ۋاقىت-اعزامنىڭ ءبىر قۇدىرەتى - ءومى­رىڭ­نىڭ ءوتىپ كەتكەن جىقپىلدارىنداعى ءتاتتى كەزەڭدى ءبىر عانا نارسەمەن قايتا باسىڭ­نان كەشىرگەندەي ويىڭا سالۋى. ءبىر ءسوز، ءبىر قيمىل ماڭگى ەسىڭدە قالىپ قويىپ، وي­دا-جوقتا ساپ ەتە ءتۇسىپ، تۋرا سول ساتتەگى سە­زىم ونە-بويىڭدى قايتا شارپىپ ءوت­كەن­دە، جاپپار يەنىڭ قۇدىرەتىنە تاڭعال­ماس­­قا شاراڭ بولمايدى. بۇل سەزىم ءار ادام­­نىڭ باسىندا بولادى دەپ ويلايمىز. 
ۋاقىتتى بەينەلەۋگە كەلگەندە، «سىناپتاي سىرعىعان، بايلاۋعا كونبەيتىن ۋاقىت، باستان بۇلبۇلداي ۇشقان داۋرەن»، بولماسا، «زىمىرانداي زۋلاعان زامان-اي» دەپ تولعانىپ جاتاتىنىمىزدىڭ ءبىر سە­بەبى، جاستىق داۋرەنىڭنىڭ قالاي وتكەنىن باي­قا­ماي قالاتىنىڭدا بولار. سول قازىر اقىل تىڭ­داۋعا ۋاقىتتارى جوق، بۇل كۇندە­رى قالاي ءوتىپ جات­قاندىعىن پايىمداي قويماعان جاستاردىڭ كىتاپ سورەسىنە كوز جۇگىرتە قالساڭىز، ۇشەمدەي بىرىنەن-ءبىرى اينىماعان قارا كىتاپتار كوزىڭىزگە ىلىنەر ەدى. «كوڭىل كوكپارى»، «سانا سوقپاعى»، «پا­رىز. پاراسات. پايىم». بۇل ۇشەم - ستۋدەنت­تەر­دىڭ قۇپيا سىرلارىنا قانىق، كانىگى دوستارى. ءار بەتىندە وتكەن كۇندەرىنىڭ ەس­تەلىگى، ايتقان سىرلارى، عاشىق­تىقتان تام­عان جاستارىنىڭ تامشىسى بار. وقۋىن ءبى­تىر­گەندەر ۇشەۋىن پاراقتاي قالسا، ءتو­لە­گەندەي ماحابباتتان كەشكەن «قاسى­رەت­تەرى» كوز الدىلارىنا كەلىپ، سەزىمدەرى كەۋ­دەلەرىندە كوشىپ، كوڭىلدە­رىندەگى كوپ دي­دارىمەن سىرعىپ جاتار ەدى.
بۇل ۇشەمنىڭ اۆتورى - ءابدىراشتىڭ جا­راسقانى. زەينوللا قابدولوۆ، تۇمان­باي مولداعاليەۆ، قادىر مىرزا-ءالى، ءابىش كەكىلباەۆ، باقىتجان مايتانوۆ سياق­تى قازاق ادەبيەتىنىڭ ءبىر-ءبىر قابىر­عا­لارى جىلى قاباق تانىتىپ، پىكىر ايتقان ادام قايدان ناشار بولا قويسىن. جا­راسقاننىڭ ەرەكشەلىگى - قازاقتىڭ سوزدىك قورىن كەڭىنەن پايدالانىپ، قوردىڭ مولايا تۇسۋىنە دە از ۇلەس قوسپا­عاندىعى. بۇ­­رىن ءجاي عانا ولەڭ، اۋدارما دەپ اي­تا­تىن­دار، ەندى ءتولتۋما مەن تەلتۋما دەپ قول­داناتىن بولدى. ءبىز كىرىسپە دەپ ءجۇر­گەنىمىزدى، جاراسقان كىرىسۋ دەيدى. وسىنداي ولە­ڭى دە بار.
«كىرىسپە» دەمەي
«كىرىسۋ» قويدىم جىر اتىن.
كىرىسۋ مەنىڭ -
مىندەتىم،
حاقىم،
مۇراتىم!
ومىردە مىناۋ بارىنە،
ءبارى،
بارىنە،
كىرىسۋ كەرەك،
كىرىسۋ كەرەك شىن اقىن!».
ءوزىنىڭ «مىندەتى، حاقى، مۇراتىنا» جەتۋى جولىندا جاراسقان وقىرمانىن، ادەبيەت سۇيەر قاۋىمىن تامساندىردى، تالاستىردى. ولاي دەيتىنىمىز، جاراسقاننىڭ شى­عارماشىلىق كەڭىستىگىنە تاڭ­عالىپ ءسوي­لەگەن ۇلكەن اعالاردى كوردىك، كىتابىن جا­تا-جاستانا وقىپ جۇرگەن جاستاردىڭ ارا­سىندا وستىك. ەگەر دە ۋنيۆەرسيتەتكە با­رساڭىز، فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋ­دەنتتەرىنىڭ كەزەكپەن، بولماسا، بىرىنەن ءبىرى ۇرلاپ وقيتىن كىتاپتاردىڭ ىشىنەن جا­راسقاننىڭ كىتابىن دا كورەر ەدىڭىز.
ستۋدەنتتىك شاقتىڭ ەستەن ماڭگى كەت­پەي­­تىن، ءوز قۋانىشى، ءوز قايعىسى بار ءبو­لەك الەم ەكەنىنە اي اۋناپ، جىل جىلجىعان سايىن جاس تا، جاسامىس تا سەزىنەتىنى انىق. ستۋدەنت اتاۋلىنىڭ جاراسقاندى قۇ­لاي وقيتىندارىنىڭ سەبەبى، اقىن ليري­كاسى. ولار كىتاپتى قولدارىنا العاندا، ال­دىمەن «مەنىڭ مۋزام» دەگەن ءبولىمدى اشا­دى. ويتكەنى، ءاربىر ستۋدەنتتىڭ، تاعى ءوزى اقىن-جازۋشى بولامىن دەپ ءجۇر­گەن جاس­تاردىڭ وزدەرىنىڭ ءبىر-ءبىر مۋزاسى بولماي ما؟ سولارعا اسىققانداي جىگىتتەر دە:
«تىڭدا مەنىڭ جۇرەگىمدى، اقىلدىم،
جۇرەگىمنىڭ ساداعاسى ءسوز دەگەن...
مەن ومىرگە ءبىر-اق كەلگەن اقىنمىن،
نەگە مەنى تەڭەيسىڭ سەن وزگەمەن؟!
بۇل سىرىمدى قاشان سەنەن بۇگىپپىن،
بىلە-بىلسەڭ بىرەۋگە ۇقساپ ءجۇرۋ سىن.
مەن ومىرگە ءبىر-اق كەلگەن جىگىتپىن،
سەن ومىرگە ءبىر-اق كەلگەن سۇلۋسىڭ!»، -
دەپ زىرىلداتا جونەلەدى. بيىك رۋح، اسقاق سەزىم. وسى ولەڭدى وقي وتىرىپ، وزدەرىنىڭ سىرتتاي تاڭداپ العان، بىراق ايتۋعا ءدال وسىنداي باتىلدىعى جەتپەي جۇرگەن، ءوز مۋزالارىنا ۇرلانىپ قاراپ قويىپ، ولەڭ جولدارى عاشىق جۇرەگىن قاقىراتا سوگىپ شىعىپ جاتقانداي مەڭ-زەڭ كۇي كەشەدى. اۋديتوريانى الدەقانداي اۋىر سەزىم بيلەپ، اينالاداعى جۇرت­تىڭ ءبارى جىگىتتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، بولىساتىنداي اسەر بە­رەدى. عا­شىقتىقتىڭ زاردابىن شەگىپ ءجۇر­گەن­دە، جاراس­قانداي دوستىڭ تابىلعانى ولار­عا قاباعات قۋانىش. قانشا ايتا الماي جۇرگەن ءسوز­­دەرىنە، سەزىمدەرىنە كەزى­گىپ، قيالعا باتىپ، اس­قان ءبىر سۇلۋلىقتىڭ الە­مىندە جۇرەدى. ول - پوەزيا الەمى. ول - جاراسقان مەن جاستارعا ورتاق الەم. «ءوزىڭنىڭ اقىن، يا اقىن ەمەستىگىڭدى ءبىلۋ ءۇشىن جاستار­عا قارا. ەگەر ولار سەنىڭ جاز­عاندارىڭدى وقىپ ءجۇر­سە، اقىنسىڭ» دەگەن مازمۇنداعى ەرتاي اشىق­باەۆ­تىڭ ءسوزىن جا­راسقاننىڭ جىرلارى راستاي تۇسەدى. دالىزدە تۇرسا دا، دالادا جۇرسە دە رەتىن تا­ۋىپ، جاراس­قاننىڭ ولەڭىن وقىپ قالۋعا تىرىساتىن جاستار. جالپى، ستۋدەنت قاۋىم كەز كەلگەن نارسەنىڭ ىڭعايىن تاپقىش. سا­باققا كەلمەي قالۋ­دىڭ رەتى، ۇيىقتاپ قالۋدىڭ ءجونى ساباق ۇستىندە دە ءوز رەتىمەن ءجۇرىپ جاتادى. كەي ساباقتاردا تاقى­رىپ­تان اۋىتقىپ، ەركەلەتكەن ۇستازداردىڭ الدىندا ەركىنسي ءتۇسىپ، ولەڭ وقۋدىڭ دا رەتىن تابادى. بۇنداي مۇمكىندىكتى ماحابباتتان ورتەنىپ جۇرگەن بەيباقتار قالاي جىبەرىپ الماق. بىرەۋلەرى ءوز­دە­رىنىڭ ولەڭ­دەرىن وقىپ جاتقاندا، ەندى ءبىرى كوڭىلىندەگى ارمانىن جاراسقان ارقىلى جەتكىزەدى.
«جولىقتىم ساعان،
(وڭىمنان سامال ەسكەندى!)
قورىقتىم سودان -
بيىكتەۋ ەكەن مارتەبەڭ!..
ۇمىتتىم ءبارىن،
ۇمىتتىم شۋلى كەشتەردى،
ۇمىتىلدى مىنا جارتى الەم...».
اۋديتورياعا تۋرا قاراپ ايتىپ تۇر­عا­نىنداي بولعانىمەن، بوي بەرمەي سۇلۋىنا قاراي اۋىپ كەتە بەرەتىن جانارى مەن قى­زاراقتاعان بەتى عاشىق جانداردى ساتىپ جىبەرەدى. ەكى بەتى وتتاي جانىپ، مالمانداي تەرگە ءتۇسىپ، باسى اينالىپ، ورنىنا ارەڭ جەتەدى. قىزدار دۋ قول شاپالاق سوعىپ، ارا­سىن­داعى قىلجاقپاس دوستارى «ءولتى­ر­دىڭ، ايتىپ تاستادىڭ عوي» دەپ قاعىتادى. ءوزى دە تەرى باسىلعاندا، «سەزدىڭ بە سەزى­مىم­دى؟ ساعان ايتقان سىرىمدى ەستى­دىڭ بە؟» دەگەندەي جالىنىشتى جۇزبەن «مۋزاسىنا» كوز تاستار ەدى. ال سۇلۋ ارۋلار «تۇك تە ەستىمەدىك، سەز­بەدىك» دەگەندەي، اس­قاق قالپى، تىم بولماسا جىگىت­تىڭ پاقىر كوڭى­لىنە ءۇمىت ساۋلەسىن سەزدىرمەيدى. كەي­دە جىگىتتىڭ عاشىق ەكەنىن ءبىلىپ قالسا، ەر با­لا­نىڭ جانىن اياماي قىزعانىشتىڭ قىزىل يتىنە تالاتا تۇسەر ەدى. قىزدار جىگىتتەردىڭ وسىنشاما ازاپ­­قا سالىناتىنىن بىلمەيدى-اۋ وسى. ايتپەسە، جىگىت تە ادام عوي. ايار ەدى. سول كەزدە ول تاعى ءبىر ىڭ­عايىن كەلتىرىپ، ج­ا­راسقاننىڭ مىنا ولەڭىن وقۋشى ەدى.
«مۇنشا نەتكەن اشىق ەدىڭ، تانىستارىڭ كوپ پە ەدى،
ءبارى سەنىڭ جاقىنىڭ با، دوسىڭ با ءسوز اتتاماس؟
ەح، جانىڭنان سول ءبىر جىگىت نەگە ۇزاق كەتپەدى.
سەنىمەنەن كوڭىلدەس پە - مەنىمەنەن باقتالاس؟
ساعان ءازىل ايتقانىندا تۇردى ەكەن ول نەنى ويلاپ،
سەنى ابدەن ءماز قىلدى ما، مەنەن مازا كەتىردى.
سەنىڭ نازىك ساۋساعىڭدى تارتقىلاسا ول ويناپ -
مىنا مەنىڭ جۇرەگىمدى جۇلقىپ جاتقان سەكىلدى!..». وسى ولەڭدى وقىعاننان كەيىن ار­مان-قىزدار وزدەرىنە عانا ءتان ۇياڭدىق­پەن قىزاراقتاپ، باستارىن تومەن سا­لىپ، ۇندەمەي قالادى. اراسىندا بىرەۋلەرى «تاعى ءبىر ولەڭ وقىشى» دەگەندە، سۇلۋىنىڭ بەتى بەرى قاراعانىن، نە انا ءبىر جىگىتپەن كوڭىل جاراستىرعانىن شىنىمەن بىلمەي، وكپەلەگەن ءتۇر تانىتىپ:
«سول ءبىر دوستى ەندى مەنەن دە گورى جاقىن قىل،
ءمولدىر كەشتەردى ەسكە الىپ، بۇزبا ويىڭدى...
جاتاقحاناعا جەتەكتەپ اپاراتىن كىل
جولىما نۇكتە قويىلدى!»، -
دەپ دۇنيەدەن باز كەشىپ كەتەر ەدى. عاشىق جىگىتتەردىڭ وسى­لاي باتىل سويلەۋىنە جاراسقان پوە­زياسىنىڭ كوپ كومەگى ءتيدى. ونىڭ ولەڭدەرى ايلى تۇندە ايتاتىن انگە، تۇنىمەن ۇيىق­تا­ماي شەرتەتىن سىرعا اينالدى.
«و، ماحاببات، سەگىز ءارىپ ءبىر ارمان،
سول ءبىر ارمان قىرىق قىزدان قۇرالعان.
مۇڭدى جىرسىڭ تەبىرەنسەم، تولعاسام،
ءبىر قىز بولىپ جولىعاسىڭ سەن قاشان» -
دەگەن شۋماعىن ەپيگراف قىپ الىپ، ىشتە­رىندەگى اقىندارى دا تاڭعا ولەڭ جازىپ شى­عادى. ەگەر جاس بۋىننىڭ جازعان ولەڭ­دەرىندە نازىك سەزىم، ليريكا بولسا، ول دا جاراسقاننىڭ كورسەتكەن جولى، ونەگەسى-تۇعىن. قادىر مىرزا-ءالى: «جاراسقاننىڭ قالامگەرلىك جاۋاپكەرشىلىكتى بىردەن سەزىنگەندىگى سونداي، بۇكىل شىعارما­لارى­نان حالتۋرا ىزدەپ تابۋ، جالپى مۇمكىن ەمەس» دەپ باعا بەرىپتى. جاستارعا جا­قىن­دىعى دا سوندىقتان بولار. اراسىندا سوز­عان قولدارى ارماندارىنا جەتىپ جات­قان جىگىتتەر:
«قايدا ءجۇردىڭ
قادىرىڭدى ارتتىرايىن
دەدىڭ بە؟
قايدا ءجۇردىڭ
ازابىڭدى تارتتىرايىن
دەدىڭ بە؟
وزەگىمدى ءورت
قىلايىن دەدىڭ بە؟»، -
دەپ نازدى سۇلۋ­­لارىن ەركەلەتۋدى دە ۇمىت قالدىر­ماي­دى.
جاراسقاننىڭ جاستارمەن بىتە قاي­ناسىپ كەتكەنى سونشالىقتى، ءار جيىندا، ءار تويدا ولەڭ­دە­رىن وقىپ، ازىلدەرىن جارى­سا ايتادى. اقىن­نىڭ ولەڭدەرىنىڭ ىزىمەن ءازىل­گ­ە دە جول بەرەدى. بۇعان ءابدى­راش­تىڭ ۇلىنىڭ ەپيگراممالارى دا از اسەر ەتپەسە كەرەك. جاتاقحانا بىردە ءتيىپ، بىردە تي­مەي، سارساڭعا سالعاندا، ىزاسى ابدەن ءوتىپ، جوعارىداعى شۋماقتاردىڭ ءبىر-ەكە­ۋىن بىلاي وزگەرتىپ مۇڭدارىن دا شاعا­دى.
«و، وبششياگا، توعىز ءارىپ، ءبىر ارمان،
سول ءبىر ارمان كومەندانتتاردان قۇرالعان.
مىڭ بولمەسىڭ تەبىرەنسەم، تولعاسام،
ءبىر بولمە بوپ جولىعاسىڭ سەن قاشان...
...جاتاقحانا دەمەي، وبششياگا قويدىم
جىر اتىن،
وبششياگا الۋ مىندەتىم، حاقىم، مۇراتىم.
اقشا دا ەمەس، كيىم دە ەمەس ءبىرىنشى
وبششياگا كەرەك، وبششياگا كەرەك تۇراتىن!».
جاراسقان - ليريك، اۋدارماشى، بالا­لار اقىنى، ساتيريك، سىنشى. «پارىز. پا­­را­سات. پايىم» كىتابى - ادەبي سىنعا قوس­قان سۇبەلى ۇلەسى. «سو­عىستان سوڭ تۋعان­دار» دەپ ءوز بۋىنىنا ايدار تاققان اقىن قاي جانردا دا جارقىراپ كورىندى. پۋشكيننىڭ «يا پومنيۋ چۋدنوە مگنوۆەنيەسىن» قازاق پوەزياسىنا بوياۋىن ساقتاپ اۋدار­عان­داردىڭ ءبىرى دە وسى - جاراسقان.
«عاجايىپ سول ءسات ءالى ەستە،
عايىپتان كوزگە تاڭىلدىڭ.
وتكىنشى سيقىر ەلەستەي،
وزىندەي ءمىنسىز ءتاڭىردىڭ.
ءۇمىتسىز مۇڭعا سۇيەنىپ،
كەشسەم دە باستان كۇي ءتۇرلى،
تۇسىمە ءجۇردىڭ ءجيى ەنىپ،
ەستىلىپ داۋسىڭ سۇيكىمدى...»، -
دەپ كەتە بە­رەدى. ءابدىراشتىڭ جاراسقانى جيىرما ەكى ەلدىڭ ەلۋدەن استام اقىنىن قازاق ءتىلىن­دە سويلەتكەن.
مۇقاباسىنىڭ سىرى كەتىپ، اپپاق ايدىنداي پاراقتارى جاستاردىڭ قولىمەن كىرلەگەن ساۋلەلى كىتاپتار نۇرىن شاشۋىن توقتاتقان ەمەس. جاراس­قاننىڭ ولەڭدەرى تالاي ولەڭسۇيەرلەردىڭ «سانا سوقپاعىمەن» وتەدى. اقىننىڭ جىرلارىنا تاعى ءبىر قۇ­لاق سالايىقشى:
«كىم ەدىك؟ كىم بولدىق ءبىز؟ حالىق تانىر!
ايتەۋىر ۇمتىلعانبىز جارىققا ءبىر!
مارقۇمبىز ءبارىمىز دە بولاشاقتا،
جەر دەگەن ادامزاتقا الىپ قابىر».
اعالارىمىز «جاراسقان وداقتىڭ ساح­ناسىندا ساڭقىلداعان داۋسىمەن «اق بۇ­لاق­تار» دەگەن ولەڭىن وقىپ تۇراتىن» دەي­دى. ءوزىن كورمەسە دە، ستۋدەنتتىك كۇن­دە­رىن كوڭىلدى، اسەرلى وتكەرۋىنە، ءارى سول «ازاپ­تى» كۇندەر مەن مازاسىز تۇندەردە امان جۇرۋىنە كو­مەك­تەسىپ، سەرىگىنە اينال­عان جاراسقاننىڭ ساڭ­قىلداعان داۋسى قۇلاعىنا، ساحناداعى تۇرىسى جاس اقىن­نىڭ كوز الدىنا كەلەتىن شىعار. «الىپ قا­بىرىنە» اتتانعانىنا ون ەكى جىل بولعان اقىن الپىس بەس جاسىندا وداقتىڭ ساحناسىندا قياق مۇرتتى كەلبەتىمەن شاشى جەل­كەسىنە ءتۇسىپ، ساڭقىلداپ ولەڭ وقىپ تۇ­رار ما ەدى، شىركىن!..
«اق بۇلاقتار!
القىنعان اق بۇلاقتار!
قازىر - كوكتەم، الدىڭ -
جاز، شاپقىلاپ قال!
تۇنىعىڭدى اسىعا تۇر كۇتىپ باق،
كوكىرەگىن ءبىر سەزىم - گۇل قىتىقتاپ.
قىلىعىڭدى ساعىنىپ اقىن بىتكەن،
ساعان دەگەن ءبىر تابان جاقىندىقپەن.
كۇمىس سىڭعىر كۇلكىڭدى جىرعا قوسىپ،
ءجۇر سوناۋ ءبىر قۇلپىرعان قىردا توسىپ!..».

"قازاق ادەبيەتى" گازەتى