بۇكىل كەڭەستىك اۋماقتاعى ۇلتتىق قايتا سەرپىلۋدىڭ باستاماسى رەتىندە تاريحتا قالدى 

جەتپىس جىلداي ءومىر سۇرگەن توتاليتارلىق جۇيە قانشا جەردەن ارەكەتتەنگەنىمەن ادامداردىڭ وي-پىكىر بوستاندىعىن ءبىرجولاتا تۇنشىقتىرا المادى. كەڭەستىك جۇيەنىڭ ۇلتتار مەن حالىقتاردىڭ مادەنيەتى مەن تاريحىن جانە ۇلتتىق سانا-سەزىمىن تۇنشىقتىرۋعا باعىتتالعان ارەكەتتەرىنە قارسى جاڭا نارازىلىق پەن جاڭا كۇش تۋىپ كەلە جاتتى. بۇل كۇش 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە ايقىن كورىندى.

جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ باستالۋىنا رەسپۋبليكا باسشىلىعىن اۋىستىرۋ جونىندەگى ماسكەۋدىڭ امىرشىلدىك ارەكەتى عانا سەبەپ بولعان جوق. جاڭا باسشىلىققا رەسپۋبليكا حالقىنا مۇلدەم تانىس ەمەس كولبيننىڭ كەلۋى جىلدار بويىنا جيناقتالعان اشۋ-ىزا مەن نارازىلىقتىڭ بۋىرقانا سىرتقا اتىلىپ شىعۋىنا تۇرتكى بولدى.

الماتىداعى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى ساپالىق جاڭا سيپاتقا كوتەرىلۋ  بولىپ تابىلادى. رەسپۋبليكا حالقى بۇل كەزدە  ەكى تاڭداۋدىڭ الدىندا تۇردى: نە  قازاقستانداعى «كىشى قازاندى» قايتالاۋدى تاڭداۋ، نە ۇلتتىق ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقىعىن تاڭداۋ كەرەك بولدى، ول  رەسپۋبليكادا باسقارۋشىنى سىرتتان اكەلۋشىلىك ينستيتۋتىن توقتاتۋ تالابىنان كورىنىس تاپتى.

الماتىداعى وقيعالار قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا د. قوناەۆتىڭ  قىزمەتىنەن الىنۋى جانە  سىبىردەن كەلگەن پارتيالىق فۋنكتسيونەر، «سىبايلاستىققا قارسى قاتاڭ شارانى قولداۋشى» رەتىندە بەلگىلى جانە وسى ستاندارتتارعا سايكەس «رەفورماتور» بولىپ كورىنگەن گ.ۆ. كولبيننىڭ سايلانۋى تۋرالى رەسمي حابارلاما بەرىلگەن ساتتەن باستاپ قارقىن الدى. كولبيننىڭ كانديداتۋراسى تاعى ءبىر ماڭىزدى سيپاتتاما بويىنشا گورباچەۆتىڭ  تاڭداۋىنا ساي كەلدى – ونىڭ  ۇلتى ورىس بولاتىن. دۇربەلەڭگە تولى ءۇش كۇن بويىنا، 1986 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىنان 18 جەلتوقسانىنا دەيىن بولعان وقيعالار سول كەزدەگى رەسمي دەرەككوزدەر بويىنشا مىناداي بەلگىلى حرونولوگيالىق دايەكتىلىكپەن تۇزىلەدى.

قازاق كسر  مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا تەاتر-كوركەمونەر ينستيتۋتىنىڭ 12 ستۋدەنتى 1986 جىلعى جەلتوقساننىڭ 16-سىنان 17-سىنە قاراعان ءتۇنى قالانىڭ التى جوعارعى وقۋ ورنىنىڭ جانە س.م. كيروۆ اتىنداعى زاۋىتتىڭ جاتاقحانالارىندا ناسيحات جۇمىستارىن، ياعني الاڭعا شىعىپ نارازىلىق بىلدىرۋگە شاقىرعان. ولار، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى اگەنتتەرىنىڭ مالىمەتتەرى  بويىنشا، جاستاردى مانيفەستاتسياعا قاتىسۋعا كوندىرگەن،  ۇراندار مەن پلاكاتتاردى دايىنداپ، كوشەگە الىپ شىققان.

17 جەلتوقساندا تاڭ اتا قالا  جاستارى ءوز بەتىنشە، ال كەي جەرلەردە ۇيىمداسقان تۇردە كوشەلەرگە شىقتى. شەرۋگە شىعۋشىلاردىڭ ساپ تۇزەگەن قاتارلارىندا: «لەنيننىڭ يدەيالارى جاساسىن!»، «ءار حالىققا-ءوز كوسەمى!». «بىردە-ءبىر  حالىققا، بىردە-ءبىر تىلگە ەشقانداي ارتىقشىلىق بەرىلمەسىن!»، «ءبىز حالىقتاردىڭ كۇشتەپ ەمەس، ەرىكتى جاقىنداسۋىن جاقتايمىز!»، «قازاقستان جاساسىن!» دەگەن ۇراندار كورىندى.  كەيىننەن،  جوعارعى كەڭەس تورالقاسىنىڭ  جەلتوقسان   وقيعالارىنا تۇپكىلىكتى باعا بەرۋ جونىندەگى كوميسسياسى اتاپ  كورسەتكەنىندەي، ۇرانداردا ەتنوستىق-تسەنتريستىك مازمۇن بولماعان جانە ءوزىنىڭ سيپاتى جاعىنان ماركسيزم-لەنينيزمنىڭ ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى تەورياسىنىڭ ءمانىن بىلدىرگەن، «شەرۋدە كۇلكى ەستىلگەن، جىگىتتەر مەن قىزدار ءان ايتقان. شەرۋ الاڭعا قاراي جۇرگەن. ءبارى دە بەيبىت شەرۋدى ەسكە سالعان...»

جاستاردىڭ العاشقى  توپتارى 17 جەلتوقساندا تاڭەرتەڭگى ساعات 7-8-گە قاراي كومپارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ الدىنداعى الاڭعا مولشەرى 200-300 ادام ورتالىق كوميتەت پلەنۋمىنىڭ شەشىمىنە قارسى نارازىلىق بىلدىرگەن ۇراندار ۇستاپ جينالدى. رەسپۋبليكانىڭ جوعارى باسشىلىعىنىڭ كەلىسۋىمەن ميليتسيا مەن ىشكى اسكەرلەر كۇشتەرى الاڭدى قورشاپ الدى. الماتى گارنيزونى بويىنشا №1 ۇرىسقا دايىندىق جاريالاندى، تەمىرجول ۆوكزالدارى، اۋەجاي، قالا ارالىق اۆتوموبيل جولدارى جابىلدى.

شەرۋگە  قاتىسۋشىلاردىڭ الدىنا شىعىپ، مانيفەست جاريالاۋشىلاردىڭ تالاپتارى جونىندە ءتۇسىندىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ ۇيعارىلدى.  جاستاردىڭ تالاپتارىندا رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىلىعى قىزمەتىنە كولبيننىڭ سايلانۋىنا  نارازىلىق  ءبىلدىرىلدى. قوناەۆتىڭ ولاردىڭ الدىنا شىعىپ، اشىق  تۇسىنىك بەرۋىن تالاپ ەتتى. 11 ساعات 30 مينۋتتا الاڭ ءبىرشاما بوسادى، جاستار قالا كوشەلەرىنە بەت الدى. شەرۋگە ىشكى ىستەر مينيسترلىگى مەن ونىڭ  بولىمشەلەرى قۇرامىنىڭ  جەكە كۇشتەرى ىلەسىپ وتىردى.

تۇستەن كەيىن الماتىنىڭ برەجنەۆ ەسىمىمەن اتالاتىن الاڭىنا ستۋدەنت جانە جۇمىسشى جاستاردىڭ الدەقايدا كوپ بۇقاراسى جينالدى. ولاردىڭ سانى ءتۇرلى دەرەكتەر بويىنشا 5 مىڭ ادامنان 30 مىڭ  ادامعا دەيىن وزگەرىپ وتىرعان. شەرۋگە  جينالۋشىلار قاتارلارىنىڭ تولىعۋىمەن ءبىر مەزگىلدە كۇش قۇرىلىمدارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى دە شوعىرلانا ءتۇستى. الماتى  وقيعالارىنىڭ اياقتالار كۇنىنە قارايعى جازالاۋشى كورپۋستىڭ سانى  جونىندە تاريحي سيپاتتامالار مەن قازكسر جوعارعى كەڭەسى تورالقاسى كوميسسياسىنىڭ قورىتىندىسىندا  ايىرماشىلىقتار بار. 19-24 مىڭ ءتارتىپ ساقتاۋ كۇشتەرى ادامدارىنىڭ ورنىنا 50 مىڭ اسكەري قىزمەتشىسى، 20 مىڭ ميليتسيونەر جانە 16 مىڭ درۋجنننيك (جاساقشى) دەگەن تسيفر كەلتىرىلەدى.

شەرۋدى قۋىپ تاراتۋ ءۇشىن  الماتى مەن وبلىستاردان جانە فرۋنزە، تاشكەنت، چەليابينسك، نوۆوسيبيرسك، ۋفا، سۆەردلوۆسك مەن تبيليسي قالالارىنان  ىشكى اسكەرلەردىڭ ارنايى بولىمدەرى توپتاستىرىلدى. وپەراتسيا «مەتەل-1986» دەگەن شارتتى اتاۋمەن كسرو ىشكى ىستەر  ءمينيسترىنىڭ №0385 بۇيرىعى نەگىزىندە ازىرلەنگەن جانە ەلدىڭ جوعارى باسشىلىعى ماقۇلداعان وپەراتيۆتىك  جوسپار بويىنشا جۇزەگە اسىرىلدى. جازالاۋ ارەكەتتەرى كوكپ وك ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، ءبىر كەزدە قازاقستان كومپارتياسى وك-ءنىڭ 2-حاتشىسى قىزمەتىندە ءوزىنىڭ ارىنا داق تۇسىرگەن م.س. سولومەنتسەۆتىڭ جەكە قاتىسۋىمەن جانە تىكەلەي  باسشىلىعىمەن جۇرگىزىلدى.

باسىپ-جانىشتاۋ ارەكەتتەرىن دايىنداۋ كەزىندە «قارا جۇزدىكشىلەر» قاعيداتى بويىنشا قۇرىلعان حالىق جاساقشىلارىنا ەرەكشە ورىن بەرىلدى. ءاربىر اۋداندىق كوميتەتكە 2000 ادامنان وتريادتار جاساقتاۋعا نۇسقاۋ بەرىلدى. كولبين  جاساقتاردى بايىرعى ەتنوستىڭ  ادامدارى قاتارىنان قۇرۋعا كەڭەس بەرگەنىمەن، زاۋىتتار مەن مەكەمەلەردىڭ ۇجىمدارىندا  قازاق ەمەس ۇلتتاردىڭ  باسىم بولۋى سەبەپتى مۇنى جاساۋ ءىس جۇزىندە  مۇمكىن بولمادى. ولاردىڭ قارۋلانۋى ءۇشىن قالانىڭ زاۋىتتارىندا ارماتۋرا مەن  قۇبىرلاردىڭ كەسىندىلەرى، ارماتۋرالانعان كابەلدەن سويىلدار دايىندالىپ، پارتيانىڭ قالالىق كوميتەتى مەن اۋداندىق كوميتەتتەرىندە تاراتىلدى.

ميتينگىلىك بوي كورسەتۋلەر كەزەڭىندە شەرۋشىلەر  مەن جاساقتار اراسىنداعى  ناق وسى  قويان-قولتىق  ايقاس جەلتوقسان  وقيعالارىنا ۇلتارالىق جانجال رەڭكىن بەردى. كەيىننەن شەرۋگە شىعۋشىلاردى، كەزدەيسوق جۇرگىنشىلەردى جاپپاي ۇرىپ-سوعۋدى اقتاۋ  ءۇشىن باسشىلىق جالعان ايتىپ، بۇرمالاۋعا باردى.  جۇمىسشىلار وتريادىنان  تارتىپ  الىنعان وسىنداي قول قارۋى كەيىننەن قىلمىستىق جانە ساياسي زەرتتەۋدە شەرۋشىلەردىڭ زۇلىم نيەتتەگى ماقساتتارىنىڭ ايعاعى رەتىندە كورسەتىلدى.

الاڭدى قۇرساۋعا الۋعا: ەشكىمدى شىعارماۋعا جانە ەشكىمدى كىرگىزبەۋگە بۇيرىق بەرىلدى. تولقۋدىڭ قاق ورتاسىنا جاقىنداعان شەرۋشىلەردىڭ جاڭا توپتارى قورشاۋدى بۇزدى، قاقتىعىس تۋدى. قورشاۋدىڭ ىشىندەگى ادامدار جاڭادان كەلگەندەردىڭ قورشاۋدى بۇزىپ  كىرۋىنە كومەكتەستى.

شيەلەنىستىڭ شەگىنە جەتۋى قازكسر ىشكى ىستەر ءمينيسترى كنيازەۆتىڭ باسىپ-جانىشتاۋدى باستاۋعا بۇيرىق بەرۋىنە  الىپ كەلدى. قالقان، سويىل جانە ساپەر كۇرەگىن ۇستاعان سولداتتار شەرۋشىلەردى قۋىپ تاراتۋعا كىرىستى. ادامدار قاشا باستادى. جوڭكىلگەن قالىڭ توبىر ءبىر-ءبىرىن قىسىپ-جانشىپ، كەيبىرەۋلەر اياق استىندا قالدى. شەرۋشىلەردىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىمەن قاقتىعىسى قيان-كەسكى ارپالىسقا ۇلاستى. شەرۋشىلەردى قۋىپ تاراتۋ ءۇشىن ءورت سوندىرەتىن  جانە ارنايى قۇرالدارمەن جابدىقتالعان تەحنيكالار قولدانىلدى. ءتۇن ورتاسىنا قاراي شەرۋشىلەردى  قۋىپ تاراتۋ وپەراتسياسى اياقتالۋ ساتىسىنا جەتتى. ادامداردىڭ جيىنى سەيىلدى، سوققىعا جىعىلىپ اسفالتتا جاتقانداردى جيناپ الىپ، تيەپ اكەتتى. الاڭنان قاشقانداردى سوڭىنا ءتۇسىپ قۋ ىرگەلەس كوشەلەردە، تۇرعىن ۇيلەردىڭ كىرەبەرىستەرىندە، جاتاحانالاردىڭ جاڭىندا جالعاستىرىلدى، مۇندا ءىز كەسكىش  يتتەر پايدالانىلدى.

قازاق جاستارى 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانى كۇندەرى ونداعان جىلدار بويى ۇستەمدىك قۇرىپ كەلگەن توتاليتارلىق   رەجيمگە باتىل قارسى تۇردى، ءسويتىپ بۇرىنعى كسرو كەڭىستىگىندە ۇلتتىق-دەموكراتيالىق   قوزعالىستى دامىتۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. وقيعا باسقا حالىقتارعا قارسى باعىتتالماعان-دى، بۇل ەلدەگى ەكى كۇشتىڭ: بۋىنى قاتپاعان دەموكراتيا مەن ول كەزدە قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان اكىمشىل-ءامىرشىل جۇيەنىڭ تۇڭعىش قاقتىعىسۋى بولاتىن. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ باستاۋىندا ق. رىسقۇلبەكوۆ، ق. ايتمۇرزاەۆ، ب. يمانعوجاەۆ،  و. سەيتەمبەكوۆ، ا. قامەتوۆ، ە. كوبەسباەۆ، ە. سىپاتاەۆ، ل. اسانوۆا، س. مۇحامەدجانوۆا، ي. داۋرەنوۆ جانە ت.ب. بولدى.

كوتەرىلىسشىلەردىڭ وتە قاتال جازالانعانىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ كەرەك. جەدەل جاردەمنىڭ 20 بريگاداسى زارداپ شەككەن 540 ادامدى ەمدەۋ مەكەمەلەرىنە جەكىزدى، 209 ادام اۋرۋحاناعا جاتقىزىلدى، 1722 ادام دەنە جاراقاتىن الدى. جوعارعى كەڭەس تورالقاسى  كوميسسياسىنىڭ  باعالاۋىنشا، ۇستالعانداردىڭ جالپى سانى 8500 ادامعا جۋىق. پروكۋراتۋرادا 5324 ادامنان، مقك-ندە 850 ادامنان جاۋاپ الىنعان. 900-گە جۋىق ادام سوتتاردىڭ، ميليتسيانىڭ جانە كاسىپورىن اكىمشىلىكتەرىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا اكىمشىلىك تارتىپپەن جازالانعان (قاماۋعا الىنعان، ايىپپۇل  تولەگەن، سوگىس العان، ت.ب.) 1400 ادامعا قاتاڭ ەسكەرتۋ بەرىلگەن.

رەسمي دەرەككوزدەر مالىمەتى بويىنشا 264 ستۋدەنت وقۋ ورنىنان شىعارىلعان. حالىققا ءبىلىم بەرۋ ءمينيسترىنىڭ انىقتاماسىندا (1990 جىلعى تامىز) وقۋدان شىعارىلعانداردىڭ سانى 309 بولعان. (دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى مەن قاتىناس جولدارى مينيسترلىگىنىڭ جۇيەسىنە كىرەتىن وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرى مەن وقۋشىلارىن ەسەپتەمەگەندە). بۇكىلوداقتىق لەنينشىل كوممۋنيستىك جاستار وداعىنىڭ جەلىسى بويىنشا ونىڭ 1922 مۇشەسى جازالانعان (758 مۇشە كومسومول قاتارىنان شىعارىلعان، 1164-ءى قاتاڭ سوگىس العان). پارتيا  قاتارىنان 53 ادام شىعارىلعان، 210 ادام پارتيالىق تارتىپپەن جازالاناعن. وقيعالارعا قاتىسقان 319 ادام جۇمىستان قۋىلعان. سوتتىڭ ۇكىمىمەن 99 ادام سوتتالعان، ونىڭ ەكەۋى اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن.

الايدا جاريا ەتىلمەگەن دەرەكتەر دە بولعان-دى. كوميسسيانىڭ توراعاسى، حالىق اقىنى مۇحتار شاحانوۆ جەلتوقسان وقيعالارىنان كەيىن ءبىر جىل بويىنا 58 ادام جەرلەنگەن، جەرلەنگەندەردىڭ اتى-ءجونى كورسەتىلمەگەن جانە ءتىپتى نومىرلەرى جازىلماي كومىلگەن دەپ تۇجىرىمدادى.

بۇل دەرەكتەر  جەلتوقسان وقيعالارىنا بايلانىستى كەيبىر قۇپيا ءمان-جايلاردىڭ بەتىن اشقانىن ايتا كەتۋ كەرەك. قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ تورالقاسىنا «باتىس» زيراتى تۋرالى، وقيعالاردان كەيىن 58 ادامنىڭ جەرلەنگەندىگى، ولاردىڭ اتى-جوندەرىنىڭ بەلگىسىز ەكەندىگى تۋرالى مالىمەتتەر  بەرىلگەن. زيراتتىڭ بىرنەشە قىزمەتكەرى، سونىمەن قاتار ولاردىڭ باسشىلارى دا بۇل ءىىم-ءنىڭ جاسىرىن جەرلەۋلەرى ەكەنى جونىندە كۋالىك بەرگەندىگى تۋرالى ەرەكشە انىقتاما تابىس ەتەلگەن.

قازكسر جوعارعى كەڭەسى تورالقاسى كوميسسياسىنىڭ توراعاسى م. شاحانوۆ كەيىننەن بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: كوتەرىلىس تار اياداعى ۇلتتىق باعىتتا بولعان جوق، وعان ورىستار مەن ۇيعىرلار، تاتارلار جانە قىرعىزدار دا قاتىسقان. «بەلگىلى ءبىر توپتار، - دەدى ول ءبىر سۇحباتىندا،  - بۇل  فاكتىلەردى ارنايى جاسىردى، الاڭعا تەك قازاق «ۇلتشىلدارى» عانا  شىقتى دەپ دالەلدەۋگە تىرىستى. بەيبىت جاستاردىڭ شەرۋىن نەگىزىنەن ءبىر عانا ۇلتتىڭ – ورىستاردىڭ وكىلدەرىنەن قۇرالعان قارۋلى جاساقشىلارعا قارسى قويۋ  ارقىلى «ۇلتشىلدىق» سيپات بەرىلدى: ولار وسىلاي رەسپۋبليكا حالىقتارىنىڭ ۇلتارالىق قاتىناستارىنا ەلەۋلى جارىقشاق تۇسىرۋگە قول جەتكىزدى».

وقيعالاردىڭ جەلتوقساننان كەيىنگى ءوربۋى ورتالىق جانە  رەسپۋبليكالىق باسپاسوزدە بۇكىل قازاق اتاۋلى مەن قازاقتىڭ بيلىك جۇرگىزۋشى ەليتاسىنا  جاپپاي ناسيحاتتىق شابۋىل جاساۋىمەن سيپاتتالدى. ءسوز جۇزىندەگى وسىنداي ايىپتاۋلاردان كەيىن قازاقستانداعى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعالارى جايلى كەڭەستىك نەگىزگى قۇجات قابىلداندى. 1987 جىلى 16 شىلدەدە كوكپ وك «قازاق رەسپۋبليكالىق پارتيا ۇيىمىنىڭ ەڭبەكشىلەرگە  ينتەرناتسيونالدىق جانە پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ جونىندەگى جۇمىسى تۋرالى» قاۋلى قابىلدادى. وندا جوعارىدا ايتىلعان ايىپتاۋلاردىڭ ءبارى كەلتىرىلدى جانە ورىن العان وقيعالارعا: «وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسانىندا الماتى قالاسىندا بولعان تارتىپسىزدىكتەر قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ كورىنىسى بولدى» دەگەن باعا بەرىلدى،

كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن. رىجكوۆ حەلسينكيدە بولعاندا  الماتى  وقيعالارىنا : «ءبىز ولاردى جونگە  سالامىز. ءوزىمىزدىڭ دۇرىس جاساعانىمىزعا كوزدەرىن جەتكىزەمىز، ال تۇسىنبەگەندەر – قوعامنان سىرتتاتىلادى، وندايلار بىزبەن بىرگە بولا المايدى» دەگەن تۇسىنىك بەردى. 1989 جىلدىڭ ماۋسىمىندا  بوننداعى ساپارىندا گورباچەۆ، كوتەرىلىس بولعان ساتتەن ەكى جارىم جىل وتكەن سوڭ، ونى «ارتتا قالعان، رەاكتسيالىق جانە قايتا قۇرۋعا دۇشپاندىق ارەكەت» رەتىندە سيپاتتادى.  ونىڭ بەر جاعىندا ىشكى ناسيحات ءۇشىن گورباچەۆ الماتى وقيعالارىن الەۋمەتتىك–ەكونوميكالىق دامۋداعى تازا كەمشىلىكتەر رەتىندە ءتۇسىندىردى.

ماسكەۋ مەن ونىڭ جەرگىلىكتى جەردەگى وكىلى كولبيننىڭ جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىنگى قىزمەتىنىڭ باستى باعىتى قازاق ينتەلليگەنتسياسىن جانىشتاۋعا باعىتتالدى. رەسپۋبليكا باسشىلىعىنداعى قازاقتار مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندىعى جەرگىلىكتى ۇلت وقىتۋشىلارى جانە زيالىلارىنىڭ ەسەبى الىندى. ءتىپتى قازاقتار كوپ شوعىرلانعان وڭتۇستىك وبلىستارداعى ستۋدەنتتەردىڭ باسقا ۇلت وكىلدەرىنەن كوپتىگى دە ساراپقا سالىندى. جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى قازاق جاستارىنىڭ كوبەيۋى دە ورتالىققا جاقپادى. ۇلت تىلىندە تەك ءوز رەسپۋبليكاسىندا عانا ءبىلىم الۋعا بولاتىندىعى ەسكەرىلمەدى. جوعارى وقۋ ورنىنا قابىلداۋدا جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنە شەكتەۋ ەنگىزىلدى.

كولبيننىڭ «ءۇشىنشى قازانى» - قازاقستاندى ءبىرجولاتا قازاقتىق سيپاتتان ايىرۋدى ماقسات تۇتقان قىزىل يمپەريانىڭ ەڭ سوڭعى جانە شەشۋشى زور مايدانى ەدى. بۇل مايدان دا ەڭ الدىمەن ۇلتتى رۋحاني جانىشتاۋدان باستالدى. ستۋدەنت جاستاردى، ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانى، قازاق ءباسپاسوزىن، ءتىپتى ۇلتتىق بيۋروكراتيانى دا جۇيەلى تۇردە توقپاقتاۋ وسىنداي ماقساتتى كوزدەدى. بىراق ساياسي كۇرەسكە ۇلكەن سەرپىن بەرگەن الماتى وقيعاسىن جانە ونىڭ قورىتىندىلارىن تۇنشىقتىرۋعا ورتالىقتىن شاماسى كەلمەدى. جەلتوقسان وقيعاسى بۇكىل كەڭەستىك اۋماقتاعى ۇلتتىق قايتا سەرپىلۋدىڭ باسىندا تۇردى. بۇعان باكۋ، تبيليسي، سۋمگايت، فەرعانا، اشعابات، ريگا، ۆيلنيۋس، دۋشانبە، جاڭا وزەن وقيعالارى جالعاستى.

ءتوتاليتاريزمنىڭ مىزعىمايتىنداي بولىپ قاتقان ماڭگىلىك مۇزىن العاش رەت جىبىتكەن الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسىنا ءالى كۇنگە دەيىن تولىققاندى باعا بەرىلگەن جوق. ويتكەنى، سول كەزدەگى وقيعالارداعى شىندىقتىڭ ايتىلماۋىنا مۇددەلى ادامدار ءالى دە بار. ۋاقىت وتە كەلە بۇل وقيعاعا دا تاريح ءوز باعاسىن بەرە جاتار. قالاي بولعاندا دا الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسى كەڭەستىك جۇيەدەگى ەكى كۇشتىڭ: جاڭا باستالىپ كەلە جاتقان بۋىنى قاتپاعان جاس دەموكراتيا مەن سول كەزدە ءالى دە ءوز كۇشىندە تۇرعان اكىمشىل-ءامىرشىل جۇيەنىڭ العاشقى قاقتىعىسى ەدى. جەلتوقسان كوتەرىلىسى بۇدان ءارى بۇكىل كسرو-داعى قىزىل يمپەرياعا دەگەن نارازىلىقتىڭ وسۋىنە الىپ كەلدى. ياعني جەلتوقسان كوتەرىلىسى كسرو-نىڭ ىدىراۋى مەن مەن ونىڭ كۇيرەۋىنىڭ باستاماسى بولدى.

ءباسپاسوز جانە عالامتور ماتەريالدارى نەگىزىندە دايىندالدى.

بەكمىرزا سىرىمبەتۇلى

Abai.kz