بەيسەن احمەتۇلى. قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شيەلەنىستىرۋ كىمگە كەرەك؟
بۇل قازىر كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرسە دە جاۋابىن كەسىپ ايتۋعا قيىن سۇراق. نە ءۇشىن جۇمىسسىزدىق بارعان سايىن ارتىپ كەلە جاتىر؟ كوممۋنالدىق قىزمەت اقىلارى مەن جانارماي نەگە قىمباتتاپ بارا جاتىر؟ وسىنشاما كوپ ساۋالدىڭ توڭىرەگىندە تىرلىك جاساپ جاتقان قازاق حالقى بۇل ماسەلەلەر تۋرالى ويلانبايدى دەيسىز بە؟ ارينە ويلانادى. «شىندىقتى ايتۋدا قيىن، ەستۋدە قيىن» دەگەن ءسوز بار. بىزدەگى الەۋمەتتىك جاعدايلاردىڭ قيىنداۋىن قاراپايىم حالىق تا تۇسىنە باستادى.
«قاعازباستىلىق پەن جۇمىسسىزدىق ەگىز،
ۇكىمەتتىڭ اقشاسى تەڭىز، ەبىن تاۋىپ جەڭىز» ساياساتى ءبىزدى قايدا اپارادى؟ مۇنىڭ كورنىستەرى:
1. اۋىلدا جۇمىس جوق. سەبەبى اۋىلدا نەگىزگى تىرىلىك - مال باعۋ نە ەگىستىكپەن شۇعىلدانۋ. ال وعان جەر جوق. «يتارقاسى قيانداعى» جەرلەر بولماسا، اۋىل ماڭى مەن تىرشىلىككە ىڭعايلى جەرلەردىڭ ءبارى ساتىلىپ كەتكەن. قىسقاسى اۋىلدا جەر جوق. جەر الۋ ءۇشىن تانىس پەن قاعاز جيناۋ كەرەك.
2. قاعازباستىلىق نەمەسە قاعاز جاستانعان قازاقتار. مىنە، بۇل قازاقستاننىڭ قازىرگى سيقى. بۇرىن «قىزعا قىرىق كىسى سويلەسەدى، بۇيىرعانى الادى» دەگەن ماقال بولعان. قازىر «قىرىق تەسىككە كىرەسىڭ، بۇيىرعان كۇنى قابىلدايدى» دەگەن ماقال شىقتى. مينيسترلىكتەر - اينالىمداعى قاعازدار مەن حاتتار ورتالىعىنا اينالعان. سول قاعازباستىلىقتان قىزدارى تۇرمىسقا شىعۋعا ۋاقىتى جوق، الا شاپقىن بوپ ءجۇر.
بۇل قازىر كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرسە دە جاۋابىن كەسىپ ايتۋعا قيىن سۇراق. نە ءۇشىن جۇمىسسىزدىق بارعان سايىن ارتىپ كەلە جاتىر؟ كوممۋنالدىق قىزمەت اقىلارى مەن جانارماي نەگە قىمباتتاپ بارا جاتىر؟ وسىنشاما كوپ ساۋالدىڭ توڭىرەگىندە تىرلىك جاساپ جاتقان قازاق حالقى بۇل ماسەلەلەر تۋرالى ويلانبايدى دەيسىز بە؟ ارينە ويلانادى. «شىندىقتى ايتۋدا قيىن، ەستۋدە قيىن» دەگەن ءسوز بار. بىزدەگى الەۋمەتتىك جاعدايلاردىڭ قيىنداۋىن قاراپايىم حالىق تا تۇسىنە باستادى.
«قاعازباستىلىق پەن جۇمىسسىزدىق ەگىز،
ۇكىمەتتىڭ اقشاسى تەڭىز، ەبىن تاۋىپ جەڭىز» ساياساتى ءبىزدى قايدا اپارادى؟ مۇنىڭ كورنىستەرى:
1. اۋىلدا جۇمىس جوق. سەبەبى اۋىلدا نەگىزگى تىرىلىك - مال باعۋ نە ەگىستىكپەن شۇعىلدانۋ. ال وعان جەر جوق. «يتارقاسى قيانداعى» جەرلەر بولماسا، اۋىل ماڭى مەن تىرشىلىككە ىڭعايلى جەرلەردىڭ ءبارى ساتىلىپ كەتكەن. قىسقاسى اۋىلدا جەر جوق. جەر الۋ ءۇشىن تانىس پەن قاعاز جيناۋ كەرەك.
2. قاعازباستىلىق نەمەسە قاعاز جاستانعان قازاقتار. مىنە، بۇل قازاقستاننىڭ قازىرگى سيقى. بۇرىن «قىزعا قىرىق كىسى سويلەسەدى، بۇيىرعانى الادى» دەگەن ماقال بولعان. قازىر «قىرىق تەسىككە كىرەسىڭ، بۇيىرعان كۇنى قابىلدايدى» دەگەن ماقال شىقتى. مينيسترلىكتەر - اينالىمداعى قاعازدار مەن حاتتار ورتالىعىنا اينالعان. سول قاعازباستىلىقتان قىزدارى تۇرمىسقا شىعۋعا ۋاقىتى جوق، الا شاپقىن بوپ ءجۇر.
3. قازاقستاندا ينۆەستيتسيا ادامعا سالىنبايدى. تەك جەكەلەگەن شەتەلدىك كومپانيالار قۇرىلىس پەن كەن ءوندىرىسى سالاسىنا ينۆەستيتسيا سالدى دەگەن اتپەن ساتىپ العان نەمەسە تالان-تارجىعا سالعان.
4. قالادا جۇمىس جوق. اۋىلدان جۇمىس تاپپاي اعىلعان جۇرتشىلىققا قالادان تىسكە باسار تابۋعا كىم جۇمىس بەرسىن، پاتەر اقىعا جەتەرلىك جالاقىمەن ءومىر ءسۇرۋ استانالاقتاردىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىس تاسىلىنە اينالعالى قاشان. جۇمىس جاساۋعا مۇمىندىك - قاعاز جۇزىندە جاسالعان.
5. قازاقستاننىڭ نەسيە ساياساتى - وسىمقورلىقپەن اينالىسۋ. ەۆروپادا ءوز حالقى ءۇشىن جىلدىق ءوسىمى 3% -تەن ارتپايتىن تيىمدىلىكپەن نەسيە تاراتادى ءارى كاسىپكەرلىك ءۇشىن 3-5 جىلعا سالىقتان بوساتادى. ال، قىتايدا - 2-7%، جاپونيادا - 0,2% كولەمىندە نەسيەلەنەدى. ال بىزدە ءتۇرلى قيتۇرقى تاسىلدەردى قولدانعان ءتۇرلى دەڭگەيدەگى بانكتەر جىلدىق ءوسىمى 20-25% -دان كەم بولمايتىن وسىمقورلىقپەن اينالىسۋدا. ءتىپتى اتى شۋلى مەملەكەتتىك باعدارلاماداعى، اتاپ ايتقاندا «سىباعا» سىندى 4% جەڭىلدىكپەن بەرىلەتىن نەسيەنى ءبىر اۋداندا 3 ادامعا دەيىن عانا الىپ ءجۇر. ونىڭ ۇستىنە ونى الۋ ءۇشىن قويىلاتىن كەپىل مۇلىككە شاماسى كەلەتىندەر ءجاي اۋداندار مەن اۋىلداردان شىعا بەرمەيتىنى تاعى بار. وعان جينايتىن قاعازدىڭ بەتىن ساناۋعا جەلكەسى جار بەرمەيتىن ادامدار تاعى بار.
6. قالادا ءۇيدى قويىپ جەر الۋ - پەيىشكە وشىرەتسىز كىرگەنمەن بىردەي عانيبەت. پەيىشكە وشىرەتپەن كىرە مە دەپ ويلاپ قالماڭىز، قازاقستاننىڭ ازعانتاي حالقى ءار بەت قاعازعا وشىرەتكە تۇرۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ورتالىقتانعان بازادان كورىپ تۇرىپ، سول قاعازدى وشىرەتپەن الىپ كەلۋگە مىندەتتى.
7. «قولجەتىمدى باسپانا -2020» - ميف بولۋى مۇمكىن. استانا قالاسىنىڭ ءۇي-قۇرىلىس سالاسىن ءمالىم ساندى 5-6 كومپانيا مونوپوليالاپ العان، ولار قورا سالسادا ءۇي رەتىندە الۋعا حالىق دايىن. بۇل ەلدەگى مەمەلەكەتتىك جوعارى شەندىلەر مەن كومپانيا باسشىلارىنىڭ كوزايالارى تار، قىزعانشاق ءارى ۇزاق بولاشاقتى ەمەس قاتىن سياقتى قازىرگىسىن ويلايتىندار. ويتپەگەندە 30-40 قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ جەكەلەگەن قارجىسىمەن 2-3 جىلدا-اق كوپ جۇرتتى ءۇيلى ەتۋگە مۇمكىندىك جەتىپ ارتىلادى. اتتەڭ، انا كوپ قاعازى وعان تاعى بايلاۋ.
8. قاعازباستىلىق - پاراقورلىقتىڭ اناسى. جۇيكەڭىز شىداماسا ءار بەت قاعازدى ساتىپ الۋعادا بولادى. ال ساتاتىندار جەتىپ ارتىلادى.
قازاقستاننىڭ بيۋدجەتى قۇرىپ بارا ما؟
1. قاتىنداردىڭ دەكىرەتتىك دەمالىسى مەن پەنسياسىنا قول سالعان مەمەكەتتىك بيۋدجەت نەنى بىلدىرەدى؟
1.1. قازاقستان قارجىلىق جاقتان قيىندىققا ءدوپ كەلگەن بولۋى مۇمكىن.
1.2. ماسونداردىڭ حالىقتى قيناۋ جانە حالىق سانىن ازايتۋ ساياساتىنىڭ ءبىر بولىگى بولۋ ىقتيمال.
1.3. حالىقتى بارىنشا كەدەيلەستىرۋ ارقىلى قۇلداندىرۋعا باعىتتالعان ساياساتتىڭ ءبىر بولىگى بولۋى دا عاجاپ ەمەس.
1.4. ونسىزدا ۋشىعا باستاعان الەۋمەتتىك ماسەلەنى شيەلەنىستىرۋ ماقساتى جاتۋى دا بەك مۇمكىن.
2. كەدەن وداعىنان كىرگەن «مول پايدا» بۇل ماسەلەنى شەشە الماسا مەملەكەت جانارماي مەن ءىشىپ-جەمدى، كوممۋنالىق قىزمەت اقىلارىن ورىستارمەن تەڭەستىرۋدى دارىپتەپ جاتىر. ول ءۇشىن الەۋمەتتى جاردەم اقىلار مەن جالاقىنى دا سول ورىستارمەن تەڭەستىرۋ كەرەك عوي. سوندا جاردەم اقىلار مەن جالاقىنى رەسەيمەن تەڭەستىرمەي قالعانىن، تەڭەستىرۋ قازاقستان حالقىن «قۇرباندىققا شالۋ».
3. مۇناي مەن گاز، ۋران مەن كومىر، استىق پەن المان-سالىقتىڭ اقشاسى قايدا كەتىپ جاتىر؟ بۇل قارجىلار سول الەۋمەتتىك شىعىنداردىڭ دا ورنىن جاپپاۋى مۇمكىن ەمەس ەكەنىن كۇللى جۇرت بىلەدى.
4. «ەكسپو-2017» قۇرىلىسىنا كەتەتىن شىعىندى وسى ادىلەتسىز وسىمقورلىق پەن قاتىنداردىڭ قالتاسىنان العان قاراجاتتارمەن تولىقتاۋ شىن مانىندە ۇتىمدى ما؟
مىنە، وسىنشاما الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ ۋشىعۋى كىمگە كەرەك؟
مەنىڭ كوزقاراسىمدا تومەندەگىدەي 3 جاعداي بولۋى مۇمكىن:
1. قازاقستان ۇكىمەتىنە كەرەك پە؟ حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋدى دارىپتەگەن پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ وسىنشاما الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى كورمەۋى مۇمكىن ەمەس. اباي اتامىزدىڭ: «قوعامعا اسەر ەتۋ ءۇشىن نە بايلىعىڭ نە بيلىگىڭ بولۋ كەرەك» دەگەنى دۇرىس بولسا، وندا بۇل ماقساتتى تۇردە كەدەيلەستىرۋ بولعانى.
2. ماسونداردىڭ ساياساتى بولۋ مۇمكىن. ەگەر ۇكىمەتتى ماسوندار ۇستاپ وتىرعانى تۋرالى داقپىرتتار شىن بولسا، وندا بۇل ماسونداردىڭ قۇلداندىرۋ جانە ازدىرۋ، ازايتۋ ساياساتى بولعانى. «بۇل جەردە ەلباسىمىز نۇرسۇلتان بىرەۋلەردىڭ پايدالانىپ وتىرعان قۋىرشاعى ما؟» دەگەن سۇراق تۋادى. وندا ارينە، قۋىرشاق بيلىك بولعانى.
3. تاعى ءبىر سەبەپ رەتىندە «تاربيەسىز ءبىلىم العان، كوممۋنيستەردىڭ شەكپەنىنەن شىققان» ۇكىمەتتەگى ادامداردىڭ ساۋاتسىز ساياساتى بولۋى دا مۇمكىن.
الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ جولدارى:
1. قاعازباستىلىقتى جويۋ. ءبىرتۇتاس ورتالىقتانعان مالىمەتتەر قامباسى ارقىلى جۇمىس جاساپ، ۋاقىتتى، قاعازدى ۇنەمدەۋ. مۇنداي جاعدايدا جۇيكەسى توزىپ، وشىرەتكە تۇرعاندار جوعالار ەدى. جۇمىس اشۋ تەزدەپ، ادامداردىڭ ەرىك-جىگەرى ارتار ەدى. باسقادا ىستەرمەن شۇعىلدانۋعا مۇمكىندىك بولار ەدى.
2. «قولجەتىمدى جەر -2020» باعدارلاماسىن جاساپ، اۋىلداردان باستاپ حالىقتى جەرمەن قامداۋعا بولادى. بۇل جاعدايدا اۋىل تۇرعىندارى جۇمىسپەن اۆتوماتتى تۇردە قامتىلادى دا قالاعا اعىلۋىنىڭ الدىن الىپ، قالاداعى ۇيسىزدەردىڭ سانىن ازايتۋعا بولار ەدى. مىنە، بۇل ءاليحان بوكەيحانۇلى باستاعان الاشتىقتاردىڭ «جەر، جەر جانە جەر» ساياساتىمەن پاراپار بولماق.
3. «تاربيەسىز العان ءبىلىم - حالىقتىڭ جاۋى» - دەپ ءال-ءفارابي اتامىز ايتقان. «تاربيە، ءبىلىم، قابىلەت» ۇشتاسقان ءبىلىم جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ. وسى ارقىلى ادامداردىڭ ساناسىن ەمدەپ، رۋحىن ءوسىرىپ، زياتكەرلىك دەڭگەيىن كوتەرۋگە بولادى.
4. بانكتەر مەن زەينەتاقى قورلارىنىڭ جۇمىسىن زاڭ جۇزىندە رەتتەپ، وسىمقورلىقتى شەكتەۋ كەرەك.
مىنە، بۇل شەشۋ جولدارى پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ «حالىققا جولداۋىندا دا» ايتىلعان. ەندى تەك وسى 4 شارانى جۇيەلى تۇردە ىسكە اسىرۋ كەرەك. بۇل تورتەۋى تۇگەل بولسا، حالقىمىزدىڭ باعى جانىپ، سالتاناتى اسار ەدى.
Abai.kz
