جانات احمادي. دۇربەلەڭ (جالعاسى)
بەسىنشى تاراۋ
1
...الدىڭعى وتكەن جاز ەدى. بەلەكتاي جايلاۋىنان قايتقان ەكى جولاۋشى اتاقتى قۇمتىك كەزەڭىنە كۇن ەڭكەيە كەلىپ ءىلىندى.
جوڭعاردىڭ اسقار جوتاسىندا جان-جاعى زاڭعىراعان قۇزار ساي، كوك شاتقالدار بولىپ كەتەتىن قاراجالدىڭ جونىنداعى الىس، ۇزاق ارقا جولمەن كەلە-كەلە ەكەۋى ءبىر تاستاق كەزەڭگە شىعىپ توقتادى. اق كەرىشتى مويناقتىڭ ءدال جەلكەسىندە تاستان تۇيىلگەن جالعىز بەيىت بار. «قىز بەيىتى» دەپ اتالاتىن بۇل زيرات قۇس ۇشپاس، قۇلان جورتپاس ۇلان تاۋدىڭ شالعاي شىعانىندا، قاڭىراعان ەلسىزدە قاپتى. ماڭايىندا تىرس ەتكەن تىرشىلىك بەلگىسى جوق، جاپانداعى جەتىم مولا قيال-سانادان ءوشىپ، ءبىرجولا ۇمىت بولعانداي. شاڭدا ءبىر وسىلارداي توسىن جولاۋشى، نەمەسە الدەقالاي جەل ايداعان جيھانكەز، ماقسىم كەزبە باسىپ وتپەسە، ەسىزدە قالعان جالعىز مازاراتتىڭ ماڭىن باسۋشى جان بالاسى بولماۋشى ەدى.
بايانسىز تىرلىكتەن باياۋلاپ ءوتىپ كەلىپ، ەندىگى مەكەنى ىڭ ەتكەن ىزىڭى جوق، ماڭگىلىك جىم-جىرت قۇلازىعان تىنىشتىق بولعان. مۇندا وسىنداي حالدەگى تومسارعان ارۋاق رۋحى تۇراق تاپقانىنا كۋا بوپ، زامان، ۋاقىت كەرۋەنىندە مەزگىل-مەزگىل ءبىر ءجۇرىپ وتەتىن مىنالارداي جولى تۇسكەن ساپارشى دۇعا ەتەدى.
بۇندا شەرۋدىڭ مارۋكەي دەگەن قىزى جاتىر...
بەسىنشى تاراۋ
1
...الدىڭعى وتكەن جاز ەدى. بەلەكتاي جايلاۋىنان قايتقان ەكى جولاۋشى اتاقتى قۇمتىك كەزەڭىنە كۇن ەڭكەيە كەلىپ ءىلىندى.
جوڭعاردىڭ اسقار جوتاسىندا جان-جاعى زاڭعىراعان قۇزار ساي، كوك شاتقالدار بولىپ كەتەتىن قاراجالدىڭ جونىنداعى الىس، ۇزاق ارقا جولمەن كەلە-كەلە ەكەۋى ءبىر تاستاق كەزەڭگە شىعىپ توقتادى. اق كەرىشتى مويناقتىڭ ءدال جەلكەسىندە تاستان تۇيىلگەن جالعىز بەيىت بار. «قىز بەيىتى» دەپ اتالاتىن بۇل زيرات قۇس ۇشپاس، قۇلان جورتپاس ۇلان تاۋدىڭ شالعاي شىعانىندا، قاڭىراعان ەلسىزدە قاپتى. ماڭايىندا تىرس ەتكەن تىرشىلىك بەلگىسى جوق، جاپانداعى جەتىم مولا قيال-سانادان ءوشىپ، ءبىرجولا ۇمىت بولعانداي. شاڭدا ءبىر وسىلارداي توسىن جولاۋشى، نەمەسە الدەقالاي جەل ايداعان جيھانكەز، ماقسىم كەزبە باسىپ وتپەسە، ەسىزدە قالعان جالعىز مازاراتتىڭ ماڭىن باسۋشى جان بالاسى بولماۋشى ەدى.
بايانسىز تىرلىكتەن باياۋلاپ ءوتىپ كەلىپ، ەندىگى مەكەنى ىڭ ەتكەن ىزىڭى جوق، ماڭگىلىك جىم-جىرت قۇلازىعان تىنىشتىق بولعان. مۇندا وسىنداي حالدەگى تومسارعان ارۋاق رۋحى تۇراق تاپقانىنا كۋا بوپ، زامان، ۋاقىت كەرۋەنىندە مەزگىل-مەزگىل ءبىر ءجۇرىپ وتەتىن مىنالارداي جولى تۇسكەن ساپارشى دۇعا ەتەدى.
بۇندا شەرۋدىڭ مارۋكەي دەگەن قىزى جاتىر...
وسىدان قىرىق-ەلۋ جىل ىلگەرى مارەۋكەي قىز كۇدەرى جىرشى دەگەن جىگىتپەن كوڭىل قوسادى ەكەن... اقىرى ءبىر بەيساعات كۇنى كۇدەرى ونى الىپ قاشادى. ايتارى نە، ءدال سول كۇندەرى مارۋكەي قىزدىڭ جاسىنان اتاستىرعان كۇيەۋى قالىڭدىعىنا ۇرىن كەلىپ جاتىپتى. اۋىلدان تاڭ اتا سىتىلىپ شىققان سونداي ەكى سورلىنىڭ ءساتسىز ساپارى سەزىلىپ قالادى. قىزدى ەلىنەن بىرگە كەلگەن جولداستارىمەن وجار كۇيەۋ ءوزى قۋادى... ايتۋشى - مارۋكەي قىزدى انىق ارۋ ەدى دەسەتىن بولسا، ونى الماقشى كۇيەۋ كوپ مالعا جىعىپ ايتتىرعان، قاتىنى ولگەن، بالا-شاعالى، باي مىرزاسى بولادى.
قاشقىنداردىڭ باعدارىن انىق اڭداعان توپ قارا تەر بولعان اتتارىن باسى-كوزگە سابالاپ سوڭدارىنان قاراما-قاراما ءتۇسىپ وتىرىپ، ءدال وسى قۇمتىككە كەلگەندە كەزەڭنىڭ بەرگى جاعىنداعى قازىقتاي شانشىلعان وردەن تىرمىسىپ، مويناقتان انە-مىنە اسىپ، قۇتىلىپ كەتۋگە اينالعان قىز اتىنىڭ قۇيرىعىنا كۇيەۋدىڭ قولى ىلىنەدى.
كوزسىز اشۋمەن ولەردەي تومىرىلىپ كەلە جاتقان وسپادار جاننىڭ اياماستىققا بەل بۋىپ شىققانىن جۇرەگى سەزگەن مارۋكەي ادامنان ەمەس، الدە ءبىر جىرتقىش ماقۇلىقتىڭ شەڭگەلىنە ىلىنەتىندەي شوشىنا شىڭعىرىپ، اتتان تۇسە قاشادى. ساسقاندا مىناۋ قۇزار استىرتقا قاراعان، كەۋدەسى ۇڭكۋ، وجار جارتاسقا قاراي شىرقىراپ جۇگىرەدى... زاڭعار باسىنان تومەن قاراساڭ باس اينالعانداي اناۋ تىك استىرتتا كوبىگىن اسپانعا شاشىپ، الدە ءبىر جىن-پەرى ۇياسىنداي، گۇرىلدەپ بۋىرقانىپ جاتقان دولى وزەن بار. بايدىڭ نامىستان ورتەنگەن جاس مىرزاسى مارۋكەيدى قۇتقارمايدى. اتتان و دا ىلىنبەي، تۇسە قۋادى. ءزاۋلىم ۇشپا جارتاسقا جەتە بەرە ناق بەيساعات مينۋتى توسقان سورلى بويجەتكەن توبەگە ۇرعانداي توقتاپ قالعان.
شىن با، وتىرىك پە دەگەندەي، جەتە بەرە-اق انانىڭ قولى بۇرىمنان ىلىنەدى. جۇلقا تارتىپ، سۇلاتا جىققان سەكۋنتىندە ۇستىنەن ۇيمە-جۇيمە ءوزى دە قۇلاپ، بىردەن-اق ەسسىز سوققىعا الادى. سوڭىنداعىلار جەتكەنشە اياق-قولىمەن بىردەي تۇيگىشتەپ، تەپكىلەي باستايدى. سوققىمەن قاتار، قارلىعاشتاي نازىك قىزدىڭ ءىشى-باۋىرىن تۇيگىشتەگەن تىزەسىمەن بۋراداي ەزگىلەپ، ءبىر جاق قۇلاعىن دا شايناپ جىبەرەدى. قوس بۇكتەپ ۇرعان قامشىنىڭ جۋانتىق توبىلعى سابى ساماي تۇستان جۇدەمەلەتە ەكى-ءۇش قايتا تيگەندە بەيباق جاس سوڭعى رەت ءالسىز ىشقىنا ىڭىرانىپ بارىپ ءۇنى ماڭگىگە وشكەن.
قىز قولعا تۇسەرىن تۇسكەن سوڭ، كۇدەرى ەندى بوسقا ولۋدەن باسىن قورعاپ، ءوزى قاشىپ قۇتىلادى.
قابىر باسىندا مىناۋ تۇرعان جازۋلى تاس سول كۇدەرى جىرشىنىڭ كەيىن كەلىپ قويعان ءبىر اۋىز ءبايىتى دەيتىن. مالتا تاستان قويانجونداپ ۇيىلگەن قورىمنىڭ بەرگى الدىنا بەتى قۇبىلاعا قاراي تۇرعىزىلعان سەرەك اقسۇر قۇلىپتاس تۇر. اراب ارىپىمەن جىڭىشكەلەپ سىزىلعان قولتاڭبا ەسكىشە وقىعان جىرشى عازالى ەكەنىن اڭعارتادى.
«تاسقا جازىپ عازال-ناما،
جازمىشقا وقىپ زار-نالا،
كەتتى قاڭعىپ ءبىر پارۋانا -
بوتاسى ولگەن ارۋانا».
جىم بوپ قاتقان جاپاندا قۇلاقتىڭ شىڭىلى ەستىلگەندەي، تىم-تىرىس ولكە. وسىنداي ەسىز تاۋدى بەيتتىڭ ءبىر ءوزى سويلەتىپ تۇرعانداي. جولاۋشىنىڭ ۇلكەنى جولشىباي وسى اڭگىمەنى ايتا كەلىپ بەيىتكە ات باسىن تىرەگەندە:
- ءسۇيۋدىڭ نالىسىنان وتكەن نالىس، نازاسىنان وتكەن نازا بولمايدى دەيدى، سول استە راس تا شىعار. ويتكەنى جاستىعىڭداعى ءسۇيۋ كەزەڭىندە كوزگە ودان باسقا ون سەگىز مىڭ الەمدە ەشنارسە كورىنبەيدى عوي.
وعان ءدىتى جەتىپ، سەنبەيتىندەر ۇرماي-سوقپاي، ءوزىنىڭ ناسىلسىزدىك تاپشىلىعىن جايىپ سالىپ، ولشەپ بەرەتىن پاقىرلار توبى عوي، - دەپ مارۋكەيدىڭ ارۋاعىن شىن اسىرىپ سويلەدى. ەكى جولاۋشى ماقسۇت پەن قارىمساق بولاتىن. بۇلار اتتان ءتۇسىپ شىلبىرلارىن بەلگە قىستىرا، تىزەگە باسا وتىرىپ قۇران وقىدى. قارىمساق باياۋ دۇعا عىپ، بەتىن سيپاپ، ازىراق بۇيىعىپ وتىردى دا:
- ە-ە-ە، جىگىت اسىققانىنان، قىز ىنتىققانىنان ءولسىن دەگەن وسى دا، پاقىر! - دەپ مۇڭ بايقاتتى. ماقسۇت كۇرسىندى. ...قارىمساقتىڭ مىنا ايتقانىنا قاراپ وعان وسى قىزدىڭ ءولىمى ءبىر ءتۇرلى ىستىق، قىمبات سەزىلدى، «بالكىم، ءالى تالايلاردىڭ ومىرىنەن، يتشىلەگەن جۇبايلاردىڭ كۇنىنەن وسى قىسقا ءسۇيىسۋدىڭ ءوزى بيىك بوپ ماڭگىلىككە قالار» دەپ ويلادى.
- قاراعىم ماقسۇتجان، تۇر، اتتانايىق، - دەگەن مۇڭلى داۋىسقا ەلەڭ ەتتى. تاپ وسى كەزدە وڭ قاباعى تارتىپ-تارتىپ كەتكەن... ونىڭ ءوز جورامالىندا بۇل قالايدا ءبىر قۋانۋ ءۇمىتى. بىراق بۇنى مازاقتاعانداي، ەندى سول كوزى دە قاتتى جىبىرلاپ تارتتى...
اينالا ماڭ ەڭكەيىپ قالعان كەشكى كۇننىڭ شاتقالدارعا تۇسىرگەن كولەڭكەسىمەن كوكشىل شۇعىلا مۇنارعا باتا باستاعان. تىشقان ءىزى تۇسپەگەن ساي-سايدىڭ قويناۋى ەلبىرەگەن بوزعىلت-كوك پەردە جامىلىپتى.
مارۋكەيگە تيگەن «بەيىش» ءوڭىر وسى سياقتى. از تۇرىپ ەكى جولاۋشى اتتانىپ كەتكەندە، قىز بەيىتىنىڭ ۇستىندە، سوناۋ شىرقاۋ بيىكتە شارىقتاپ ۇشىپ، قالقىپ اينالىپ، كەتپەي جۇرگەن جالعىز قارا قۇس بار ەدى.
قۇمتىكتىڭ شانشىلعان قىزىلشاعىر، قيىرشىق كەرىشىنەن تىك ءتۇسىپ العان سوڭ ۇزاق جۇرىستەن قاجىعان ەكى جۇرگىنشى بۇلاق بويىن قۋالاعان ىرا ەڭىستى قۇلديلاپ، سوقتىرا جەلىپ ءجۇرىپ كەتتى.
بۇلار تەرىستىكتەگى سايرام كولى جاق شەكەلىكتە، سارى ءتوردى جايلايتىن تايماس رۋىنا بارىپ قايتقان. تايماس-قىزايدىڭ شەرۋمەنەن قاناتتاس وتىراتىن ءبىر تابى. وزگە قىزايدان جەكە، قىس - قىستاۋ، جاز - جايلاۋى شەرۋمەنەن شەڭدەس جاتادى. قيىر جايلاپ، شەت قونعان - جالپاق قىزايدا وسى ەكى رۋ.
قارىمساق سىرت كوزگە اڭ اۋلاپ جۇرگەن ادامداي موينىنا مىلتىق اسىنعان... بارىپ قايتقاندارى تايماستىڭ - اۋسىناقىن دەگەن ادامى. قىس پەن جازدا تىنباي، جاتپاي جورتاتىن ايگىلى ساپپاس، اۋسىناقىن وسى... وعان بۇل ەكەۋىن ءجاي جۇرگەن، اڭ قاراعان ادامداي ەتىپ تايلاقبايمەن كەرىمبەك جىبەرگەن... ەل ىشىنەن ايلار بويى شىعانداپ شىعىپ كەتىپ جۇرەتىن جەكە جان اۋسىناقىننىڭ ءوز ۇيىنە جاقىندا كەلىپ ءبىر سوققانى بىلىنگەن. «ەل امان، جۇرت تىنىشتا وسىنى ايداپ، دەدەكتەتىپ جۇرەتىن قانداي سور، قانداي سىر؟» دەپ، ونى قازاق سوزگە تاڭاتىن. «قاشان كەلىپ، قاشان كەتتى» دەسە ءبىر ادام بىلمەيتىن.
بۇل ادام ايشىلىق جول التايداعى وسپان باتىردان ءتىل الىپ قايتىپ تۇراتىن، ناعىز سارى توقىم حابارشىنىڭ ءوزى بولا-تۇعىن. ەكى جولاۋشى باعاناعى بويدا سارجەلىپ وتىرىپ، ءىش پىستىرعان تار سايدىڭ اۋزىنا شىعىپ، ەندى ورتا - اقسۋدىڭ ۇلكەن اڭعارىنا ىلىنگەن سوڭ، ات باسىن ەركىن جىبەرىپ، ءبىراز جاراسىپ الدى. اقسۋدىڭ ۇلكەن وزەنى كەز كەلگەن تۇستان وتكەل بەرمەيدى. قارىمساقتار ارعى قارسىداعى ءوز اۋىلىنىڭ تۇسىنان تومەندەپ قيىستاۋ ءوتىپ بارىپ، اتتارىن وتكەلدەن سالدى. ماقسۇت اياعىن ارتقا قايىرىپ السا دا، كەڭ جايقىن بولىپ جاتقان وتكەلدە سۋ ەتىگىنىڭ باسىن شالدى. قىپشا بەل قارا ات موينىن سوزا، جالداپ ءوتىپ كەلەدى. قارىمساق مىنگەن قىزىل ات تا ماقسۇتتىڭ اتىمەن قۇيىسقان تىستەسە، اسىقپاي مالتىعىپ جىلجىپ بارادى. تەمىردەي قارا-قىزىل ات سۋعا جۋىلىپ، ءوتىپ شىققاندا اسا ءبىر اسەم قۇلپىرۋشى ەدى. بۇلار سۋ سارىنىمەنەن دابىرلاسا اڭگىمەلەسىپ، شىمداۋىتتاعى شاڭسىز جولمەن از ورلەپ، قاباققا شىعا كەلگەندە الدىڭعى، كۇنباتىس قاپتالدا، قاز-قاتار قونعان ءتورت-بەس ءۇيلى كىشكەنە اۋىل كورىندى. كىشىلەۋ-كىشىلەۋ قوڭىر ءۇيلى قاراشا اۋىل مال ابىگەرى، ۋ-شۋى جوق، سىرتىنان قاراعاندا موماقان. كەڭ جازىق تەپسەڭدەگى مول شالعىن، تۇتاس شىمدى كوك قاۋلاڭدى دۇرسىلدەتە باسقىزىپ، تەكشەدە وتىرعان كىشكەنە اۋىلعا جەتكەن ماقسۇتتار ورتاداعى ءبىر ۇيگە ءتۇسىپ جاتتى. وسى كەزدە ۇيدەن قارىمساقتىڭ ايەلى مەن سوعان ەرە شىققان سىپايى ءجۇزدى، كورشى-قولاڭنىڭ ءۇش-ءتورت قىز-كەلىندەرى كورىندى. مومىن اۋىلدىڭ ءبىر وڭكەي يبا ساقتاعان كوڭىلى جايلى، اشىق جاستارى سياقتى. ەكى ەركەكتى جاتسىنباي، قايتا جاقىن تارتقان شىرايمەن قاراسىپ تۇر. كەلىندەردىڭ جۇزىنەن قارىمساقتى سىيلاعان ءسال يمەنۋ دە اڭدالعانداي. قارىمساقتىڭ ايەلى ماقسۇتپەن اتالاس اۋىلدىڭ قىزى. كۇيەۋىنەن ءبىراز جاس كىشى قازيزا اق تىستەرى تىزىلە كورىنىپ، ماقسۇتتى كۇلىڭكىرەي قارسى الىپ، تۋىسقانىمەن ءىش تارتا امانداستى. بۇلاردىڭ كەلۋىنە شىن قۋانعان شىرايمەن ەرەكشە سۇيكىمدى ءۇنى ەستىلىپ، ءازىل تاستاپ:
- ەكى اڭشى، قانجىعالارىڭدا ورەلگى-جورالعى كورىنبەيدى عوي، - دەپ كۇلدى. ءۇي يەسى مىنا تۇستا ويناقىلانىپ، ماقسۇتتى قايىنسىنا ءتىل قاتتى:
- وي، سەنىڭ مىنا باۋىرىڭ «وقۋ-وقۋ» دەپ ءجۇرىپ اتقا مىنبەي، قۇيمىشاعىن ءوسىرىپ العان با، كۇرەنىڭ شەرىگىندەي وبەكتەپ، ىڭعاي قارا جولمەن شوقاقتاپ جورتىپ وتىرساق دەيدى، سونداي اڭشىعا دا اڭ كەزدەسۋشى مە ەدى! - دەپ، قازيزاعا كوزىن قۋلانا قىسا بەرە بەتىن تىرجىڭ ەتكىزىپ قويدى. قازيزانىڭ ارعى جاعىندا جاڭاعى قىز-كەلىندەر تۇرعان-دى. مىنا سوزگە قىسىلعاندارىنان ولار يبامەن جىميىسىپ جۇزدەرىن بۇردى. سولاردىڭ الدىندا ماقسۇت تا بۇل سوزگە نە دەرىن بىلمەي قالدى. بۇل ۇيگە سيرەك كەلەتىن، سىيلى اۋىلدىڭ ماقسۇتتاي سىپايى بالاسىنا بۇلاي ازىلدەگەن كۇيەۋىنە قازيزانىڭ ءوزى دە ءا دەگەندە نە ايتارىن بىلمەي ابىرجىعان. بىراق وسىنىڭ بارلىعىندا دا شىنايى ءبىر جاراستىق بار ەدى. وزىمەن ءوزى بوپ وتىرعان جۋاس اۋىلدىڭ ەشكىممەنەن باسەكە-كۇندەستىگى جوق، ءسوز قۋىپ ۇيرەنبەگەن جاستارى ماقسۇتتى ەرەكشە تارتتى. ول ءوز اۋىلىنىڭ بۇلارداي قىز-كەلىنشەگىنەن باس-باسىنا وكتەمسىنۋدى ۇناتاتىن، ءوزىمشىل ورلىكتى كوبىرەك بايقايتىن. اۋزىنا ءجوندى ءسوز تۇسپەگەن قازيزا جاڭاعى كورىنىستى جۋىپ-شايىپ:
- ە، بوپتى، بوپتى... ماقسۇت، ءجۇر قالقام، ۇيگە كىر! - دەدى دە، جاس قوناقتى ەسىككە قاراي باستاي بەردى. ماقسۇت قىز-كەلىنشەكتەر توبىمەن جالپى سالەمدەسىپ ءوتىپ، ۇيگە بەتتەدى. قازيزا قاربالاسىپ تورگە تازا سىرماعىن سالىپ، ەسىك الدىندا ءبىر كەلىنگە تەز قۋزاپ ساماۋىرىن قويعىزعان. كەشتەتىپ اتتانىپ كەتپەك ەكەنىن الدىن الا ەسكەرتكەن ماقسۇتتى ءۇي يەلەرى جىبەرمەدى. كەتەمىن دەگەنىن ەستىگەندە، قازيزا رەنجيتىندەي بولىپ:
- ماقسۇت قالقام-اۋ! اي-جىلىندا ارەڭ ءبىر كەلىپ وتىرىپ، الدەكىمشە قونباي قايتامىن دەگەنىڭە وكپەلەيمىز، شىراعىم! - دەپ، تىكتەۋ ايتتى. سوعان وراي قارىمساق تا، ۇلكەندىگىمەن بۇيىرا:
- ەرتەڭ اۋىلدارىڭا مەن دە باراتىن بولىپ وتىرمىن، تاڭەرتەڭ وسىنان بىرگە اتتانامىز، - دەگەن. ءۇي ءىشىنىڭ رەتتىلىگىنەن قازيزانىڭ تازالىعى بىلىنگەندەي.
ازدان سوڭ ماقسۇت پەن قازيزا وڭاشا قالدى. قارىمساق سىرتتا وشاق باسىندا، كەشكى ىڭىردە مول جانعان وتتىڭ جارىعىمەن ءبىر ۇلكەن قارا كەبەنى جاركەمدەپ، سويىپ جاتتى. قازيزا قازان باسىنا باعاناعى جاس كەلىننىڭ بىرەۋىن قويىپ، ءوزى ماقسۇتقا الدەنە جايدان ءبىر اڭگىمە قوزعاماق بولدى.
وسىدان ەكى جىل بۇرىن قازىر اناۋ باس جاقتاعى شەتتە وتىرعان مۇرىنشاق ءۇيىنىڭ جالعىز ازامات بالاسى قايتىس بولعان. اكەسىمەن بىرگە بۋرابايدىڭ جىلقىسىن باعۋشى ەدى. ول ءوزى جاس ۇيلەنگەن. جاستايىنان تارتقان اش-ارىق، جوقشىلىقتىڭ زاردابى ما، الدە قىس-جازى مال شەتىندە ءجۇرىپ، وكپەسىنەن سۋىق ءوتتى مە، ايتەۋىر سول بۋرابايدىڭ ىرگەسىندە وتىرعاندا زەرتەڭ دەگەن ناۋقاسقا ۇشىراپ، اۋزىنان بىتەۋ-بىتەۋ قان تاستاپ ولگەن. سول بالادان ءبىر ۇل قالعان بولاتىن. جاس كەلىنشەگى ەرىنىڭ جىلى وتكەنشە وتىردى دا، سونان سوڭ توركىنىنە كەتەتىن بولدى.
كەلىننىڭ ءوز اكە-شەشەسى جوق، ءبىر ەسەر نەمەرە اعاسى عانا بار ەكەن. ول مۇرىنشاقتى «جارىتىپ قالىڭ مال بەرمەدى» دەپ بۇرىننان ءىشى قالاماي، قاتىناسى كەمدەۋ بولىپ كەلگەن كورىنەدى. سول قۇداسى شال-كەمپىردى جىلاتىپ-ەڭىرەتىپ وتىرىپ، بالاسىنىڭ ەندىگى كوزىندەي بولعان كەلىنىن اكەتەدى. توسەك ورنى مەن ءۇيدىڭ ءىشىن ءبىر كۇندە بىراق ۇڭىرەيتىپ الىپ قايتادى. اسىرەسە شال-كەمپىردىڭ ەندىگى جالعىز الدانىشى - كىشكەنە نەمەرەلەرىن دە تارتىپ اكەتەدى. كەلىن بولسا جاسىنان ءبىر باسىنىڭ بيلىك ەركى بولماعان، وسى اعاسىنىڭ ۇيىندە جەڭگە قولىندا وسكەن جەتىم باسشا ەكەن. جەڭگە قويعان ەتتىڭ ىشىندە «جەلكە» جۇرەتىنى بەلگىلى. وسىلاردان جاسقانىپ وسكەندىكتەن بۇل كەزدە دە ىعىنان شىعا المايدى. ول ءوزى مۇرىنشاقتىڭ قارىنداسىنان تۋعان جيەن قىز ەدى. قازاقتا جيەندى المايتىن سالت بولسا دا، اتا-انادان بىردەي جەتىم قالعان سوڭ، ءوز قولىمىزدا جىلاماي ءجۇرسىن دەپ مۇرىنشاق بالاسىنا اپەرگەن. ءارى كەدەيشىلىكتەن قولى جەتكەنى دە سول بولعان. راس، بۇل ۇيدە قاقپاي كورمەي، قايتا بويجەتكەن قىزىنداي بولىپ جۇرگەنى انىق. سوندىقتان اتا-ەنەسىن قيا الماي ول سورلى دا oمىراۋىن جاسپەن جۋىپ جىلاي-جىلاي اتتانادى. ونىڭ «بالا قالسىن» دەگەن تىلەگىنە قانشا دەگەنمەن باۋىر ەمەس پە، اعاسى از قايىسقانداي بولعانىمەن بىرگە كەلگەن ەركەك ءپىشىندى جەڭگەسى ىرىق بەرمەيدى. ءمۇيىزى جۋان بۇقانىڭ سۇزەگەن كەلەتىنى ءتارىزدى «ايەلدىڭ ەركەك ءپىشىندىسى سىپايى كەلمەيدى».
مۇرىنشاق شەكپەنمەن باسىن بۇركەپ ىرگە جاققا تەرىس ءتۇسىپ جاتىپ قالعاندا الگىنىڭ كوڭىلىندە بۇل ۇيدەن كيە الماعان كويلەگى تۇرعان. قىزدى ەندى قايتا بىرەۋگە ساتقانعا دەيىن كۇڭ ورنىنا جۇمساپ، بالانىڭ تابانىن ءتىلىپ قوزىعا سالىپ قويسا، از ولجا ەمەس. ول تۇستا بۇل ءۇي بۋرابايدىڭ ىرگەسىندە بولاتىن. ءتۇۋ، ەڭ باستا دا مۇرىنشاق وسى جالعىز بالاسىنا ءبىر «بۇلعاۋشى باستى» كەلىن اپەرۋ ءۇشىن، تابان اقى ىزدەگەن جالشىلىقپەن بارىپ بۋرابايعا كىرىپتار بولعان.
بۋراباي ءوزى ۇرلاتتىرىپ مۇرىنشاقتىڭ موينىنا ءۇش تۋ بيە مىنگىزەتىنى سول بالاسى ولگەن قارساڭ ەدى. قايتا ءوستىپ بەلى سىنىپ وتىرعان كەزىندە، مايىرىلدىرىپ كوندىرۋدى ءتاسىل كورگەن.
كەرىمبەك مۇرىنشاقتىڭ بۋراباي قاسىنان باسقا جاققا اۋىپ، كوشىپ الۋىن ءماسليحات ەتۋدە وسىنداي دا ءمان-ءجاي بار-دى. سونىمەن مۇرىنشاق بۋرابايدان قۇتىلعاننان كەيىن بىلتىر جازدا بولعان جاڭاعى كەلىن جونىندەگى وقيعانى قارىمساق كەرىمبەككە جەتكىزىپ اقىلداسا كەلگەن. شالدىڭ جاي-كۇيىن شاققان. كەتكەن كەلىن توركىنى بۇل ماڭعا، بۇل ۇيەزگە قارامايتىن، ورگى قىزاي ءىشى بولعاندىقتان، ول ءىس جونىندە كەرىمبەك ماقسۇتقا ءماسليحات سالىپ، جۇمىستى وسىعان تاپسىرعان-دى. مۇرىنشاقتىڭ بار تىلەگى - ءوزىنىڭ ەندىگى جان-باۋىرىنداي بولعان كىشكەنە نەمەرەسىن قايتىپ الۋ. سونىمەن بىلتىرعى جازدا ماقسۇت مۇرىنشاق ۇيىنە كەلىپ، اۋەلى ءىستىڭ ەگجەي-تەگجەيىنە جەتە قانىق بولعان. ءسويتىپ جازعى دەمالىسىندا سول ءىس ءۇشىن ارنايى قالاعا ءتۇسىپ، مۇرىنشاق اتىنان قۇلجاداعى باس سوتقا ارىز ەنگىزگەن. سونىڭ اياعىندا كەمپىر-شال نەمەرەسىنىڭ قىس باسىندا ءوز قولدارىنا قايتۋىنا سەبەبى تيگەن. قازىر مۇرىنشاقتىڭ قولىندا سول نەمەرەدەن باسقا، بۋراباي كەلىندىككە الماق بولىپ شىرعالاعان قىزى بار-دى.
قازيزا ماقسۇتكا ءازىر سول ءۇي جايىنان ءسوز قوزعاپ:
- ماقسۇت قالقام! تاڭەرتەڭ وسى ۇيدەن شىعا سالىپ اتتانام دەپ اسىقپاي-اق قوي... اناۋ باس جاقتاعى اتايدىڭ ءۇيىنىڭ قىزى سەنى ۇيدەن ءدام تاتىپ، ءبىر شاۋگىم ءشايىمىزدى ءىشىپ كەتسىن، كەلسە جىبەرىپ قويماي، ايت! - دەپ ءوتىنىپ جۇرگەن. انەگۇنى وزدەرىڭ بىلاي كاراي اتتانىپ بارا جاتقان كۇنى-اق ايتىپ ەدى، شىراعىم! - دەپ ءبىر ويدا جوق جايدى ءبىلدىردى. ءۇنى ءبىرتۇرلى استارلى، جان تارتىپ سويلەدى.. ءسوزىنىڭ ارعى جاعىندا تاعى بىردەڭە بار سەكىلدى. جۇقالتاڭداۋ كەلگەن، كورىكتى، اققۇبا قازيزانىڭ كىسىگە جاقىن دوستاي شىنشىل سىر ۇيالاتىپ قارايتىن قارا كوزى ۇلكەندەۋ اشىلىپ، ماقسۇتقا بارلاعانداي مەيىرىم توگىپ قارادى. بۇعان تۋىسقاندىق، جاقىندىقپەن الدە ءبىر قاجەتتى، سىر ارناعانداي جانە از وتىرىپ:
- ە-ە، شىراعىم-اي، دوسقا دوستىڭ زالالى جوق. «بويجەتكەن قىز مۇڭلىق، توماعالى قۇس مۇڭلىق» دەپ نەگە ايتقان دەيسىڭ... بۇرىنعىلار بىلمەسە ايتا ما! - دەپ قويدى.
جاس جىگىت ماقسۇت قازيزاداي جاسى ۇلكەن قىز تۋىس الدىندا قىسىلىڭقىراپ قالدى... ورتاداعى اينەكتى شامنىڭ مولدىرەپ جانعان جارىعىنا قارسى وتىر ەدى. جۇرەگى ءبىر نارسەگە شىم ەتكەندەي، القىزىل ءجۇزى بولار-بولماس قىزارىپ كەتكەن. نەلىكتەن ەكەن، قازيزا ءسوزى اسا اسەرلى ءتيدى... ماقسۇتتىڭ شامالاۋىنشا تەگى، نەعىسا دا، بۇل تۋرالى سىرتىنان سويلەنگەن الدەبىر ءسوزدىڭ بولعانى انىق. ماقسۇتقا بۇگىن كوبىرەك كوز توقتاتقانداي بولعان قازيزا تاعى ءبىرازدا:
- سول قىز باعانا سەن كەلگەندە وسىندا تۇر ەدى، بايقادىڭ با، ماقسۇت؟ - دەپ، ازىرگە تەك وسىنى عانا بىلگىسى كەلىپ سۇرادى. قازيزانىڭ بۇل ايتىپ وتىرعان ادامىن ماقسۇت اڭعارماعان-دى. جولىندا ءسال شەتتەۋ تۇرعان قىز-كەلىنشەكتەرگە جالپى توبىمەن عانا سالەمدەسىپ وتە بەرگەن ماقسۇت قازيزانىڭ بۇل ءسوزدى نەگە شىعارىپ وتىرعانىنا تاڭىرقاعانداي بولدى. اڭگىمە كوپكە سوزىلعان جوق. سىرتتان:
- ىدىس - ىدىس! - دەپ داۋىستاعان قارىمساقتىڭ جارقىن ءۇنى ەستىلدى. قازيزا ورنىنان تەز كوتەرىلىپ، ىشەك-قارىنعا استاۋىن الىپ شىعا جونەلدى.
- جەڭەشە، ءسىز باس ۇيتە بەرىڭىز، باسقاسىن مەن ءوزىم جايعايمىن عوي، - دەگەن باعاناعى جاس، مومىن، اقسارى كەلىننىڭ داۋسى قاربالاستاۋ شىعادى. قىزمەتىنە ريزا ادامداي، كەشكى تۇنىق اۋادا ءۇنى كوڭىلدى، مەيىرلى ەستىلەدى. ءبىرازدان سوڭ ۇيگە قارىمساق كەلىپ كىردى. قازانىن قامداستىرىپ قويىپ، قازيزا دا كەلدى. جايشىلىقتا مىنەزگە، سىرعا بەرىك قارىمساق، جاس قوناعىنا ءار سوزىمەن انىق تارتىمدى شىرايىن تانىتىپ، ايەلىنە «اق قازيزا» دەپ سويلەپ ءۇي ىشىنە ءازىل كوڭىلدىلىك شاقىرادى.
- كانە، اق قازيزا ءتاتتى دە، ءساتتى قولىڭمەن قىمىزىڭدى اكەلشى! - دەيدى. وسىنداعى ءۇش-ءتورت ءۇيدىڭ بەس بيەسىن قۇراستىرىپ قازيزا بايلاپ وتىر ەكەن. سىرتتاعى باعلان قوزىنىڭ ءپىسۋىن كۇتىپ، باپتى قىمىزدان جاقسى اڭگىمەمەن وتىرىپ ءبىراز العان كەزدە، كوڭىلدەنە تۇسكەن قارىمساق:
- ماقسۇتجان، سەنىڭ بۇل اپكەڭدى قالاي العانىمدى ءبىلۋشى مە ەڭ؟ مالمەن ەمەس، ولەڭمەن العانمىن. ايت، توي، ولەڭ بولسا، ىزدەپ بارىپ ايتىسۋشى ەك... شىركىن، و دا ءبىر قولعا قايتا تۇسپەس داۋرەن ەكەن! - دەدى. وتكەن-كەتكەن قىزىعىن قيا الماي ساعىناتىن وتتى ادامنىڭ كوڭىلى.
قارىمساق جاسىنان ءانشى، ءارى ولەڭشى. ايتقانىنداي، ءتىپتى ۇيلەنگەننەن كەيىن دە، «ۋگاي-ۋگاي» دەگەن ءبىر ەسكى اۋەنگە سالىپ، سول ءاننىڭ الدە ءبىر مۇڭ، ساعىنشتاي قايىرماسىن:
«ۋگاي-ۋگاي، ءاي ۋگاي،
اق قازيزا، داريعا-اي!
ءبىر سەنى ويلاپ مەن ءجۇرمىن.
جاتقا قيماي، ءاي-ۋگاي» -
دەپ، قازيزاعا شىنايى ىشكى تولقىن، جۇرەك سىرىن ارناپ قوساتىن. كەيدە سول ءاندى بەيساعات ءبىر زاماننىڭ ەلدەن، جەردەن اۋعان، الدەبىر مۇڭلى جىگىتتەرىنشە:
«قيىر قونىپ، شەت جايلاپ،
كەلدىك قالقا، ءدام ايداپ!» -
دەگەن قايىرماعا دا سالىپ، ءوز قاسىنداعى قازيزاعا نازدى جالىنمەن ارنايتىن.
قارىمساق جاڭاعى ءسوزدى ەسكە تۇسىرگەندە، قازيزا: - ول ءبىر كەلمەسكە كەتكەن داۋرەن عوي، وتكىنشى ەكەن عوي! - دەگەن. ءوز ومىرىندە وتكەن تاڭعاجايىپ ءبىر كەزگە تۇتانعانداي، وزگەگە بىلدىرمەي كۇرسىنىپ قويدى. جاراستىق كوڭىلمەن وتىرىپ، قايتا كەلمەس وتتاي ىستىق جاستىعى ەسىنە تۇسكەندە، قارىمساق سياقتى ونىڭ دا ءىشى تولىپ، الاۋلاپ كەتكەن. وسىنىڭ ءوزى بالكىم وزگە دۇنيەنىڭ بارىنەن قىمبات تا بولار. ماقسۇت «دۇنيەنىڭ قامىن سويلەپ ەنجارلاسقان تالاي-تالاي شىرەنشەكتەن قارىمساق پەن قازيزانىڭ كەشكەن كۇنى ارتىق ەكەن-اۋ» دەپ، ءۇي يەلەرىنە قىزىعىپ قارادى.
قارىمساق پەن قازيزا ەكەۋىنىڭ ەلدە جوق ىرىممەن ءبىر-ءبىرىن، وزدەرى ءسۇيىپ قوسىلعاندارى راس ەدى. بويجەتكەن قىز كۇنىندە ءوز ءۇي-ىشىمەن اۋىل-اعايىنىنا ەركىن بولعان قازيزا «وسىعان بەرمەسە اتا-اناما رازى ەمەسپىن» دەپ، اكەسىنە ءوزى ءسوز سالعىزادى. العاشىندا بۇل ءىستى سۇمدىقتاي كورگەنىمەن، اياعىندا ەستى قىزدارىن مۇراتىنا جەتكىزىپ تىلەگىن بەرگەن جاقسى اتا-اناعا ىرزالىق كوز جاسىن توگىپ، قارىمساقتىڭ بار ءمازىر، جوق ءمازىرىن عانا اپەرگىزىپ، جالپاق ەلگە اڭىز بولىپ ۇزاتىلعان.
ەرتەرەكتە كەرىمبەكتىڭ باباسى ايتپاي زامانىندا جورىقتا قولعا ءتۇسىپ، سول ايتپاي اسىراپ-ءوسىرىپ، قاتىن اپەرگەن ەكى بالا قالماقتىڭ بۇگىنگى اۋلەتى بۇل اۋىل، شەرۋ ىشىندە، ارينە وزگەدەن كەرىمبەككە جاقىن بولادى. قازيزانىڭ قارىمساققا بارۋىن شاريعات قوسقان. وسىنداي سەبەپتەرمەن ماقسۇتتىڭ كەلۋىن بۇل ءۇي وزدەرىنە ولشەۋسىز جاقىندىق اكەلگەندەي، قۇراق ۇشىپ باۋىرمالدىقپەن قارسى الدى.
ءبىرازدا اس دايىن بولدى. تاماققا مۇرىنشاق تا شاقىرىلعان ەكەن. ءۇي ىشىندە از قاربالاسقان قوزعالىس بوپ، استاۋمەن بۋى بۇرقىراعان ەت ءتۇسىرىلىپ، قولعا سۋ قۇيىلار الدىندا كەلگەن مۇرىنشاق ءسال ورنىعىپ بولعان سوڭ دا، ماقسۇتتان قايتا اماندىق سۇراپ:
- قالاي، بالام، ات-كولىك امان، كوڭىلىڭنىڭ قوشىندا ءجۇرسىڭ بە، قاراعىم؟ - دەپ جاتىر. كۇن قاققان، شومبال ءجۇزى كۇرەڭىتىپ، ءوزىنىڭ بايىرعى ۇلكەن سابىرىمەن وتىرعان، كوڭىلى جۇمساق، اقساقالدىڭ مۇڭدار كۇيىن ۇعىپ، ماقسۇت تا قاريادان ءجاي-جاعداي سۇراپ وتىردى. ءوزى اۋىلدان كوپ ۇزاپ شىقپاعان، ءالى وسى ماڭنان ەشقايدا بارماعان ادام ماقسۇتتىڭ ۇنەمى شەتتە ءوسىپ كەلە جاتقانىن ەسكە الادى. شەتتە مەرت بولعان ادامنىڭ اۋىزىنا كىم سۋ تامىزادى دەگەندى ويلاسا، ءوز ويىنان ءوزى تىكسىنىپ ۇركىپ قالاتىن. سونداي مەيىرمەن ماقسۇت قامىن ەڭ جاقىن اعا-باۋىرداي ويلايتىن كىسىنىڭ ءبىرى - مۇرىنشاق ءوزى بولۋشى ەدى. قازىر اس ۇستىندە، استان سوڭ دا تىلەۋشىل قاريا ىنتاسىن كوبىرەك ماقسۇتقا اۋدارا سويلەپ، وعان بىرەر دۇركىن ءوز قولىمەن ەت تە اساتتى. اقىرى قايتارىندا ماقسۇتقا:
- ال بالام، جايلانىپ جات تا، تاڭەرتەڭ ورنىڭنان تۇرعان سوڭ، ۇيدەن كەلىپ ءدام تات! بىلتىر دا ءبىر-ەكى كەلدىڭ، كەلگەنىڭمەن كۇي-سىيىڭ بولماي كەتىپ ەڭ، ءسۇيت شىراعىم، ماقۇل ما؟ - دەپ، ءار ءسوزىن تاپتاي ايتىپ، شاقىرىپ كەتتى. مەيىربان قارتتىڭ سونشا قاداعالاعان پيعىلىنا ءوزىنىڭ ىرزا ەكەندىگىن ءبىلدىرىپ:
- ماقۇل كاريا، بارامىز. بەيىلىڭىزگە ۇلكەن راقمەت! - دەدى ماقسۇت تا، ونىڭ كەبىسىن اياعىنا قويىپ.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
