7.

كوندى دە. سەبەبى ول بەتى سۋىق زاماننىڭ ىزعارىنان سەسكەندى. سەسكەندى دە پىكىرىنەن قايتۋىنا تۋرا كەلدى.

كەڭەس ۇكىمەتىنەن كەشىرىم تىلەگەن «اشىق حات» جازدى. نەگە؟ قانداي كۇش اسەر ەتتى. بۇعان ەكى ءتۇرلى ىلىككە سەبەپ بولۋى مۇمكىن. ءبىرىنشى، 1932 جىلى ءساۋىر ايىندا بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ «ادەبي-كوركەم ۇيىمداردى قايتا قۇرۋ تۋرالى» قاۋلى قابىلدادى. وسىعان بايلانىستى «القا» ادەبي ۇيىرمەسى تۋرالى ايىپتىڭ تۇزدىعى جۇمسارعانداي كورىندى. ادەبيەتكە دەگەن كوزقاراس تا جاڭا ارناعا اۋىساتىنداي سىڭاي تانىتتى. سونىمەن قاتار ونىڭ تۇپكى سالدارىن اشاتىن ەكى ەستەلىك ساقتالعان. ءبىرىنشىسى م.اۋەزوۆتىڭ سەنىمدى شاكىرتى ق.مۇحامەدحانوۆتىڭ بىزگە ايتقان:

«ءسىز قالاي تۇرمەدەن امان شىقتىڭىز؟»،- دەپ سۇرادىم. سوندا مۇحاڭ: «ۇگىتتەۋ جۇرە باستاعاندا اقاڭ: «سەندەر جاسسىڭدار. كەلەشەكتەرىڭ بار. ۇلت تاربيەسى بار. كەرەكسىڭدەر. جۇسىپبەك پەن ماعجاندى بوساتا قويماس. ال ءبىز ەندى حالىقتى «جازدىم-جاڭىلدىم دەپ تۋرا جولدان جاڭىلدىرا المايمىز»،- دەپ كەڭەس بەردى»,- دەگەن ءسوزى.

ەكىنشىسى، ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىندا سىرلاسى، تاعدىرلاسى بولعان جايىق بەكتۇروۆتىڭ:

7.

كوندى دە. سەبەبى ول بەتى سۋىق زاماننىڭ ىزعارىنان سەسكەندى. سەسكەندى دە پىكىرىنەن قايتۋىنا تۋرا كەلدى.

كەڭەس ۇكىمەتىنەن كەشىرىم تىلەگەن «اشىق حات» جازدى. نەگە؟ قانداي كۇش اسەر ەتتى. بۇعان ەكى ءتۇرلى ىلىككە سەبەپ بولۋى مۇمكىن. ءبىرىنشى، 1932 جىلى ءساۋىر ايىندا بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ «ادەبي-كوركەم ۇيىمداردى قايتا قۇرۋ تۋرالى» قاۋلى قابىلدادى. وسىعان بايلانىستى «القا» ادەبي ۇيىرمەسى تۋرالى ايىپتىڭ تۇزدىعى جۇمسارعانداي كورىندى. ادەبيەتكە دەگەن كوزقاراس تا جاڭا ارناعا اۋىساتىنداي سىڭاي تانىتتى. سونىمەن قاتار ونىڭ تۇپكى سالدارىن اشاتىن ەكى ەستەلىك ساقتالعان. ءبىرىنشىسى م.اۋەزوۆتىڭ سەنىمدى شاكىرتى ق.مۇحامەدحانوۆتىڭ بىزگە ايتقان:

«ءسىز قالاي تۇرمەدەن امان شىقتىڭىز؟»،- دەپ سۇرادىم. سوندا مۇحاڭ: «ۇگىتتەۋ جۇرە باستاعاندا اقاڭ: «سەندەر جاسسىڭدار. كەلەشەكتەرىڭ بار. ۇلت تاربيەسى بار. كەرەكسىڭدەر. جۇسىپبەك پەن ماعجاندى بوساتا قويماس. ال ءبىز ەندى حالىقتى «جازدىم-جاڭىلدىم دەپ تۋرا جولدان جاڭىلدىرا المايمىز»،- دەپ كەڭەس بەردى»,- دەگەن ءسوزى.

ەكىنشىسى، ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىندا سىرلاسى، تاعدىرلاسى بولعان جايىق بەكتۇروۆتىڭ:

«بۇل جايتتىڭ سىرىن ء(الىمحان ەرمەكوۆ - ت.ج.) قاراعاندىدا تۇرعان كەزىندە ماعان بىلايشا ءتۇسىندىردى: قازاقستان باسشىلارى بىزگە قاتەمىزدى مويىنداساق، كەڭەس قۇرىلىسىنا بەرىلە قىزمەت ەتسەك، جول اشىق، كەڭشىلىك بولادى. بىزبەن بىرگە تۇتقىندا قالعان وزگە ءىنى-اعالارىمىز دا وسى جولعا تۇسەدى - دەگەندەي ەمەۋىرىن ءبىلدىرىپ، كادىمگىدەي قولقا سالدى. ءبىز بۇعان يلاندىق. كەيىن وسىنداي جولمەن اقاڭ، ماعجان، جۇسىپبەك ءبارى دە بوساپ شىعادى عوي دەپ ويلادىق. وسى رەتپەن الدىمەن مەن الداۋعا ءتۇستىم. وبالى نەشىك، مۇحتار ءىنىم وزدەرىڭىز بىلەتىن بەلگىلى حاتقا قول قويعىسى كەلمەدى. «الەكە، ءتۇبى بۇل ءۇشىن تاريح الدىندا ءسىز ءوزىڭىز جاۋاپ بەرەسىز»،- دەپ كوپكە دەيىن كونبەدى. مەن وعان: «قاراعىم، نە قىلسا دا قۇرىق ەكەۋمىزگە ءتۇسىپ تۇر عوي. سەنىڭ ورنىڭا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتى دا، ماعجان جۇماباەۆتى دە الۋلارىنا بولاتىن ەدى. بۇل دا تاعدىردىڭ ءبىر جازعانى شىعار، ءتۇبى جاقسىلىعى بولار، باس تارتپا»،- دەپ مۇحتاردى زورلاعانداي كوندىردىم. بىراق ارتىنشا قاتتى وكىندىم. نەگە دەيسىز عوي؟ تۇرمەدەن ءدال شىعار الدىندا وگپۋ باستىعى مەنى كابينەتىنە شاقىرىپ الىپ: «ال ەندى سىزدەردى بوساتامىز، تەك ەل ىشىندە ءالى دە قيىنشىلىق بار، اشارشىلىق ءالى توقتاي قويعان جوق، اباقتىدان شىعا سالىپ ۇركىپ، شوشىپ جۇرمەڭىزدەر»،- دەپ ەسكەرتتى. مەن بۇل ءسوزدى ەستىپ، وعان ويىندى-شىندى: «وندا ءبىز اۋەلدەن-اق، ءسىرا، قاتەلەسپەگەن ەكەنبىز عوي»،- دەدىم. سوندا وگپۋ باستىعى قانىن ىشىنە تارتىپ، سۇرلانىپ: «ءبىز قاتەلەسىپپىز عوي. «قاسقىردى قانشا اسىراساڭ دا ورمانعا قاراپ ۇليدى»،- دەۋشى ەدى، سول راس ەكەن دەمەسى بار ما؟ مەن جارىلىپ كەتە جازدادىم. نە كەرەك. بولار ءىس بولىپ، حاتقا قول قويىلىپ كەتتى»،- دەگەن ەستەلىگى.

تۋرا وسى ءسوزدى بۇل ەكى دەگدار بىزگە دە ايتىپ بەرىپ ەدى. قايسىسىنىكى ناقتى شىندىق؟ ءتىپتى وسى پىكىردە تۇبەگەيلى قايشىلىق بار ما؟ قايدام. ەكەۋى دە سىيىمدى، ەكەۋى دە ءتالىمدى. اقاڭ تۇرمەدەن جازعان حاتىندا:

«قۋجاق ەكى جولداسىمەن ورنىنان تۇسكەن. جولداستارى كىم ەكەنىن جازبايدى. قازاق جايى سوقىرعا كورىنگەن، ساڭىراۋعا ەستىلگەن بولسا كەرەك. ءالىمحان، اۋەزۇلى ەكەۋى «ءتاۋبا قىلىپ» شىققان»,- دەپ «ءىلىپ» كەتەدى.

قىسقا قايىرىمنان ەمەۋىرىننىڭ استارىن اڭعارۋ قيىن. ءبىز دە كەزىندە جوعارىداعى ەستەلىكتەرگە سۇيەنىپ، «تالقى» اتتى ەڭبەگىمىزدە:

«تۇرمەدە جاتقان مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءالiمحان ەرمەكوۆكە «نيەتiمنەن قايتتىم» دەپ اشىق حات جازۋعا ۇسىنىس بەرگەن دە ءاليحان مەن احمەت دەگدارلار ەدi. سونىڭ ناتيجەسiندە، قازاقتىڭ ەكi عۇلاماسى تiرشiلiكتiڭ ءدامiن تاعى دا قىرىق جىل تاتىپ، ۇلتىنا قىزمەت ەتتi. بۇل - مۇحتار اۋەزوۆتiڭ ءوزi مويىنداعان، قايىم مۇحامەدحانوۆ سياقتى سەنگەن باۋىرىنا ايتىپ بەرگەن شىن ءسوز»,- دەپ جازىپپىز.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا ءۇش ءسوز دە - ءبىر ءسوز.

ول تۋرا سول ساتتە ەكىنىڭ ءبىرىن، ءيا، ەكىنىڭ ءبىرىن تاڭداۋعا ءماجبۇر بولدى. سوندىقتان دا ءوزىنىڭ بۇل قادامىنا كەسىلەر ۇكىمدى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىنە قالدىرىپ، «سوتسيالدى قازاقستان» گازەتى ارقىلى اشىق حات جازىپ، ءوزىنىڭ بارلىق كىناسىن موينىنا الدى. اشىق حات 1932 جىلى، 10-ماۋسىمدا «قازاحستانسكايا پراۆدا» مەن «سوتسيالدى قازاقستان» گازەتىندە ەكى تىلدە جاريالاندى. وندا مۇحتارمەن بىرگە ءالىمحان ەرمەكۇلىنىڭ دا ءوز كوزقاراسىنان اينىعاندىعى تۋرالى حات باسىلدى.

اشىق حاتتى جازۋدىڭ استارىندا كۇردەلى تانىم تارتىسى مەن تاعدىر تاڭباسىنىڭ، زامان تالابىنىڭ تابى جاتىر ەدى.

ءبىز تاريحي كەزەڭدەگى جەگى مەن تالقىنىڭ قورىتىندىسى سياقتى كورىنگەن سول «اشىق حاتتى»تولىق جاريالاۋدى ماقۇل كوردىك.

الاشوردانىڭ باستى ەكى ادامى

وزدەرىنىڭ دە، بۇرىنعى پىكىرلەستەرىنىڭ دە توڭكەرىسكە قارسى بولعاندىعىن اشكەرەلەپ، ءوز كىنالارىن جۋعا ۋادە بەرىپ وتىر.

باسقارمادان: تومەندە توڭكەرىسكە جاۋ «الاشوردانىڭ» بۇرىنعى كورنەكتى باسشىلارىنان بولعان ەرمەك ۇلى مەن اۋەز ۇلىنىڭ حاتتارى باسىلىپ وتىر، بۇل حاتتاردىڭ تاريحي ماڭىزى ۇلكەن. بۇل حاتتار «الاشوردانىڭ» بۇرىنعى ءىرى ادامدارى مۇحتار مەن ءالىمحاننىڭ كەڭەس ۇكىمەتى جاققا قاراي بەتىن تۇزەگەندىگىن كورسەتەدى. بۇلار حاتتارىندا سالت-سانا جونىندەگى قۇرالدارىن ءبىر جولا، تەگىس تاستاعاندىعىن، وتكەندەگى توڭكەرىسكە جاۋ ىستەرىنىڭ ءبارىن دە سوگەتىندىگىن ايتىپ وتىر; بۇلاردىڭ سوزدەرى اۋىلداعى بايلاردىڭ جوعىن جوقتاپ، سويىلىن سوعاتىن توڭكەرىسكە جاۋ، ۇلتشىل الاشوردا وقىعاندارىنىڭ سالت-ساناسى دا، ءىسى دە مۇلدەم كۇيرەپ، ءىرىپ وتىرعاندىعىن كورسەتەدى.

كەڭەستەر وداعىنداعى سوتسيالدى قۇرىلىستىڭ ادام ايتقىسىز زور تابىستارى بار، بەس جىلدىق جوسپار ءتورت جىلدا ويداعىداي ورىندالعالى وتىر; ەكىنشى بەس جىلدىقتا تاپسىز سوتسيالدى قوعام ورناتۋ بەس جىلدىعىندا العا قويىلىپ وتىرعان مىندەتتەر جەر جۇزىندىك تاريحي ماڭىزى بار زور مىندەتتەر; پومەششيك-بۋرجۋازيا ۇكىمەتىن ەندى قايتا ورناتۋ تالاپتارىنىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا بوس ءۇمىتسىز تالاپ ەكەندىگىنە جاڭاعى ايتىلعان تابىستار تولىق ايعاق بولا الادى.

پارتيا مەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاقستانداعى تابىستارى دا ادام ايتقىسىز زور. لەنينشىل ۇلت ساياساتىنىڭ دۇرىستاپ جۇرگىزىلۋى ارقاسىندا وداق پرولەتارياتىنىڭ كومەگىمەن قازاقستان ارتتا قالعان مەشەۋ ولكەدەن اۋىل شارۋشىلىعى باسىمىراق يندۋستريالى، سوتسياليزم ورناتۋشى ولكەگە اينال-دى. وسى تابىستار بۋرجۋازياشىل ۇلتشىل وقىعانداردىڭ ىشىندەگى اسا ادال نيەت، بەيىلى تۇزۋلەرىنە بۇرىنعى يدەيا-ساياسي باعىتتارىنىڭ تەرىس ەكەندىكتەرىن، ولارى مۇراتقا جەتكىزبەيتىنىن سەزدىرىپ وتىر; ەسكى ۇلتشىل، توڭكەرىسكە جاۋ جاڭا ينتەرۆەنتسيا قولدارىنان قايتا باستاۋلارىنا سەبەپشى بولىپ وتىر. ەرمەك ۇلى مەن اۋەز ۇلى حاتتارىندا سالت-سانا جونىندەگى قارۋلارىن تاستاعاندىعىن ايتىپ وتىر; پرولەتاريات توڭكەرىسى مەن قازاق ەڭبەكشىلەرى الدىندا ىستەگەن اۋىر قىلمىستارىن جۋعا دايىن ەكەندىكتەرىن ايتىپ وتىر; بۇل ءۇشىن «توڭكەرىس ىسىنە ادال قىزمەت ەتەمىن» (اۋەز ۇلى) دەپ وتىر.

شوقاەۆشىلاردىڭ، ينتەرۆەنتسياشىلداردىڭ، ۇلتشىلداردىڭ قازاقستان «كەرى كەتىپ بارادى»، «قازاقستان سىقىلدى بۇرىن پاتشا وتارى بولعان ەلدەردىڭ الدىڭعى قاتارلى سوتسيالدى رەسپۋبليكا بولۋى مۇمكىن ەمەس»،- دەگەن شاتپاقتارىنىڭ ءبارى دە توڭكەرىسكە قارسى ەكەنىن، مەيلىنشە وتىرىك، ەشبىر نەگىزى جوق، شىرىك، ساسىق وسەك ەكەنىن ەرمەك ۇلى مەن اۋەز ۇلىنىڭ جاڭاعى سوزدەرى تاعى دا دالەلدەپ وتىر.

ەرمەك ۇلى مەن اۋەز ۇلىنىڭ مالىمدەمەلەرىندە ۇشىرايتىن قايبىر اشىق ايتىلعان جەرلەرىن كازىر تالداپ، تەكسەرۋدى بىلاي قويا تۇرعاندا باسقارمانىڭ ايتاتىنى: بۇلاردىڭ، مالىمدەمەلەرى، ولاردىڭ ادال نيەتتى، بەيىلى تۇزۋلىگىن قازاقستانداعى سوتسيالدى قۇرىلىسقا بەلسەنە قاتىسۋلارىمەن كورسەتۋلەرى كەرەكتىگىن ايتادى.

اۋەزۇلى مۇحتاردىڭ حاتى

مەنىڭ ادەبيەت پەن ساياسات جولىندا بۇرىن قانداي ادام بولعاندىعىم تۋرالى قازاقستان پارتيالىق كەڭەستىك جۇرتشىلىعى ءوزىنىڭ قوعامدىق سىنىن ايتقان بولاتىن. ول سىن اشىق، نىق ايتىلعان دۇرىس سىن ەدى. ونداعى بەرىلگەن باعا بويىنشا مەن: «بايشىل، الاشورداشى وداعىنداعىلاردىڭ سالت-ساناسىن ادەبيەت جۇزىندە ىسكە اسىرۋشى كىسى» بولعام.

وسى جاي بارلىق جۇرتشىلىققا دا، مەنىڭ وزىمە دە ءمالىم. بۇل سياقتى تاريحى دۇرىس جانە قاجەت بولۋدان، مەنىڭ ءوز ىسىمنەن تۋعان ءدال سىندى جازۋشىلار كىمدەر بولدى؟ ول قازاقستاننىڭ پارتيالىق كەڭەستىك ءباسپاسوزى، سونىڭ ىشىندە بىرنەشە جىلدار بويىندا سىن رەتىمەن، ايتىس رەتىمەن تەكسەرۋ جۇرگىزگەن كازاپپ توبىنىڭ توڭكەرىسشىل، ماركسشىل، سىنشىلارى، جازۋشىلارى. گازەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ سىندارى بولدى. سوندايلىق بەتپەن كەلە جاتقان جۇرتشىلىق سوتى - ءوزىنىڭ تولىق ءسوزىن كازاپپ-تىڭ سوڭعى كونفەرەنتسياسىندا تۇگەل جەتكىزە ايتتى. مەن قازىر وسى ءسوزدى جازىپ وتىرعاندا، سول سوتتا ءوزىمنىڭ ەندىگى كوزقاراسىم قانداي - سونى جۇرتقا سالماقپىن. قازىر مەن ءوزىمنىڭ سول بۇرىن باسىپ وتكەن ىزىنەن قايتىپ، سونى قاتتى ايىپتايتىنىمدى بىلدىرمەكپىن.

سوڭعى بىرنەشە جىلدار بويىندا مەنىڭ ىشىمدە جاي سوزىلسا دا ىلگەرى باسىپ كەلە جاتقان وزگەرىس بار ەدى. بۇل وزگەرىس جولىندا مەن ماركستىك-لەنيندىك جۇيەسىن جانە ونىڭ تاريحي سوتسيالدىق قيسىنى مەن تانىمىن - دۇنيە تانۋدىڭ عىلىمي جولى ەسەبىندە ءبىر قابىلداپ الىپ ەم. كەيىنىرەك، قازىردە، سول نەگىزدى ءوزىمنىڭ دۇنيە كوزقاراسىمنىڭ، بويىما سىڭگەن نانىمنىڭ ىرگەسى دەپ ۇستادىم. ءبىر جاعىنان وسىندايلىق مەنىڭ قازىرگى مازمۇنىم مەن باعىتىمدى ايقىندايتىن پىكىرلىك جاڭا نەگىزدى عىلىمدىق كوزقاراسى بولسا; ەكىنشى جاعىنان جاڭا جاقسى تۇرمىس ءۇشىن الىسقان پرولەتارياتتىڭ جەڭۋى، دەگەنىنە جەتۋى، تاريح جۇزىندە اقتالعان، ورناعان تابىسى بولىپ وتىر. وسى حالمەن قاتار پرولەتارياتقا جاۋلىق نيەتىندە بولعان ۇلكەندى-كىشىلى توپتاردىڭ بارلىعىنىڭ جات، جاۋ قيمىلىنىڭ ءبارى دە قۇلاپ، كۇيرەپ بىتكەلى وتىر. سول سىناعان جايلاردىڭ بارلىعىن ەسكە الىپ كەلىپ، مەن بارلىق كەڭەس جۇرتشىلىعىنىڭ الدىندا، مەنىڭ وتكەن جولىمدى سىناپ شىققان كازاپپ داۋسىنا ءوزىمنىڭ دە كىنالارىمدى ءوزىم ايىپتاعان جاڭا سىنىم مەن پىكىر جولىنداعى جاۋلىق قۇرالىمدى انىق تاستاعان - داۋىسىمدى قوسپاقپىن.

ەڭ الدىمەن مەنىڭ كەيىنگى بارلىق ساياسي، ادەبي تەرىستىكتەرىمنىڭ سەبەپشىسى بولعان نارسە نە؟ ول مەنىڭ كوپ زاماندار بويىندا ۇلتشىل الاشورداشى نەگىزىندە توڭكەرىستىڭ جاۋى بولعان توپتىڭ سالت-سانالىق باعىتىمەن بايلانىستى بولىپ ەدى. وسى حالمەن تاريحي نىق بايلانىسقان نارسە - مەنىڭ ساياسات پەن ادەبيەتتەگى ءىسىمنىڭ مازمۇنى مەن قالپى سوڭعىلاردىڭ ساياسي باعىتىن باستادى. باستاعاندا، انىقتاعاندا پرولەتار توڭكەرىسىنىڭ تىلەگىنە جاۋ بولعان، بارىنشا قارسى بەتكە باستادى.

وزگە الاشوردا باسىنداعى جازۋشىلار سياقتى مەن دە بۇرىنعى اۋىل مەن پرولەتاريات قوجالىعىنىڭ تۇسىنداعى اۋىلدىڭ بايى مەن رۋ باسىلارىنىڭ تىلەگىن، مۇڭىن جوقتايتىن سالت-ساناسى بولدىم.

وسى جايمەن قاتار مەن كوپ ۋاقىت قوعامدىق جولدار مەن سالت-سانالىق ۇستەمشىلىكتىڭ مازمۇنىن ءتۇسىندىرۋ، تانۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە ءارى زالالدى-ساناشىلدىق تۇسىنىگىن ۇستاپ قالدىم. تەرىسكە كوشكەن، قاتالاسقان بەتىمنەن بولىپ، ادەبيەتتى وزگە قوعامدىق شارۋاشىلىق جاعدايلاردىڭ بارلىعىنان جارىپ الىپ، جەكەلەپ قاراپ، ونىڭ ارنالعان مۇراتىن، ءرولىن، ءبىتىمىن جەكە-دارا قىپ ۇستاۋ قاجەت دەدىم. ماركس-لەنيننىڭ داۋسىز اقيقات ەسەبىندە ايىرىپ ايتقان دۇرىس جولى بويىنشا ادەبيەت بارلىق مەملەكەت قۇرىلىسى مەن سونىڭ ساياساتىنا ەجەلدەن باعىناتىن نارسە ەكەنىن ەسكەرمەدىم، قابىلدامادىم.

بۇل سياقتى، عىلىم جاعىنان نەگىزسىز، تاريحي جاعىنان قاتە بولعان سالت-سانالىق باعىتىمدى - قازىردە تاريح تا جانە ۇلعايىپ ورلەپ داۋىرلەپ كەلە جاتقان سوتسيالدىق قۇرىلىستىڭ ءوسۋى دە تۇگەل تەرىسكە شىعارىپ، قاعىپ تاستاپ وتىر.

سونداي تەرىسكە شىعارۋدىڭ ءبىرى - ۇلت ماسەلەسىن داۋسىز، ءادىل لەنين جولىمەن شەشۋدە بولدى. بۇل جولمەن بۇگىندە بارلىق بۇرىنعى پاتشا وتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ ەلىنىڭ تاعدىرى شەشىلىپ وتىر.

بىراق مەنىڭ بۇل داۋىردەگى، سوتسياليزم قۇرىپ جاتقان داۋىردەگى تاريحي ۋاقيعالاردى بىرجاقتى بولىپ تەرىس، تار اۋداندا ءتۇسىنۋىم سەبەپتى قازاقستاندا پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ جۇرگىزىپ جاتقان ءىرى توڭكەرىستىك شارالارىنا كوبىنە كوزقاراسىم تەرىس بولدى. ول شارالار وتكەن زاماندا ەزگىدە بولعان قازاقستان ەڭبەكشىلەرىنىڭ پايداسى، يگىلىگى ءۇشىن ەڭ قاجەت شارالار ەكەنىن تۇسىنبەدىم.

ءبىزدىڭ ايماقتىڭ بارلىق قوعامدىق شارۋاشىلىق قالپىن كاپيتالشىلدىق جولىنان سوتسياليزم جولىنا اۋدارىپ، بۇرىپ سالۋ ءۇشىن ول شارالار قاجەت ەكەنىن ەسەپتەمەدىم. جەكەلەپ ايتقاندا بايلار مەن رۋ باسىلارىن كونفيسكەلەۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ىشتەي قابىلدامادىم.

ۇكىمەتتىڭ كولحوز، سوۆحوز قۇرىلىسىنىڭ تۇسىندا ىستەگەن بەرىك ۇلى شارالارىنا دا باسىندا سەنىمسىزدىكپەن قاراپ، قارسى بولدىم. ال ول قۇرىلىستىڭ ورناعان جەرى كەشەگى جابايىلىق كۇيىندەگى كوشپەلى، جارىم كوشپەلى اۋىل مەن سول جايلاعان جابايى، سانسىز عاسىرلار بويىندا وزىمەن-ءوزى عانا بولىپ، ىلعي ارتتا قالۋىن، قالعۋىن ساقتاپ كەلگەن دالا ەدى.

سول سياقتى قازاقستاندا ءوندىرىس قۇرىلىسىنىڭ كەڭىنەن ءورىس الۋىنا دا سەنبەپ ەدىم. بۇگىندە ول جۇزەگە اسقان ۇلى ءىس بولىپ، قازاقستاننىڭ بارلىق قالپىن قايتا تۋعىزعانداي بوپ وتىر.

قازىر ومىردە قايتا بارلىق وداق پەن قازاقستاننىڭ ۇلى قۇرىلىسىنىڭ تاجىريبەسى مەن جانە سوتسياليزم ءۇشىن الىسقان حالىق بۇقاراسىنىڭ جاڭعىرعان سانالى تىرشىلىگىنىڭ تاجىريبەسىمەن مەنىڭ جاڭاعىداي تۇسىنىكتەرىمنىڭ بارلىعى ءارى تەرىس، ءارى زالالدى ەكەندىگىن ايقىندادى.

ەندى قازاقستان ەڭبەكشىلەرىنە جاۋلىق نيەت ويلايتىن ىشكى-تىسقى تاپتار مەن جەكە ادامداردىڭ جات نيەتى مەن ۇمىتتەرىنە قارسى ناق سەنىپ ايتا الاتىنىم - ولاردىڭ جولى تاريحتان قاعىلىپ شىققان كوزسىز جول - قازا جولى. بۇل تاپتاردىڭ وتكەن ۋاقىتتاعى ساياسي باعىتى - ەندى تاريحتىڭ اۋدارىپ كەتكەن، جابىلىپ قالعان بەتى بولادى. جانە، بۇنى اشىق مويىنعا الۋ كەرەك، ول تاريحتىڭ ماقتاۋسىز، بايگەسىز، اجارسىز بەتى بولىپ سانالۋعا ءتيىس.

ولاردىڭ بۇرىنعى ءوزىن الدەنەگە باعالاعاندىعى بولسا، قازاقستان ەڭبەكشىلەرىنىڭ تۇرمىسىنداعى جاڭالاپ وسكەن داۋىردە ونىڭ ءبارىن كەرەكسىز قىلىپ، جولىنان الىپ تاستاپ وتىر.

ونداي باقىتتار بۇرىن قانداي زالالدى بولسا دا، قازىر ونان دا ءارى زالالدىراق. وداق ەڭبەكشىلەرىنىڭ ەندىگى تۇرمىسىنىڭ ءوسۋ، گۇلدەنۋىنە بوگەت بولار كەدەرگىنىڭ ءبارىن قانداي كەرەكسىز دەسەك، بۇنى دا سول سياقتى كەرەكسىز، زياندى دەپ بىلەمىن.

ءوزىمنىڭ سونداي توپتارمەن بايلانىسقان ارتقى كۇنىمدى وسىلايشا نىق تەكسەرىپ، قايتا باعالاپ كەلگەندەگى ەندىگى بايلامىم: سول ەسكىلىگىنەن ءوز ارامدى بۇدان بىلاي ءبىر جولا ءۇزىپ جارىپ الۋ جانە سول ەسكىلىكپەن مەنى بايلانىستىرىپ، جاقىنداستىرعان جايلاردىڭ بارلىعىنان ءۇزىلدى-كەسىلدى ارىلىپ شىعۋ.

وسى سياقتى جاڭا تۇسىنىك، جاڭا باعىت تۇرعىسىنان ەندى مەنىڭ ءجۇرىپ وتكەن ادەبي جانە (قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن قاراستىرعانداعى) زەرتتەۋشىلىك قىزمەتىمدى شولىپ وتكەندە ايتاتىنىم: ول قىزمەتتەرىم قازاقستانداعى مادەني توڭكەرىستىڭ جول-باعىتىمەن ۇيلەسكەن جوق. قايتا سوعان قايشى كەلىپ وتىر.

مەنىڭ وتكەندەگى جازۋشىلىق قىزمەتىمنىڭ ايقىن بەلگىلەرى «ەڭلىك-كەبەك»، «قاراكوز» سياقتىلارى ەدى. بۇلار بۇگىنگى توڭكەرىس داۋىرىنەن الىستاعى قازاق سالتىن كورسەتۋمەن قاتار، وزدەرىنىڭ ەكشەلىپ الىنعان تاقىرىپتارى بويىنشا توڭكەرىس تەماتيكاسىنان ادەيى اۋلاققا جايىلىپ كەتكەندىكتى جانە ۇلتشىل جازۋشىلاردىڭ توبىنا كەتكەندىكتى بىلدىرەتىن نارسەلەر. مەن سول جازۋشىلاردىڭ قاتارىنا كىرىپ، 1920 جىل مەن 1928 جىل، ازداپ 1929 جىلدىڭ اياعىندا قازاقستانداعى جانە تاشكەندەگى باسپاسوزگە اسەر ەتىپ، باۋراپ الماق بوپ ارەكەت ەتتىم. سول جىلدا وقۋشى توبىنا تار ۇلتشىلدىق باعىتىندا اسەر ەتىپ، ادەبي شىعارمالار، سىندار، ايتىستار ارقىلى ۇيىمدا قانداي ءىس جۇرگىزسەك، جاستار اراسىنا سونداي ۇلتشىلدىق كۇيىن تاراتتىق. بۇل ارەكەتتىڭ بارلىعى ورتاقشىل پارتياسى مەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ سول جاستاردى ينتەرناتسيونالدىق رۋحىندا باۋليمىن دەگەن مىندەت باعىتىنا نەگىزسىز قارسى ءجۇرىپ وتىر. مەن قازىردە جاڭاعى سياقتى شىعارمالارىمنىڭ بۇگىنگى كۇننەن اۋلاق كەتىپ، بىربەتكەي تاقىرىپتاردى عانا ەكشەپ العاندىعىن ايىپ دەپ، كىنا دەپ قويمايمىن. سول تاقىرىپتاردى سۋرەتتەگەن، تاراتقان ءادىسىن سالت-ساناشىلدىق - سۋرەتتەۋلىك رەتىندەگى قالىپتاسۋىن دا تەرىس دەپ بىلەمىن.

مەنىڭ شىعارمامنىڭ كوپشىلىگى سارناماشىلدىق بەتىمەن بولۋىمەن بىرگە، وتكەن ءداۋىردى توڭكەرىسشىل سارىنشىلدىق جولىمەن سيپاتتاۋدان قاشىق بولدى. قايتا ەسكىلىكتىڭ كەيبىر زالالدى سالتتارىن جارىققا شىعارىپ وستۋمەن، ول سالتتى جاقتاۋشىلاردى از-ازداپ پىكىرى جولىنداعى قۇرالسىزداندىرۋمەن قاتار، ءبارىبىر مەن ءوز شىعارمالارىمنىڭ كوپشىلىگىمەن انىعىندا بەتى اشىق ۇلتشىلدىق كۇيىندەگى جازۋشى بوپ شىقتىم.

ال بۇل جول - ءبىزدىڭ ايماقتىڭ كەڭەسى تاريحي ءوسۋىنىڭ قورىتىندىسىندا توڭكەرىسكە جاۋلىق جولى بوپ شىقتى. سەبەبى، جاڭاعىداي شىعارمالاردىڭ پىكىر، سەزىم جولىنداعى تەرىس اسەرى، ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىزداعى قازاق جاستارىنىڭ ويىنا دا، رۋحىنا دا تيەتىن بولدى. ويتكەنى ءبىزدىڭ جاستار وتكەن كۇنىن جاڭا تانىپ كەلە جاتقان، جاڭا ويانعان ارتتا قالعان ەلدىڭ جاستارى بولاتىن. قورىتىندىسىن ايتقاندا، مەنىڭ ادەبي قىزمەتىم، سول جاستاردىڭ كوڭىلىندەگى، سالت-ساناسىنداعى ۇلتشىلدىق كۇيىن جەڭىلدەتىپ، سەيىلدەتۋگە ارنالماي، قايتا سونى نىعايتا تۇسۋگە ارنالىپ كەتتى. قازىرگى كۇندە مەن ءوزىمنىڭ بۇرىنعى جازۋشىلىق جولىمداعى باعىتىما عانا ەمەس، قازاق ادەبيەتىن تەكسەرگەن تاريحشى، زەرتتەۋشى ەسەبىندەگى قىزمەتىمە دە تەرىس دەپ قارايمىن.

تۇگەلدەپ ايتقاندا، توڭكەرىس، جولدارىنىڭ قوعامدىق زاكازى مەن توڭكەرىسشىل جۇرتشىلىقتىڭ تىلەگىنە ءبىرجولاتا ۇيلەسپەيتىن سوزدەرىم بولعان. بۇل رەتكە قوسىلاتىن توڭكەرىس جولىنداعى جىلدار ىشىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ جولى قانداي بولۋ تۋرالى «شولپان» جۋرنالىنىڭ بەتىندە ەرتەرەكتە ايتقان پىكىر. بۇل سالت-سانا جولىندا زالالدى پىكىر ەدى.

سول قاتارلارىم كەيبىر كەيىنگى تەكسەرۋلەرىمنەن دە ارىلعان جوق. مىسالى، سوعان ۇقساعان قاتالار اباي شىعارمالارىن تەكسەرۋىمدە دە بار.

ونان سوڭ «القانىڭ» باعىتىن ادەبيەتتەگى جاڭا توڭكەرىسشىل باعىت دەپ قابىلداۋىم دا تەرىس ەدى. انىعىندا ول ماركسشىلدىققا قۇر عانا يەك سۇيەپ وتىرىپ، نەگىزىندە بۇرىنعى تار ۇلتشىلدىقتى قايتا تەرەڭدەتىپ، قايتا قالىپتاپ، قايتا نىعايتامىن دەگەن جول بولاتىن. مەن ونىڭ نەگىزگى باعىتىن قاتالاسىپ بارىپ، كوتەرە باعالاپپىن. قازىردە قازاق جازۋشىلارىنىڭ الدىندا تۇرعان توڭكەرىستىك مىندەتتەردى ءتۇسىنۋ جولىندا، مەن ول «القانىڭ» تەرىس ۇلتشىلدىق باعىتىنان بويلاپ استىم. سوندىقتان بۇدان بىلاي ونىمەن ەشبىر بايلانىسىم جوق دەپ سانايمىن.

تاعى ءبىر ءسوز، اۋىر قاتام دەپ سانايتىنىم قازاق ءباسپاسوزىنىڭ جۇزىندەگى توڭكەرىسشىل ماركسشىلدىك سىنىنا قۇلاق سالماۋىمدا.

دالەلسىز سىڭارجاقتىقپەن قاراپ، بارلىق سىندى تۇگەلىمەن ۇيىمسىز جازۋشىلارعا ارنالعان جاۋلىقتىڭ عانا سىنى دەپ ساناپ ءجۇردىم. ءوز ىسىمنەن ول سىننىڭ ءرولى دە، مۇراتى دا، ورتاقشىل ەمەس، جازۋشىنى ادەبيەت جۇزىندە سوققىعا جىعۋدان باسقا ەمەس دەپ بىرجاقتى تەرىس باعا بەرىپ ءجۇردىم، سونىمەن سىننىڭ نەگىزدى - عىلىمي نەگىزدى توڭكەرىسشىل باسشى ەكەنىن ەسكەرمەدىم. سىنعا وسىلايشا تەرىس قاراعان كوزقاراسىممەن سوڭعى جىلدارعا شەيىن كەلدىم دە، ادەيى ۇستانعان كوڭىل قۇرىلىسى ەسەبىندە، جۇرتشىلىق الدىندا ءوزىمنىڭ قاتارلارىم تۋرالى دا ۇندەمەي ءسوز كوتەرمەي كەلدىم. بۇل دا قاتامنىڭ ءبىرى ەدى.

ەندى «قازاقستان پراۆداسى» مەن «سوتسيالدى قازاقستان» ارقىلى بارلىق كازاقستان جۇرتشىلىعىنىڭ الدىندا ءوزىمنىڭ بۇرىنعى ادەبي-ساياسي ىستەرىمدى وسىلايشا ايقىن كۇيىندە ايىپتايتىنىمدى اشىق جاريالاماق بولامىن. سونىمەن بىرگە، ەندى بۇرىنعى قاتالارىمدى توڭكەرىس ىسىنە بارىنشا بوي سالىپ ۇدايى، ادال قىزمەتپەن تۇزەتۋگە بەكىنگەنىمدى بىلدىرمەكپىن. ەندى مادەنيەت، سالت-سانا مايدانىنىڭ ەڭ جاۋاپتى، ەڭ قىزۋ تارتىسىنىڭ كەزەڭدەرىندە ءىس ىستەۋگە ءوزىمدى-ءوزىم مىندەتتەيمىن دەپ سانايمىن.

«سوتسيالدى قازاقستان»، 1932 جىل، 10 ماۋسىم».

دار اعاشىنا باسپاقتاپ بارا جاتقان ادامنىڭ جانتالاسى مەن جانجۇيەسiن ءتۇسiنۋ قيىن. قانشا باتىر، ەرجۇرەك بولسا دا ءتونiپ كەلە جاتقان اجالدان سەسكەنبەۋi, تiتiركەنبەۋi, تۇرشiكپەۋi مۇمكiن ەمەس. دەگەنمەن دە «الاش iسiندەگi» ەكi-ءۇش ەلەۋسiز ايىپكەرلەردەن باسقاسى ەشكiمدi ساتپاعان. تەك ءار ءتۇرلi ايلا-امال قولدانعان. ال مۇحتار اۋەزوۆ تۇگiن سىرتىنا سالىپ:

«بiزدiڭ ايماقتىڭ بارلىق قوعامدىق شارۋاشىلىق قالپىن كاپيتالشىلدىڭ جولىنان سوتسياليزم جولىنا اۋدارىپ، بۇرىپ سالۋ ءۇشiن ول شارالاردىڭ قاجەت ەكەنiن ەسەپتەمەدiم. جەكەلەپ ايتقاندا بايلار مەن رۋ باسىلارىن كونفيسكەلەۋدiڭ قاجەتتiلiگiن iشتەي قابىلدامادىم، ۇكiمەتتiڭ كولحوز، سوۆحوز قۇرىلىسىنىڭ تۇسىندا iستەگەن بەرiك ۇلى شارالارىنا دا باسىندا سەنiمسiزدiكپەن قاراپ، قارسى بولدىم»,- دەپ «كiناسiن» مويىنىنا الدى.

كەمتار مەن كەششە، ايار مەن اقىماق، مەشەۋ مەن مەششان، قىزعانشاق پەن قورقاق، ساراڭ مەن ساۋاتسىزدار كەكشiل كەلەدi. كەڭەس وكiمەتiنiڭ ۇكiمەت مۇشەلەرiنiڭ ءبارiنiڭ بويىندا وسىنداي ءبىر كiناراتتار مەن كiلتيپاندار بار بولاتىن. تiپتi بۇكiل مەملەكەتتiك قۇرىلىمنىڭ ءوزi سول كەك پەن كەكشiلدiككە قۇرىلىپ، وزدەرiنiڭ قاستانشىقپاعىر پيعىلىن بۇركەمەلەۋ ءۇشiن «ەزiلگەن تاپتىڭ كۇرەسi» دەگەن سىلتاۋدى ويلاپ تاپتى. اۋەلi ومiرگە كەتكەن ەسەسi مەن وكپەسiن رەسەيدەن قايىرىپ، ەندi تورتكۇل دۇنيەنiڭ استان-كەستەڭiن شىعاردى. اش ادامنىڭ اشكوزدiگiنەن وبىر ەشتەڭە جوق. بيلiك پەن بايلىق قولىنا كوشكەن كەزدە ولار ۇلتتىڭ يگiلiگiن ءبىر-بiرiنەن قىزعانىپ، ءوزارا قىرىق پىشاق بولىپ، بiرiن-بiرi ارانداتتى.

«الاش iسi» دە سونداي «قاندى ناۋقاننىڭ» قارساڭىنداعى سوڭعى دايىندىق بولاتىن. ال، ولاردىڭ ەڭ وسال تۇسى - جالعان يدەولوگيا ەدi. وزدەرiن دە، وزگەلەردi دە سول جاساندى داۋرىقپاعا سەندiرiپ باقتى. سونداي ساتتە «الاشوردانىڭ ەكi كوسەمi ءوزiنiڭ ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىل كوزقاراسىنان باس تارتىپ، وتكەندەگi قاتەلiكتەرiن كەڭەس وكiمەتi مەن ەڭبەكشiلەرiنiڭ الدىندا اشىق مويىنداۋى» ولارعا تاپتىرمايتىن ساياسي-يدەولوگيالىق قۇرال ەدi. سونى جەلەۋ ەتە وتىرىپ توبىردىڭ ساناسىن تۇمانداندىردى، ەكiنشiدەن، تۇلعالاردى ۇنەمi ۇرەيمەن ءومiر سۇرۋگە ءماجبۇر ەتتi.

(جالعاسى بار)

Abai.kz