بەرتران راسسەل (1872-1970): ءۇندىستان مەن يسپانيا ارالىعىندا يسلام مادەنيەتى گۇلدەپ تۇر. حريستياندىق جوعالتقاندى ول جوعالتقان جوق، قايتا نۇرلاندىرا ءتۇستى.

بەرنارد شوۋ (1856-1950): ەگەر انگليانى، ءتىپتى بۇكىل ەۋروپانى الداعى 100 جىلدا بىرلىك نەگىزىندە باسقارا الار مۇمكىندىگى بار ءدىن قايسىسى دەسەك، ول – يسلام.

گەربەرت ۋەللس (1866-1946): يسلام ادىلەتتىلىك پەن توزىمدىلىكتىڭ ۇلى داستۇرلەرىن قالىپتاستىرىپ، ادامدى اتىنا لايىقتى، سابىرلى ەتىپ تاربيەلەدى. ونىڭ ادامگەرشىلىكتىڭ شىڭىنداي ءىلىمىن يگىلىككە جاراتۋعا ابدەن بولادى...  يسلام ىزگىلىككە، اسەمدىككە، ادامي رۋحقا تولى.

روجە گارودي (1913-2012): يسلام – بىرىنەن ءبىرىن بولە تۇسىنۋگە بولمايتىن ومىرلىك تىرلىك پەن رۋحتىڭ زاڭدارى. يسلامنىڭ نەگىزى – ءبىلىم     مەن سانا.   يسلام ادامدى مۇلتىكسىز جاراتىلىس دەپ ءبىلىپ، ونى ەڭ بيىككە قويدى. يسلام ءوزىڭنىڭ ەڭبەگىڭدى باعالاۋدى جانە، وزگەگە كوز الارتپاي، تاتۋ-ءتاتتى  ءومىر  ءسۇرۋدى ناسيحاتتايدى. يسلام ادىلەتسىزدىك پەن تەڭسىزدىكتى الاستايدى. ەگەر  كاپيتاليزم ادامدى قاناسا، يسلام ادامدى بيىككە كوتەرىپ، بيلىكتەگىلەر مەن باعىنىشتى ادامداردى تەڭ باعالايدى،  ويتكەنى اللانىڭ الدىندا ءبارىمىز  بىردەيمىز.

ريچارد بيولل (1859-1930): ەۋروپا كۇرت قۇلدىراۋدىڭ الدىندا. ساۋلەتتى قاقپانىڭ ارعى جاعىندا: شاراسىزدىق، باسسىزدىق، ءوزىن ءوزى ولتىرۋشىلىك، ەسىاۋىسقاندىق، ازعىندىق، ناشاقورلىق پەن ماسكۇنەمدىك، بۇزاقىلىق، زورلاۋ-قورلاۋ ارالاسىپ جاتىر. ادامي سۇيىسپەنشىلىك، ءبىر- بىرىنە سەنىم جويىلدى. ءولىم قورقىنىشى وكتەم. وتباسىنىڭ بىرلىگى ءىرىپ، جاتباۋىرلىق جايلادى. ۇكىمەت باسىنداعىلار بۇل تاۋقىمەتتەن قۇتىلۋدىڭ جولىن تابا الماي وتىر. زيالىلار تىعىرىقتا. ەۋروپا جانتالاسۋدا. ونى بۇل قاسىرەتتەن قۇتقاراتىن جول بىرەۋ عانا. ول – يسلام. باسقا تاڭدارى جوق.

مۇحاممەد پايعامبار (570-632) حاقىندا:                                                 

كارل ماركس (1818-1883): مۇحاممەد  حريستيان مەن ءيۋدايزمنىڭ  جاڭىلىس باعىتتارى قاۋىپتى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، جانپيدالىق قادام جاسادى. ءتۇرلى پۇتتارعا تابىنۋشىلاردى قۇداي - بىرەۋ  ەكەنىنە يلانۋعا شاقىردى. ءومىردىڭ ماڭگىلىگىن ۋاعىزدادى. ونى ادامزات تاريحىنداعى اسا كورنەكتى  تۇلعا دەپ  قانا بىلۋگە بولمايدى. ءبىز  پايعامباردىڭ جەرگە ارنايى جىبەرىلگەن اسپاني وكىل ەكەنىن مويىنداۋعا ءتيىسپىز.

ماحاتما گاندي (1869-1948): بۇگىندە ميلليونداعان ادامنىڭ جۇرەگىن ەركىن باۋراپ العانداردىڭ ەڭ كورنەكتىسى كىم ەكەنىن ءبىلۋدى ويلادىم... سوناۋ ءبىر كەزدەردە يسلام ومىردەگى ورىنىن كۇشپەن العان جوق دەپ ءتۇيدىم. پايعامبار پارىزىن تەڭدەسسىز تازالىقپەن، جانكەشتىلىكپەن اتقاردى، دوستارىنا جانە ءىزباسارلارىنا ادال، ەرجۇرەك، باتىر بولدى، قۇدايعا قالتقىسىز سەنىپ، مىندەتىن ءمىنسىز ورىندادى.

ارناۋ  ولەڭدەر (ورىس  تىلىندەگى  نۇسقالارى):

يوگانن گيوتە (1782-1832):

كوگدا-تو، تسيتيرۋيا سلوۆا كورانا،
ۋمەلي نازۆات ي سۋرۋ ي ستيح.
ليۋبوي مۋسۋلمانين، مولياس نەۋستاننو،
بىل سوۆەستيۋ چيست ي چتيم مەج سۆويح.
ۋ نوۆىح دەرۆيشەي - بولشە لي زناني؟
و ستاروم، و نوۆوم كريچات ۆپەرەبوي.
ا مى چتو ني دەن، تو بولشە ۆ تۋمانە.
و، ۆەچنىي كوران! و، بلاجەننىي پوكوي!

 الەكساندر پۋشكين (1799-1837):

تۆورتسۋ موليتەس، ون موگۋچي:
ون پراۆيت ۆەتروم، ۆ زنوينىي دەن
نا نەبو ناسىلاەت تۋچي،
داەت زەملە درەۆەسنۋ سەن.
ون ميلوسەرد، ون ماگومەتۋ
وتكرىل سيايۋششي كوران.
دا پريتەچەم ي مى كو سۆەتۋ،
ي دا پاداەت س وچەي تۋمان.

ميحايل  لەرمونتوۆ  (1814-1841):

…يا جيزن پوستيگ;
سۋدبە، كاك تۋروك يل تاتارين،
زا ۆسيو يا راۆنو بلاگودارەن;
ۋ بوگا سچاستيا نە پروشۋ
ي مولچا زلو پەرەنوشۋ.
بىت موجەت، نەبەسا ۆوستوكا
مەنيا س ۋچەنەم يح پروروكا
نەۆولنو سبليزيلي…
ۋ رەچكي، سلەدۋيا پروروكۋ،
ميرنوي تاتارين سۆوي ناماز
تۆوريت نە پودنيمايا گلاز …

لەۆ تولستوي (1882-1910): مۇحاممەد پايعامبار – ۇلى باسشى. ول قوعامدى اقيقات ارەكەتىمەن ۇيىتتى، ونى ءبىر سول ءۇشىن-اق قۇرمەتتەۋگە بولادى. ول ادامدى قانتوگىستەن ساقتاپ، بەيبىتشىلىكتى نەگىزدەدى. ادامداردى رۋحاني بيىكتەرگە باعىتتادى. ونداي ادام بارشانىڭ  ارداقتاۋىنا انىق لايىقتى.

***

لەۆ نيكولاەۆيچ تولستوي اكەسىنىڭ مەنشىگىندەگى  ياسنايا پوليانا دەگەن جەردە (تۋلا وبلىسى)   تۋىپ-ءوستى. اكەسى قايتىس بولعان سوڭ ول جەرگە يە- مۇراگەر بولدى. قابىرى دە سوندا. ءوزى وسيەت ەتكەندەي، جەرلەۋىنە بيلىك، شىركەۋ قىزمەتكەرلەرى قاتىستىرىلمادى; قابىرى باسىنا ەشقانداي  بەلگى قويىلمادى، اتى-ءجونى جازىلعان تاقتا ورناتىلمادى، گۇل شوقتارى اپارىلمادى. تالدان توقىلعان شارباق-قورشاۋدىڭ ورتاسىندا تومپەشىك قانا بار. ەرتەرەكتەگى مۇسىلماننىڭ قابىرى. ورىستىڭ بۇل ۇلى جازۋشىسى  الەم دىندەردىڭ ءبىرازىن زەرتتەگەن. ەڭ ادامگەرشىلىكتى ءادىل ءدىن – مۇسىلمان ءدىنى دەگەن ۇيعارىم جاساعان. «بيبليا»  مەملەكەت باسشىلىعىنىڭ ىڭعايىنا قاراي الىپ-قوسىپ جازىلىپ، وزگەرمەلى بولعان، قازىردە دە سولاي، دەگەن. سول شىندىعى ءۇشىن شىركەۋ ونى قۋدالاعان، «دىننەن بەزگەن كۇناھار» دەپ جاريالاعان. تولستوي ول ادىلەتسىزدىككە كۇيىنبەگەن. «...پراۆوسلاۆنىە سچيتايۋت مەنيا دياۆولوم. پريزنايۋس، چتو ەتو تياجەلو منە... ي پوتومۋ، پوجالۋيستا، سموتريتە نا مەنيا، كاك نا دوبروگو ماگومەتانينا، توگدا ۆسيو بۋدەت پرەكراسنو" دەپ جازىپ،  جوعارىدا ايتىلعان وسيەتىن ايتىپ، شىعارماشىلىق جۇمىسىن جالعاستىرا بەرگەن.

الفونس لامارتين (1790-1869): ماقساتىنىڭ جارقىندىعى، جاراتىلىسىنىڭ قاراپايىدىلىعى، ەڭبەگىنىڭ ەرەن ناتيجەلىلىگى – اقىل-ويلى  ادامنىڭ ءۇش قاسيەت دەسەك، بۇل تۇرعىدا بۇگىنگى تاريحتاعى ۇلىلاردىڭ قايسىسىن كىم مۇحاممەدپەن تەڭەستىرە الادى؟!

كونستانتين بالمونت (1867-1942):

نە پوزابۋد: كوران – وستەرەجەنە،
ون ۋكازانيە، كۋدا ي كاك يدتي.
ۆ ەگو ستروكاح – ۆسەگدا ۆنۋشەنە،
ي وزناچەنيە پۋتي.

فەدور تيۋتچەۆ (1803-1873):

و، ناشا كرەپوست ي وپلوت،
ۆەليكي بوگ، ۆەدي ناس نىنە،
كاك نەكوگدا تى ۆەل ۆ پۋستىنە
سۆوي يزبراننىي نارود!..
اللا، پرولەي نا ناس تۆوي سۆەت!
كراسا ي سيلا پراۆوسلاۆنىح،
بوگ يستيننىي، تەبە نەت راۆنىح،
پروروك تۆوي ماگومەد!..

وتتو بيسمارك (1815-1898): و، مۇحاممەد! سەنىڭ زامانداسىڭ بولماعانىما وكىنىپ ءجۇرمىن. ادامزات قالاۋلى ارداقتىسىن ءبىر رەت كوردى، ەندى كورەرى بولمايدى. سەنى شىنايى قۇرمەتتەپ، باسىمدى ءيدىم.

پەتر چااداەۆ (1794-1856): مۇحاممەد تەڭدەسسىز. بىردە-ءبىر ادامنىڭ جۇرەگىنە ءنار بەرمەگەن، اۋىرتپالىعىن جەڭىلدەتە بىلمەگەن، سەنىمىن اقتاي الماعان، ادام اتاۋلىنىڭ بىرتۇتاستىعىن قاستەرلەۋدىڭ ورنىن ونى بولشەكتەگەن بەرەكەسىز اقىلدىسىماقتاردان  ول الدەقايدا بيىك!

بەرنارد شوۋ: ەگەر بۇل الەمدى مۇحامەدتەي ادام باسقارسا، ماسەلەنىڭ ءبارى دە وڭ شەشىمىن تابار ەدى، ءومىر بۇگىندە جوق تىنىشتىققا كەنەلىپ، باقىتقا بولەنەر ەدى. مەن ول عالامات ادامنىڭ عۇمىرىن زەرتتەدىم، ءدىني الالىقتان اۋلاق ونى ادامزاتتى قورعاپ ساقتاۋشى دەۋىمىز كەرەك...

يوگانن گيوتە: ول – اقىن ەمەس، پايعامبار مۇحاممەد. ول بىزگە جەتكىزگەن قۇران – ەرىككەننىڭ ەرمەگى ءۇشىن، نەمەسە  جالپى ساۋات اشۋ ءۇشىن جازىلعان كىتاپ ەمەس، قۇدايدىڭ زاڭى.

پانديت گياناندرا (1949): ...ولار (مۇحاممەدتى سىناۋشىلار) دۇنيەنىڭ جارىعى ورنىنا وتتى كورىپ، جاقسىلىقتىڭ ورنىنا بەرەكەسىزدىك جاساپ، جاقسىلىقتى ۇلكەن كەمىستىك دەپ ءجۇر، ول – وزدەرىنىڭ كەمىستىگى... سىنشىلار سوقىر. ولار مۇحاممەدتىڭ قولىنداعى جالعىز عانا «سەمسەردىڭ» مەيىرىمدىلىك، قامقورلىق، دوستىق، كەشىرىمدىلىك، جاۋدى تۇقىرتىپ، ونىڭ جۇرەگىن تازارتۋ قۇرالى  ەكەنىن تۇسىنە المايدى. ول قۇرال بولات سەمسەردەن الدەقايدا وتكىر.

الەكساندر مەن، پراۆوسلاۆيە ءدىندارى، پروتويەرەي (1935-1990): مۇسىلمانتەكتى بىرەۋلەر پالەن جەردە زورلىق-زومبىلىق جاسادى، دەگەندەي ءسوزدى ەستىگەنىمدە وعان استە سەنبەيمىن. ولار – مۇسىلماندار  ەمەس! ولار – ءدىندار ادام اتىنان اۋلاقتاعى بىرەۋلەر! بىزدە قۇداي – بىرەۋ. ونىڭ وسيەتى بىزگە ورتاق. ەگەر ونى بەيباستاقتىقپەن بۇزعاندار بولسا، ءبىز ول ءۇشىن پايعامبار نەمەسە كيەلى كىتاپ  كىنالى دەپ ويلامايمىز دا.

مۇنداعى كەيبىر اۆتورلاردىڭ كوپشىلىككە بەلگىسىز بولۋى مۇمكىن، سوندىقتان كىمدەر، قاي ەلدەن ەكەنىن قىسقاشا عانا  باياندايىن:

بەرتران راسسەل – بريتانيانىڭ (انگليانىڭ) فيلوسوفى، قوعام قايراتكەرى.

گەربەرت ۋەللس – اعىلشىن، جازۋشى.

بەرنارد شوۋ – اعىلشىن، جازۋشى-دراماتۋرگ، قوعام قايراتكەرى، نوبەل سيلىعىنىڭ يەگەرى.

روجە گارودي – فرانتسيانىڭ جازۋشىسى، ساياسي قايراتكەر.

ريحارد بيولل – اعىلشىن، شىعىستانۋشى. قۇراندى زەرتتەپ، ءوز تىلىنە اۋدارعان.

الفونس لامارتين – فرانتسيانىڭ اقىن-جازۋشىسى، ساياسي قايراتكەر.

كونستانتين بالمونت – ورىس اقىنى، اۋدارماشى، تاريحشى.

وتتو بيسمارك – گەرمانيانىڭ مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى.

پانديت گياناندرا – بەنگال ءدىندارى.

***

بەرنارد شوۋ مەن ريچارد بيولل يسلامدى بولاشاقتىڭ ءدىنى دەپ اشىق ايتقان، بىراق حالىقارالىق سيونيزم، شوۆينيزم كۇشەيىپ، ادەيى ىرىتكى جاساپ، اراب الەمىن دە ءبۇلدىردى ەمەس پە؟!.

عابباس قابىشۇلى

Abai.kz