رەتiندە باسقاردى.        كەيىن، شىڭعىس حان تاعىنىڭ مۇراگەرى جوشى ۇلىسى مەن ونىڭ ەكىنشى ۇلى بەركە-حان ءۇش ورداعا ءبولىندى: التىن وردا،  اق وردا، كوك وردا جانە التىن وردانىڭ ۇلى حانى بەركە حانعا باعىندى.

كورىپ وتىرعانىمىزداي ءۇش توپقا ءبولىنۋ ساقتار كەزىندە تەك الەۋمەتتىك سيپاتقا يە بولسا، ەرتە ورتاعاسىرلاردان باستاپ بىرتىندەپ بۇل جۇيە اسكەري-ساياسي ماعىنا الا باستادى.

ال، قازىرگى قازاق جۇزدەرىنىڭ تۋىستىق-گەنەولوگيالىق جۇيەسىنىڭ پايدا بولۋى قازاق حاندىعىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىندە نىعايعانىمەن ءوز باستاۋىن التىن ورداداعى رۋحاني پروتسەستەردەن الادى. قۇربانعالي حاليد ءجالايريدىڭ جازۋىنشا كوشپەلىلەردى ءۇش جۇزگە بولگەن جانىبەك حان ەكەنىن ايتادى.  ش.ءۋاليحانوۆ تا جۇزدەردىڭ شىعۋىن التىن ورداداعى ساياسي-رۋحاني پروتسەستەرمەن بايلانىستىرادى.

تاريحي زەرتتەۋلەردى تالداۋ، شىنىندا دا بۇرىنعى جۇزگە ءبولىنۋدىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك سيپاتتارىنا التىن وردا كەزەڭىنەن باستاپ رۋحاني– ءدىني رەڭك قوسىلا باستايدى. بۇل اسىرەسە، التىن ورداداعى، قازاق حاندىعىنداعى ءدىني-رۋحاني توپتاردىڭ، اسىرەسە يسلامدىق-سوپىلىق اعىمداردىڭ اراسىنداعى ءوزارا كۇرەسى كەزىندە انىق بىلىنە باستايدى. بەلگىلى تاريحشى ز. جانداربەكتىڭ ايتۋىنشا «ياساۋيا تاريقاتىنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋىمەن تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتىلى مەن ادەت-عۇرىپى، سالت-ءداستۇرى، ءداستۇرلى مادەنيەتى تولىعىمەن قايتادان قالپىنا كەلتىرىلدى. تۇركى دۇنيەسى جەكە حالىق رەتىندە تاريح ساحناسىنان شىعىپ قالۋ قاۋىپىنەن ارىلدى جانە  ءوز دامۋىنىڭ كەلەسى كەزەڭىنە اياق باستى».

«1320 جىلى ياساۋي جولىنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالۋى حالىقتىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىن قالىپتاستىرىپ قويعان جوق، سونىمەن بىرگە مەملەكەتتىڭ بۇكىل قۇرىلىمدىق جۇيەسىن قايتا قۇرۋعا ىقپال ەتتى. بۇرىنعى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر ىدىراتىلىپ، ورنىنا رۋحاني نەگىزدە بىرىكتىرىلگەن رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر دۇنيەگە كەلدى. قاندىق پرينتسيپ تەك جەتى اتا دەڭگەيىندە قالدىرىلدى. ولار جۇزدەرگە توپتاستىرىلىپ، مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىن قۇرادى. بۇل ءبىر جاعىنان مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ كونە تۇركىلىك جۇيەسىن قالىپتاستىرسا، ەكىنشى جاعىنان ياسساۋي جولىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن تولىق قايتالادى. رۋ، تايپا، جۇزدەردى باسقارۋ تولىعىمەن ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرىنىڭ قولىنا – بيلەرگە بەرىلدى. قازىرگى كۇنى تاۋكە حان قۇردى دەپ جۇرگەن بيلەر كەڭەسى العاش رەت وسى وزبەك حان كەزىندە قالىپتاسقان بولاتىن. بيلەر-ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى بار كۇشىن جوشى ۇلىسىندا ەڭ ادىلەتتى قوعامدى ورناتۋعا سالدى. پايعامبار داۋىرىنەن كەيىنگى ەڭ ادىلەتتى قوعام وسى جوشى ۇلىسىندا ورنادى».

الايدا، 1342 جىلى وزبەك حان كەنەتتەن قايتىس بولدى، جانىبەك تاققا وتىرۋىمەن باسقارۋ جۇيەسى تولىعىمەن وزگەردى. ياساۋي جولىنىڭ وكىلدەرى باسقارۋ جۇيەسىنەن الىنىپ تاستالدى، باسقارۋ جۇيەسى ابسوليۋتتىك بيلىككە نەگىزدەلگەن، يراندىق باسقارۋ جۇيەسى قالپىنا كەلتىرىلدى. مەملەكەتتىڭ ءدىني باعىتىنىڭ وزگەرۋى مەملەكەتتىڭ بۇكىل بولمىسىنىڭ وزگەرۋىنە اكەلدى.

قازاق تايپالارى اراسىندا ۋشىعىپ كەتكەن جاۋلىقتى اۋىزدىقتاۋ جانە ساپىرىلىسقان رۋلىق، تايپالىق قۇرىلىمدى رەتتەۋ ءۇشىن ەسىم حان «ەسكى جول» دەپ اتالىپ كەتكەن وزەگى ەسكى، قاعيداسى جاڭا دالا زاڭىن ەندىرەدى. بۇل زاڭدا ەسىم حان التىن وردا زامانىنداعى رۋ-تايپالاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋ ءۇشىن التىن وردا زامانىنداعى ءتاسىلدى قولدانىپ، قازاق تاريحىندا ەكىنشى رەت رۋ-تايپالاردىڭ قۇرىلىمىن ماقساتتى تۇردە ساپىرىلىستىردى. وسى جارعىدا سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ جورالعىلارىمەن بىرگە قازاق تايپالارىنىڭ جاڭاشا قۇرىلىمىنىڭ سۇلباسى ايقىندالدى.

قازاق رۋلارىنىڭ وسىلاي ساپىرىلىستىرىلۋى سالدارىنان رۋ-تايپالاردىڭ شەجىرەلىك تىزبەگىندە ەلەۋلى ۇزىك پايدا بولعاندىعى اڭعارىلادى. سول زامانداردا شەجىرەلىك ساناعا «جەتى اتاسىن ءبىلۋدىڭ قاجەتتىگى» زورلاپ ءسىڭىرىلدى. سەبەبى، جوعارىداعى ازامات سوعىسىنىڭ بارىسىندا جەتى اتادان اسقان ۇرپاقتار ءبىر-بىرىمەن دۇشپان بولىپ شىققان ەدى. وسىنداي سەبەپتەرمەن بۇگىنگى كوپتەگەن رۋلاردىڭ شەجىرەسىندەگى تىزبەك ءحVىى عاسىردىڭ باس كەزىنەن بەرى قاراي ناقتىلىق سيپات الادى.

ءدال وسى قازاق حاندىعى بيلەۋشىلەرى مەن بيلەرىنىڭ ۇيعارىمىمەن قازاقتى «ءۇش انانىڭ بالاسى» دەگەن كونتسەپتسيا قالىپتاستى. قازاق حالقىن قۇراۋشى رۋ-تايپالاردىڭ ەتنوگەنەزىنە قاتىستى تاريحي شىنايىلىقتان الىس بولعانىنا قاراماستان قازاق حاندىعى كەزەڭىندەگى جازىلىپ، تاراتىلعان جىر داستانداردا، اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىندە «قارعا تامىرلى قازاق» تۇسىنىگى بەكىتىلىپ، ناسيحاتتالدى.

ءۇش ەنەدەن تۋىپ دۇرەدى.

ءۇش شەشەمنەن تۋعان سوڭ

وسى ەدى عوي قازاقتىڭ

ءۇش ءجۇز بولعان سەبەبى.

اعارىس پەن جانارىس.

كەنجەسى ەكەن بەكارىس.

اقارىستىڭ بالاسى:

ءۇيسىن، نايمان – ۇلى ءجۇز.

جانارىستىڭ بالاسى:

ارعىن، قىپشاق – ورتا ءجۇز.

بەكارىستىڭ بالاسى:

الشىن، كەنشىن – كىشى ءجۇز.

دەپ قازاقتى جاساندى تۇردەگى تۋىستىق-گەنەولوگيالىق جاقىندىقتى ناسيحاتتاي وتىرىپ جىرلادى.

قازاق حاندىعى قۇرىلعاننان كەيىن جاڭا رۋلاردىڭ قۇرىلۋىنا بايلانىستى قازاق شەجىرەلەرى قالىپتاستى. رۋ-تايپالاردىڭ اتا-تەگى ۇلتتىڭ بىرىگۋىنىڭ، ەلدىڭ نەگىزىن قالاۋدىڭ جانە مەملەكەتتىڭ نىعايۋىنىڭ قۋاتتى تەتىگى بولدى. رۋ تايپالارىنىڭ گەنەالوگيالىق قۇرىلىمى قازاق حاندىعىنىڭ قوعامدىق-ساياسي نەگىزىن نىعايتۋ ءۇشىن قاجەت بولدى.

قازاق حاندىعىنىڭ ەتنوساياسي جاعدايى وتە كۇردەلى ءجۇردى. بۇل كەڭ بايتاق دالادا تاريحي قالىپتاسقان، بىتىراڭقى تايپالار بولعانىنا قاراماستان، ونى ودان ءارى بىرىكتىرۋ سول كەزدەگى قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار ءۇشىن، اسىرەسە بيلەر ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلە بولدى. بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن قازاق بيلەرى قازاق حالقىن بىرىكتىرەتىن، تايپالاردىڭ بىرلىگىنە نەگىزدەلگەن ۇلتتىق بىرلىك يدەياسىن قالىپتاستىردى.

الدىمەن التىن وردادا، كەيىن قازاق حاندىعىندا ورىن العان رۋحاني پروتسەستەردىڭ قازاقتاردىڭ ءجۇز تۇرىندە قايتا بولىنىسكە تۇسكەندىگىنە «ءجۇز» اتاۋىنىڭ  شىعۋ تەگىنەن بايقاۋىمىزعا بولادى.

«ءجۇز» اتاۋى دا جۇزدىك قۇرىلىمنىڭ شىعۋ ۋاقىتى مەن ماقساتى سياقتى، تاريحشىلاردىڭ ءارتۇرلى كوزقاراستارىنا يە. وكىنىشكە وراي، كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر بۇل اتاۋدى تالداۋدا كوبىنەسە اتاۋدىڭ ايتىلۋ ەرەكشەلىگىنە باسىمدىلىق بەرىپ، اتاۋدىڭ ماعىنالىق سيپاتىنا كوڭىل اۋدارماي كەلدى. اسىرەسە، ورتاعاسىرلىق قىتاي، اراب-پارسى دەرەكتەرىندە كەزدەسەتىن قازاقتىڭ جۇزىنە ەش قاتىسى جوق «گۋز»، «يوز» سوزدەرىن «ءجۇز» سوزىمەن تاجدەستىرەدى. مىسالى، ح. م. اديلگەرەەۆ ح عاسىرداعى وعىزداردىڭ دا  ۇشكە، ياعني ۇلكەن، ورتا جانە كىشى وردالارعا ءبولىندى دەگەن مالىمەتىن كەلتىرىپ،  «گۋز» ءسوزى «يۋز»، «جۋز»  دەگەن ماعىنا بىلدىرەدى دەپ جازادى.

ن. مىڭجان ب.ز.ب. ءىىى عاسىردا عۇنداردىڭ باتىس جاعىندا ءومىر سۇرگەن ۇلى يوزىلاردى قازاقتىڭ ۇلى جۇزىنە سايكەستەيدى. ۋ. شالەكەنوۆ تە قىتاي دەرەكتەرىندەگى «ۇلى جانە كىشى يوزىلەرگە» سۇيەنىپ قازاقتاردىڭ ۇلى ءجۇزى مەن كىشى ءجۇزى انتيكالىق زاماندا ءومىر سۇرگەن دەگەن توقتامعا كەلەدى. شىندىعىندا، «ءجۇز» اتاۋىنا قاتىستى بۇل تۇجىرىمدار بار بولعانى سوزدەر تەگىنىڭ ۇقساستىعىنا نەگىزدەلگەن، ءۇستىرت پىكىرلەر.

بىزدىڭشە، قازاقتىڭ ء"جۇز" اتاۋى—"بولىك", "بولشەك", «قۇرامى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن ارابتىڭ جز –«دجوز" سوزىنەن شىققان. التىن وردا مەن قازاق حاندىعىنىڭ يسلامدانۋ پروتسەسىنىڭ كۇشەيۋى وسى كەزەڭدە كوپتەگەن اراب-پارسى سوزدەرىنىڭ تۇركى تىلىنە، اسىرەسە، مەملەكەتتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە ەنۋىن جىلدامداتتى.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، «ءجۇز» اتاۋى تۋىستىق اتاۋ ەمەس، ەل باسقارۋدا قولداناتىن اكىمشىلىك-ساياسي، اسكەري-اكىمشىلىك تەرمين. قازاق شەجىرەسىندەگى «پالەنشەدەن تۇگەنشە، ونىڭ  بالاسىنان ءبىز تارايدى ەكەنبىز» دەگەن تىزبەكتەلگەن گەنەولوگيالىق جۇيە اقيقات ەمەس. ءبىر ءجۇزدىڭ قۇرامىنداعى تايپالار اراسىن بىلاي قويعاندا، ءبىر تايپانىڭ ىشىندەگى رۋلاردىڭ قاندىق جاقىندىعى كۇماندى. سوڭعى شەجىرەدە كورسەتىلگەن گەنەولوگيالىق كەستە بار بولعانى 6-7 عاسىر ىشىندە قولدان جاسالعان كوپ شەجىرەلەردىڭ ءبىرى عانا.

شىندىعىنا كەلگەندە، مىڭداعان جىلعى تاريحى بار قازاق حالقىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىنگە تاريحى تىم كۇردەلى، جانقيارلىق ەڭبەكتى، زەرتتەلۋىن كۇتىپ وتىرعان قىرۋار جۇمىس. كەيبىر ماسەلەلەردە دەرەككوز بولۋعا، رۋشىل قاۋىمعا الدانىش بولۋعا جاراعانمەن قازاق تاريحىن شىنايى زەرتتەۋدە  شەجىرە باستى قاينار بولۋدا سەنىمسىزدەۋ.

مىنە، وسى سەبەپتەن دە، قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى جەكەلەگەن تايپالاردىڭ تاريحىن قازاقتىڭ جۇزدىك جۇيەسى شەڭبەرىنەن تىس، تاۋەلسىز زەرتتەۋدىڭ ماڭىزى اسا زور ەكەندىگىن ەسكە سالعىمىز كەلەدى. ەگەر، قازاقتىڭ كەز كەلگەن تايپاسىن قازاق جۇزدەرى جۇيەسى شەڭبەرىنەن شىعارماي، سونىڭ اياسىندا زەرتتەيتىن بولساق شىنايى ناتيجەگە قول جەتكىزۋ قيىن. ويتكەنى، شەجىرەنىڭ ءوزىنىڭ  ناقتى گەنەولوگيالىق  مالىمەت ەكەندىگى كۇمان تۋدىرادى. ارينە، تاريحى اۋىزشا شەجىرەگە نەگىزدەلگەن قازاق حالقىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدە شەجىرەنىڭ ءوز ورىنى بار. دەگەنمەن، حالىق جادىندا ساقتالاتىن بەلگىلى ءبىر كەزەڭگە دەيىن ناقتى بولادى دا، حالىق جادى شاتاساتىن ەسكى زاماندى سۋرەتتەگەندە شەجىرە دەرەكتەرى اڭىزدىق سيپات الىپ، سيىرقۇيىمشاقتانىپ كەتەدى. بۇل تۋرالى ءماشحۇر ءجۇسىپ اتامىزدىڭ:

ارعىننان ارى بارساڭ اداساسىڭ،

مي قاتىرىپ، كوپ شەجىرەنى نە قىلاسىڭ؟

ول كەزدە سەن دە جوقسىڭ، مەن دە جوقپىن –دەگەن فالسافالىق تۇجىرىمى قيسىندى شىندىق. ءماشحۇر اتامىز ءومىر سۇرگەن زاماندا قازاق تاريحىنىڭ نەگىزگى كوزى تەك وسى شەجىرەلەر بولدى. انتروپولوگيالىق، ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ارقىلى شەجىرە دەرەكتەرىن ناقتىلاۋعا مۇمكىندىك بولمادى.

ءبىر قىزىعى، شەجىرەنىڭ رۋشىلدىقتىڭ بۇلجىماس ەرەجە كىتابى مەن سول نەگىزدەگى  «تاريحي زەرتتەۋلەرگە» نەگىز بولا المايتىنىنا، ءتىپتى، ناقتى قاندىق-تۋىستىق، گەنەولوگيالىق بايلانىسقا يە ەمەس ەكەندىگىنە وسى شەجىرەلەردىڭ ءوزى نەگىز بولا الادى.

مىسالى، باعىس رۋى شەجىرە بويىنشا  ۇلى جۇزدە دە (سۋان), ورتا جۇزدە دە (ۋاق) بار. تىنەي قوڭىراتتا، ادايدا، نايماندا دا بار. ماڭعىتاي جالايىردا، الىمدە، قوڭىراتتا بار. كەرەيلەر كەرەيت بولىپ، كىشى جۇزدە كەزدەسەدى. دۋلاتتىڭ بوتباي  تارماعىنداعى قورالاستار قازاق حاندىعى قۇرىلعانعا دەيىن قوڭىراتتىڭ بەلدى رۋى بولدى.  قورالاستار ابىلعازىنىڭ كەستەسى بويىنشا ەرگەنەقوننان شىققان قوڭىراتتاردىڭ ءبىر رۋى. قوڭىراتتاردىڭ ءميفى بويىنشا ولاردىڭ ءبىر تارماعى قورالاستار بارلىق موڭعولدورداردىڭ انالىق تەگى الان گوا شىققان رۋ. ءالى كۇنگە دەيىن، موڭعول قوڭىراتتارى، اۋعان قوڭىراتتارى قۇرامىنداعى رۋ. دەگەنمەن، وسى ناقتى تاريحي مالىمەتتەرگە قاراماستان قازىرگى شەجىرەلەر تاريحي اقيقاتتان الىستاۋ ۇكىم شىعارىپ، قورالاستى دۋلاتتىڭ جيەنى، نەمەسە كىرمە رۋ رەتىندە سانايدى.

وسىدان كەيىن قالايشا اقيقاتتى تاريحتان ىزدەمەي قازىرگى شەجىرەنى  ابسوليۋت رەتىندە قاراستىرا الامىز؟ شەجىرە - سول كەزدەگى ساياسي، الەۋمەتتىك، گەوگرافيالىق جاعدايلارعا بايلانىستى، ەل باسقارۋدى، اكىمشىلىك جۇيەنى رەتتەۋگە باعىتتالعان، حان جارلىعىمەن، بيلەردىڭ جۇيەلەۋىمەن ىسكە اسقان ساياسي شارانىڭ جەمىسى.

بۇل تۇجىرىممەن ۇلت مۇددەسىنەن رۋ-تايپا مۇددەسىن جوعارى قوياتىن، رۋشىلدىقتىڭ اۋرۋىمەن جازىلماستاي كەسەلگە ۇشىراعاندار كەلىسپەي، «جۇزدەر ىشىندەگى بىردەي رۋ اتاۋلارى كەزدەيسوق سايكەستىك، باسقا قانداي دالەلىڭ بار؟» دەۋى بەك مۇمكىن.

بۇعان انتروپولوگيالىق زەرتتەۋلەر ابدەن دالەل بولا الادى. قازاقتىڭ اتاقتى انتروپولوگ-عالىمى و. سماعۇلوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن سوناۋ 1966-1974 جىلدار ارالىعىندا قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ اراسىندا ولاردىڭ قان توبىنا قاتىستى گەنەگەوگرافيالىق زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزەدى. زەرتتەۋ ناتيجەلەرى بويىنشا قازاق جۇزدەرىنىڭ اراسىندا ايتارلىقتاي گەنەتيكالىق ايىرماشىلىق جوق. بۇل جۇزدىك تۋىستىق جاقىندىقتى جوققا شىعاراتىن باستى مالىمەت. ال، ەندى، سول جۇزدەردىڭ قۇرامىنداعى تايپالاردىڭ ءوزارا قاندىق-تۋىستىق جاقىندىعى مۇلدەم شىندىقتان الىس. مىسالى، قوڭىراتتاردىڭ گەنەتيكالىق جيىلىگى جالايىر، دۋلات، ۋاق، نايماندارعا جاقىن. ارعىنداردىڭ گەنەتيكالىق پارامەترلەرى البان، سۋان، نايمان، دۋلات، جالايىرلارعا جاقىن. كەرەيلەردىڭ گەنەتيكالىق ماركەرى بولسا قىپشاقتار مەن سۋاندارعا جاقىن. نايماندارعا قاندىق تۇرعىدا ارعىن، البان، اداي، سۋاندار جاقىن....

مىنەكەي، وسىدان كەيىن ءوز ءجۇزىنىڭ قۇرامىنداعى تايپالاستارى مەن رۋلاستارىنا بۇيرەگى بۇرىپ، باسقاسىنا شەكەدەن قاراۋعا قانداي نەگىز بار؟ قولدان جاسالعان شەجىرەدەن تۋىستىق-قاندىق جاقىندىقتى، ودان تاريحي فاكتىلەردەن الىس  ميفتەر جاساۋ كىمگە ءتيىمدى ەكەندىگى ايدان انىق ەمەس پە؟

سايىپ كەلگەندە، «قارعا تامىرلى» قازاق تاريحى بىرگە ورىلگەن، وتكەنى تەرەڭ رۋ-تايپالاردان قۇرالىپ، «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» ءبىرتۇتاس حالىقتى بىرىكتىرەتىن ورتاق اتاۋ. اقسەلەۋ سەيدىمبەك «قازاقتاردىڭ اۋىزشا تاريحى» مونوگرافياسىنىڭ «شەجىرە مەن تاريح» تاراۋىندا حالىقتىڭ قالىپتاسۋىندا تىرەك بولعان قازاق حالقىنىڭ تاريحى تايپالار تاريحى دەپ ەسەپتەيدى. سوندىقتان دا، تۇتاس حالىقتىڭ تاريحىن زەردەلەگەندە، وسى حالىقتى قۇراۋشى جەكەلەگەن تايپالاردىڭ وتكەنىنە وي جۇگىرتۋ شىنايى عىلىمي ناتيجەلەرگە قول جەتكىزەتىنى انىق. بىرىنشىدەن، تايپا تاريحىن زەرتتەگەندە كوپ ساندى جازبا دەرەكتەرىنە قاراماستان، اۋىزشا شەجىرە دەرەكتەرىنىڭ شەڭبەرىنەن شىعا الماي،  جۇزدىك جۇيەنىڭ قاساڭ قالىبىندا قالۋ وتان تاريحىنا جاسالعان قيانات. ەكىنشىدەن، بۇكىل كۇش-جىگەرىن، ۋاقىتىن ۇلت بىرلىگىنە ەمەس، قولدان جاسالعان شەجىرە نەگىزىندە رۋ مۇددەسىنە سارپ ەتىپ جۇرگەن وقىعاندارىمىزعا قۇلاققاعىس: بەكەرگە اۋرە بولماڭىزدار! ءجۇز ىشىندەگى تايپالاسىڭىز، رۋلاسىڭىز ەمەس، قوڭىرات پەن دۋلات، اداي مەن نايمان، ارعىن مەن البان جاقىن-تۋىس، اينالىپ كەلگەندە «ءار قازاعىڭىز – جالعىزىڭىز»!

كەزىندە، ورىس جانە كەڭەس تاريحشىلارى سىزىپ بەرگەن ادىستەمەدەن ءارى اسپاۋ قازاق تاريحىن زەرتتەۋدىڭ شىنايى ماقساتىنا جەتكىزبەيدى. قازاق تايپالارىنىڭ تاريحىن جۇزدىك، قازىرگى ايماقتىق شەڭبەردەن شىعارىپ، قاناتىن بوساتا زەرتتەۋ قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىن تەرەڭدەتىپ، كوشپەندىلەردىڭ ءداستۇرلى تاريحي ايماقتارىن كەڭەيتە تۇسەتىنى انىق. بۇدان وزگە، حالىق ءبىر بولۋ ءۇشىن ۇلتتىڭ بىرلىگى قاجەت.

جومارت جەڭىس

Abai.kz