جۋىقتا «قازاقمىس» كورپوراتسياسىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى ەدۋارد وگاي ءبىر باسىلىمعا بەرگەن سۇحباتىندا بىلاي دەگەن ەدى: «جەزقازعاندى جاڭاوزەنمەن سالعاستىرۋ - مەنىڭ ويىمشا، اسىلىق بولادى. جەزقازعاندا مۇنداي جاعدايدىڭ جوقتىعىنا سەندىرەمىن. بىزدە پروبلەمالار بارشىلىق، الايدا ولار كەلىسىم جولىمەن شەشىلىپ جاتىر».

راسىندا دا، جەزقازعانداعى جاعداي «كەلىسىم جولىمەن» شەشىلىپ جاتىر ما؟ بۇعان جەرگىلىكتى جەردەگى حالىقتىڭ كوپ كۇمانى بار. ماسەلەن، وسى 9 اقپان كۇنى جەزقازعاندا «قازاقمىس» كاسىپورنىنىڭ الدىندا ءبىر توپ ادام كومپانيانىڭ جۇمىسشىلاردى قىسقارتۋىنا قارسىلىق ءبىلدىرىپ، نارازىلىق شاراسىن وتكىزگەن ەدى. جەزقازعان وڭىرىنە تانىس جۋرناليست بەرىك جاعىپاروۆ باستاعان توپ جاڭا كەنىشتەر اشۋ قاجەتتىگى تۋرالى «قازاقمىس» كورپوراتسياسى باسشىلىعىنا تالاپ قوياتىنىن مالىمدەگەن بولاتىن. بىراق جيىنعا كەلگەن قالالىق پروكۋراتۋرانىڭ وكىلى شارانىڭ زاڭسىز ەكەنىن ەسكەرتە كەلە، ءجۋرناليستى 7 كۇنگە قاماۋعا الدى.

مىنە، قالاداعى جالعىز جۇمىس بەرۋشى كاسىپورىن باسشىلىعى الدىنا جاڭا كەنىش كوزدەرىن اشۋ جونىندە تالاپ قويۋدىڭ زاڭعا قانداي قايشىلىعى بار؟ قاراپايىم ەڭبەك قاتىناستارى تالابىنا، جۇمىسشىلار مەن كەنشىلەردىڭ قۇقىعىنا قاتىستى ماسەلە كوتەرۋ - تۇرمەگە قامايتىنداي ارەكەت پە؟

جۋىقتا «قازاقمىس» كورپوراتسياسىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى ەدۋارد وگاي ءبىر باسىلىمعا بەرگەن سۇحباتىندا بىلاي دەگەن ەدى: «جەزقازعاندى جاڭاوزەنمەن سالعاستىرۋ - مەنىڭ ويىمشا، اسىلىق بولادى. جەزقازعاندا مۇنداي جاعدايدىڭ جوقتىعىنا سەندىرەمىن. بىزدە پروبلەمالار بارشىلىق، الايدا ولار كەلىسىم جولىمەن شەشىلىپ جاتىر».

راسىندا دا، جەزقازعانداعى جاعداي «كەلىسىم جولىمەن» شەشىلىپ جاتىر ما؟ بۇعان جەرگىلىكتى جەردەگى حالىقتىڭ كوپ كۇمانى بار. ماسەلەن، وسى 9 اقپان كۇنى جەزقازعاندا «قازاقمىس» كاسىپورنىنىڭ الدىندا ءبىر توپ ادام كومپانيانىڭ جۇمىسشىلاردى قىسقارتۋىنا قارسىلىق ءبىلدىرىپ، نارازىلىق شاراسىن وتكىزگەن ەدى. جەزقازعان وڭىرىنە تانىس جۋرناليست بەرىك جاعىپاروۆ باستاعان توپ جاڭا كەنىشتەر اشۋ قاجەتتىگى تۋرالى «قازاقمىس» كورپوراتسياسى باسشىلىعىنا تالاپ قوياتىنىن مالىمدەگەن بولاتىن. بىراق جيىنعا كەلگەن قالالىق پروكۋراتۋرانىڭ وكىلى شارانىڭ زاڭسىز ەكەنىن ەسكەرتە كەلە، ءجۋرناليستى 7 كۇنگە قاماۋعا الدى.

مىنە، قالاداعى جالعىز جۇمىس بەرۋشى كاسىپورىن باسشىلىعى الدىنا جاڭا كەنىش كوزدەرىن اشۋ جونىندە تالاپ قويۋدىڭ زاڭعا قانداي قايشىلىعى بار؟ قاراپايىم ەڭبەك قاتىناستارى تالابىنا، جۇمىسشىلار مەن كەنشىلەردىڭ قۇقىعىنا قاتىستى ماسەلە كوتەرۋ - تۇرمەگە قامايتىنداي ارەكەت پە؟

ەگەر وسى ساۋالدار تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق، جەرگىلىكتى حالىقتى وسىنداي قاراپايىم تالاپتار ءۇشىن قاماي بەرەتىن بولسا، جەزقازعان كەنشىلەرى جاڭاوزەن مۇنايشىلارىنىڭ سەگىز ايلىق ەرەۋىلىن قايتالاۋى ابدەن مۇمكىن. بيلىك وكىلدەرى «زاڭسىز» دەپ تانىعان وسىنداي ءىس-ارەكەتتەرى ءۇشىن «قازاقمىس» جۇمىسكەرلەرى دە ەرەگەسكە بارۋى ىقتيمال. ال جەزقازعان كەنشىلەرى كوتەرىلسە، ولاردى تەمىرتاۋ جۇمىسكەرلەرى دە قولداۋعا ءازىر وتىر.

وسىنى قاپەرگە العان كورپوراتسيا باسشىلىعى كەنشىلەر مەن جۇمىسكەرلەردىڭ جالاقىلارىن كوتەرۋدى قولعا العان ەدى. بىراق ازىرگە ونىڭ «كوتەرۋ» دەگەن اتى عانا بار. ءبىر اقپاراتقا قاراعاندا، جالاقى بەس پايىزدان ارىعا كوتەرىلمەيتىن كورىنەدى. ارينە، مۇنداي الدارقاتۋ كەنشىلەردىڭ كوڭىلىن كونشىتپەيدى.

قازاق جۋرناليستيكاسىنا وشپەس ءىز قالدىرعان كامال سمايىلوۆ: «قازاق جەرى ميلليارد ادامدى اسىراي الادى. افريكانىڭ دا جەرىنىڭ استى باي، ال قامسىز بولعاندىقتان، حالقى كەدەي» دەپتى. سولاي بولا تۇرسا دا، قازىرگى قازاق جەرى بۇگىنگى حالىققا پانا بولا الماي تۇرعان ءتۇرى بار. 1994-1998 جىلدارى جۇرگىزىلگەن جاپپاي جەكەشەلەندىرۋدەن كەيىن قازاقتىڭ كۇللى قازىنا-بايلىعى تالان-تاراجعا تۇسكەنى اقيقات.

ءزاۋلىم زاۋىتتارىمىز بەن فابريكالارىمىز، ءىرى كاسىپورىندارىمىز بەن ستراتەگيالىق نىساندارىمىز «بەس تيىنعا» ساتىلىپ كەتتى. «جەكە جوبالار» دەيتىن اتپەن اسا قۇپيا تۇردە جەكەشەلەنگەن مۇناي مەن مەتاللۋرگيا، قىمبات مەتالدار مەن تاۋ-كەن سالالارىنىڭ كاسىپورىندارى ENRC (ەۆرازيا توبى), «قازاقمىس»، «قازتسينك»، «ميتتال ستيل» سەكىلدى تاريحى تۇماندى، كەلەشەگى كۇماندى (وفشور ايماعىنداعى) شەتەلدىكتەرگە سۋتەگىن باعامەن بەرىلدى. 1991-2005 جىلداردىڭ ارالىعىندا باس-اياعى 40 مىڭنان اسا نىساندار جەكە مەنشىككە جەدەل ءوتىپ كەتتى.

«قازاقمىس» كورپوراتسياسىنىڭ 2011 جىلعى 31 جەلتوقسانداعى جاعداي بويىنشا نارىقتىق كاپيتالداندىرۋ باعاسى 7 ميلليارد 670 ميلليون اقش دوللارىنا پارا-پار، ال اكتسيالار پاكەتىنىڭ نارىقتىق باعامى 3 ملرد. 289 ملن. دوللار بولدى. توپتىڭ ENRC-دەگى EBITDA ۇلەسى 966 ملن. دوللار. كومپانيانىڭ اكتسياسى بىلايشا بولىنگەن: ۆلاديمير كيم - 27,9 %; «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى - 26,0 %; ولەگ نوۆاچۋك - 6,53%.

Forbes («فوربەس») جۋرنالى الەمدەگى ەڭ داۋلەتتى 1210 ادامنىڭ ءتىزىمىن جاريالادى. 2011 جىلى قازاقستانداعى ەڭ باي ادامدار قاتارىن «قازاقمىس» كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۆلاديمير كيم باستاپ تۇر. ونىڭ بايلىعى وڭتۇستىك كورەياداعى ەڭ باي ادام «Hyundai Motors» باسشىسى چۋن مون كۋدان دا اسىپ تۇسەدى ەكەن (!).

ءوز قۇقىقتارىن تالاپ ەتىپ، ەرەۋىلگە شىققان جۇمىسكەرلەر نە دەيدى؟ (جەرگىلىكتى جەردە ۇيىرىلگەن ۇرەيدەن ۇرىككەن جۇمىسكەرلەر وزدەرىنىڭ تولىق اتى-جوندەرىن اتاماۋدى سۇرادى).

داۋلەت (شاحتا بۇرعىلاۋشىسى، 26 جاستا):

2012 جىلدىڭ ساۋىرىندە بولعان ەرەۋىلگە شىقتىم. راسىندا، جۇمىسىمىز اۋىر، جالاقىمىز از. ەگەر جاڭاوزەندىكتەر كوتەرىلمەگەندە، بالكىم، ءبىز دە قورقىپ، از جالاقىمەن وتىرار ما ەدىك؟! ال بيىلعى جىلدىڭ اقپانىنداعى ەرەۋىلگە شىقپادىم. وعان تەك جۇمىستان «سوكراششەنيەمەن» كەتكەندەر عانا شىقتى. ونىڭ ءوزى وتە از ادام. نەگىزى، ءبىزدىڭ حالىقتا قورقىنىش باسىم. باسشىلىقتان قورقامىز.

مەيىرجان (شاحتادا كەزەكتى ماستەر، 23 جاستا):

ساتباەۆ قالاسىندا تۋىلدىم. وسىندا ءوسىپ، ءبىلىم الدىم. قاراپ وتىرساڭىز، ەگەر ءبىزدىڭ قالادا شاحتالار، ءوندىرىس ورىندارى بولماسا، وندا جەزقازعان دا، ساتباەۆ تا كارتادان جويىلار ەدى! قالا دەگەن اتتارى دا قالمايدى. سوندىقتان بۇل جەردىڭ حالقىن اسىراپ وتىرعان تەك وسى «قازاقمىس» ءوندىرىس ورىندارى عانا.

دەگەنمەن، جۇمىسىمىز جەر استىندا بولعاندىقتان، وتە قاۋىپتى. مەن جاسپىن، بويداقپىن. كوپتەگەن جاعدايلاردى ەستىپ العان سوڭ با، جۇمىسقا بارا جاتقاندا قورقىنىشپەن بارامىن. اسا قاۋىپتى ماماندىقتاردىڭ جالاقىسى جوعارى بولۋى زاڭدى دەپ ويلايمىن. ەرەۋىلدى ءوز باسىم قۇپتايمىن. «بۇعا بەرسەڭ، سۇعا بەرەدى» دەمەكشى.

اسقار (كۇزەتشى، 43 جاستا):

ءوزىم شاحتادا جۇمىس ىستەمەيمىن. دەنساۋلىعىم جارامايدى. بىراق تا، قازىر شاحتەرلاردىڭ جالاقىلارى جاقسى دەپ ايتا الامىن. ماسەلەن، اسا اۋىر جۇمىس جاسايتىن شاحتەر 200-300 مىڭعا دەيىن اقشا الادى. ال مەن تەك 35-40 مىڭ تەڭگە عانا الامىن. باعا تەپە-تەڭ ەمەس. ولاردىڭ دا، مەنىڭ دە تۇتىناتىن زاتتارىمىز ءبىر عوي. ماسەلە سوندا - ولار شاحتادا جۇمىس اتقارادى. نەگىزى، ول جالاقىلارى جۇمىستارىنا ساي دەپ ويلايمىن. نە دەگەنمەن، جەر استى عوي. الدىندا عانا وتكەن ەرەۋىل جايىن ەستىدىم. ال بىلتىر جاڭاوزەننەن «ۇلگى» الىپ، ءبىر ەرەۋىلگە شىعىپ ەدى عوي. سوندا جالاقىنى كوتەرۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە ەرەۋىل جاسالۋ كەرەك پە ەدى؟ نەگە ەرەۋىل جاساماي-اق باسشىلىق جالاقىنى كوتەرمەيدى؟ شىنىمدى ايتسام، بۇل بايلىق تا ءبىر كۇنى بىتەدى عوي. شىنايى جۇمىسكەرلەر ادال ەڭبەكاقىسىن ادىلەتتى الۋى ءتيىس.

گۇلنار (شاحتا شامشىسى، 51 جاستا):

شاحتادا جۇمىس اتقارعانىما 15 جىلداي بولىپ قالدى. بىراق، جۇمىسشىلاردى قىسقارتىپ جاتىر. مەنى دە الداعى ناۋرىز ايىندا بوساتۋى مۇمكىن. سوندا مەن قايدا بارامىن؟ (جىلاپ الدى). جالعىز نەمەرەم بار. ونى كىم باعادى دەگەن وي كۇنى-ءتۇنى مازالايدى.

اراب ەلدەرىندە سىرتتان كەلگەن ازاماتتار ەشقانداي باسقارۋشىلىق قىزمەتىن اتقارا المايدى. ماسەلەن، بىرىككەن اراب ەميراتتارىندا ارابتان باسقا ادامنىڭ مەملەكەتتىك نەمەسە ءىرى وندىرىستىك باسقارۋ ىسىنە ارالاسۋعا قاقىسى جوق. امىرلىكتەردەگى كەلىمسەكتەر تەك قانا قارا جۇمىس ىستەيدى.

ال جەر استى بايلىققا تولعان كەڭ-بايتاق قازاق جەرىنىڭ ەڭ اۋقىمدى، قارجىسى مول كورپوراتسيالارىن قازاقتار ەمەس، شەتەلدىكتەر باسقارىپ وتىر. سول بايلىقتى شەتەلدىكتەر سىرتقا تاسىپ جاتىر. وسى دا ادىلەتتىلىك پە؟! قازاق ءوز جەرىندە قارا جۇمىس ىستەپ ءجۇر. بۇل - جەرگىلىكتى ۇلت وكىلىنە جاسالعان ناقاق قيانات! اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن، اق نايزانىڭ ۇشىمەن ساقتالعان شۇرايلى قونىسىمىزدى اتا-بابالارىمىز بىزگە يەلىك ەتسىن دەپ، اماناتتاپ كەتپەدى ەمەس پە؟ ويلانايىق، اعايىن، وگايلار وپا بەرمەيدى بىزگە!

ايگەرىم الپىسقىزى،

ساتباەۆ قالاسى

جەرگىلىكتى حالىق

قولداۋعا دايىن

وتكەن جىلدىڭ باسىندا كوتەرىلگەن رەفەرەندۋم وتكىزۋ تۋرالى ماسەلە ەل ىشىنە ەنە باستادى. جەرگىلىكتى جەردەگى زيالى ازاماتتار ەل تاعدىرىنا الاڭداپ، ءوز شەشىمىن بيلىكتىڭ شىرقاۋ بيىگىنە جەتكىزۋ ءۇشىن، مۇنداي ساياسي ەرىك ءبىلدىرۋدى قاجەت دەپ ەسەپتەپ، باستاماشىلاردى قولداۋعا ءازىر وتىر.

ەل تاريحىندا ءبىز بىلەتىن ءبىر عانا رەفەرەندۋم وتكەن، ول سوڭعى كونستيتۋتسيانى قابىلداۋعا بايلانىستى ەدى. ال بۇگىنگى كۇنى قوعامدا تالقىلانۋعا ءتيىس، ناتيجەسىندە بۇكىل حالىقتىڭ ەركىن انىقتاۋعا كەلىپ تىرەلەتىن ماسەلەلەر از ەمەس. ەڭ وكىنىشتىسى -تاۋەلسىزدىك العالى بەرى بيلىك باسىنداعىلار حالىقتىڭ قولداۋىن كۇتپەي-اق، ماسەلەنى حالىقتىڭ تالقىلاۋىنا سالماي-اق، مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعىنا اسەر ەتەتىن ساياسي شەشىمدى بەلىنەن باسىپ، ءوز بىلگەنىمەن قابىلداي سالۋى ادەتكە اينالىپ كەتتى. اتاپ ايتار بولساق، قازاقستاننىڭ جەر استى، جەر ءۇستى بايلىقتارىن يگەرۋ قۇقىن شەتەلدىكتەرگە بەرۋ، جەردى ساتۋ نەمەسە جالعا بەرۋ، كورشى ەلدەرمەن اراداعى شەكارانى بەلگىلەۋ، ت.ب. ال ەلدەن سۇراماي، ەسەبىن تاۋىپ جيىرما جىلدان استام ءبىر ادامنىڭ بيلىگىن ورناتۋ - ءوز الدىنا ايتىلاتىن ۇلكەن اڭگىمە.

ارينە، تىزبەلەي بەرسە، كوپ بولىپ شەشەتىن ماسەلە جەتكىلىكتى. باسقانى بىلاي قويعاندا، كەڭەس وداعىنىڭ قۇرساۋىنان قۇتىلدىق پا، جوق پا دەپ تۇرعاندا، ەلدى كەدەندىك وداق پەن بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىككە قايتادان سۇيرەپ كىرگىزۋ ەشبىر قيسىنعا كەلمەيتىنى ايداي انىق. بۇل قادام ەكونوميكامىزدىڭ دامۋى ءۇشىن قاجەت دەپ سەندىرگەنىمەن، ەكونوميكا جۇرگەن جەردە ساياسات تا جۇرەتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. شىنىنا كەلسەك، كەدەندىك وداقتىڭ كەسىرىن قازىردىڭ وزىندە سەزىپ-ءبىلىپ وتىرمىز. قۇداي جارىلقاپ بەرگەن مۇنايدىڭ ۇستىندە وتىرىپ-اق بەنزيندى قىمباتتاتىپ، ناتيجەدە بارلىق تاۋار مەن ازىق-تۇلىكتى ىلەسە قىمباتتاتۋعا ءماجبۇرمىز.

كۇنى ەرتەڭ ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزىلەتىن بولسا، ورتاق اسكەر قۇرىلسا، قايتادان كسرو قۇرىلماعاندا نە قالادى؟! كەزىندە قارا باقىرعا ساتىلىپ كەتكەن بايلىقتىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان «قازاقمىس»، «ارسەلور ميتتال»، «قازمىرىش»، ەNرC, «حالىق بانكىنىڭ» حالىق يگىلىگىنە قايتارىلۋى ادىلەتتىلىك ءۇشىن دە قاجەت. «قايتقان مالدا بەرەكە بار» دەيدى حالىق دانالىعى.

رەفەرەندۋمعا ەنگىزىلەتىن ءۇشىنشى ماسەلە - بارلىق دەڭگەيدەگى اكىمدەردى تىكەلەي سايلاۋ. شىنداپ كەلگەندە، ءوزىن تاعايىنداماعان جانعا عانا الاڭدايتىن اكىمدەر ءجۇز جەردەن «اكىم بول، حالىققا جاقىن بول!» دەسەك تە، ەسىگىنىڭ الدىنا فورما كيگەن قارۋلى كۇزەت قويىپ، وڭاشالانىپ الىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەۋدە. «جوق، ولاي ەمەس» دەپ، ەشكىم دە ايتا الماس. ال ەگەر شىنىمەن حالقىنا جانى اشيتىن بولسا، بۇگىنگى اكىمدەر سايلاۋدا داۋىسقا ءتۇسسىن. ەگەر اشىق ءارى ادىلەتتى سايلاۋدا جەڭىپ شىقسا، حالىققا دەگەن قىزمەتتەرىن قۇداي وڭعارتسىن!

رەفەرەندۋمنىڭ سوڭعى سۇراعى: «قازاقستانعا حالىقارالىق يادرولىق وتىن بانكى مەن اتوم ەلەكتروستانسالارىنىڭ قۇرىلىسىنا تىيىم سالۋدى قولدايسىز با؟».

مەن ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىمىن! ءوزىڭىز-اق ويلاپ كورىڭىزشى، سەمەي، سارىوزەك، زارەچنوە، ت.ب. جەرلەردەگى سىناقتىقتاردان زارەزاپ بولعان قازاق  حالقىن تاعى دا قاۋىپ-قاتەرگە سالۋعا بيلىك باسىنا كىم وكىلەتتىك بەردى؟! ەنەرگيا وڭدىرەمىن دەسە، مۇناي مەن كومىر، سارقىراما سۋ مەن وكپەك جەل، شىجعىرعان كۇن ساۋلەسى كىمگە جەتپەي جاتىر؟ جوق، بارى-جوعى 16 ملن حالىق بىرەۋدىڭ كوزىنە كوپ كورىنىپ جاتىر ما؟

جالپى رەفەرەندۋم وتكىزۋ ابدەن تولعاعى جەتكەن نارسە. بۇعان مەملەكەت باسشىسى مەن پارلامەنت ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە مۇرىندىق بولۋعا ءتيىس ەدى. ەندى بۇل ىسكە وپپوزيتسيالىق كۇشتەر كىرىسكەن ەكەن، ەشنارسەگە الاڭداماي، سوڭىنا دەيىن جەتكىزۋگە ارەكەت جاساۋ كەرەك.

بىراق ماسەلە رەفەرەندۋمدى وتكىزۋدە ەمەس، ونى قالاي وتكىزۋدە بولسا كەرەك. ويتكەنى سايقىمازاق سايلاۋ وتكىزىپ، اككى بولىپ قالعان «نۇروتاندىق» سايلاۋ كوميسسيالارى وزدەرى قالاعان ناتيجەنى جازىپ بەرەدى. ءتىپتى شىمىرىكپەيدى دە. ولاي بولسا، رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمعا دايىندىق جانە ونى وتكىزۋ جونىندەگى ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ وسىعان «باستارى قاتۋى» ءتيىس. الدىمەن 23 اقپانعا، ەندى كەلىپ 16 ناۋرىزعا بەلگىلەنگەن جالپى جينالىستا ماسەلەنى جان-جاقتى تالقىلاۋ اسا قاجەت. قۇداي ۇرىپ، جينالىستىڭ ءوتۋ مەرزىمى تاعى دا سىرعىتىلىپ جۇرمەسە....

شارۋا ءپىرمات

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 07 (183) 28 اقپان 2013 جىل